Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
У адной з справаздач у МУС (1938) беластоцкі ваявода Генрык Асташэўскі прывёў табліцу палітычнай арыентацыі каталіцкага духавенства ў асобных паветах. 3 яе вынікала, што больш, чым палова святароў (55%) акрэслілася ў сваіх палітычных сімпатыях (29% як прыхільнікі CH (Stronnictwo Narodowe) і 26% як прыхільнікі ХД (Chrzescijanska Demokracja)), a 45% дэклараваліся, як «апалітычныя». У Гродзенскім павеце з 23 святароў 9 аказаліся прыхільнікамі «хадэцыі», 4 прыхільнікамі «эндэцыі», a 10 былі
апалітычнымі. У каментары беластоцкі ваявода зрабіў заўвагу адносна прыхільнікаў «хадэцыі»; «Гэта група святароў ўстарэйшым узросце, да якой належаць асобы беларускай і літоўскай нацыянальнасці, і, якая змяншаецца здня на дзень. Гэтая група схільная падтрымліваць новую унію і карыстацца ў працы беларускай або літоўскай мовай. У яе шэрагах няма маладых актыўных лідэраў тыпу кс. Станкевіча ці кс. Талочкі, у свой час выдаленых з Вільні, таму яна не можа ініцыяваць ніякай дзейнасці на тэрыторыі Беластоцкага ваяводства»80.
Тым не менш, у справаздачы за снежань 1938 г. Г. Асташэўскі адзначыў, што на тэрыторыі Гродзенскага павета распаўсюджваліся беларускамоўныя газеты «Шлях моладзі», «Беларускі фронт», «Хрысціянская думка» і «Самапомач»81. А ў агульнай справаздачы за гэты ж год пацвердзіў, што пры адсутнасці «нацыяналістычнай беларускай дзейнасці» з боку рыма-каталіцкіх святароў, усё ж зафіксаваны факты распаўсюджання з іх удзелам у Гродзенскім павеце беларускамоўнай прэсы82.
У самым Гродне ў міжваенны перыяд яўных прыхільнікаў беларусізацыі касцельнага жыцця сярод святароў амаль не было. Да іх можна аднесці толькі кс. Францішка Грынкевіча (1884-1933) і кс. Вацлава Лукшу (1892-1962), якія, дарэчы, не займалі ў касцёле адміністратыўных пасадаў. Францішак Грынкевіч быў катэхетам у гродзенскіх гімназіях і рэктарам касцёла Звеставання НМП сс. Назаратанак. Яшчэ да рэвалюцыі ён стварыў у горадзе Гурток беларускай моладзі (1909-1914), але паступова адыйшоў ад беларускай грамадскай і асветнай дзейнасці. Пра Вацлава Лукшу вядома, што ён быў магістрам тэалогіі і ў 1931 -1939 гг. таксама працаваў катэхетам у гродзенскіх гімназіях. Яшчэ падчас вучобы ў Віленскай семінарыі быў сябрам культурна-асветнага гуртка беларусаў-семінарыстаў83.
Каталіцкі касцёл міжваеннага перыяду ўяўляў сабою моцны інстытут і адыгрываў значную ролю ў грамадска-палітычным жыцці горада. Ён аказваў вялікі ідэалагічны і маральны ўплыў на большасць насельніцтва 1 меў прыярытэтную падтрымку дзяржавы. Уяўляючы сабою самастойную структуру, касцёл тым не менш актыўна супрацоўнічаў з дзяржаўнай уладай і спрыяў ёй у рэалізацыі многіх праграм, у тым ліку і ва ўзмацненні польскай дзяржаўнасці ў Заходняй Беларусі. Адносіны да касцёлу з боку ўлады і насельніцтва былі наогул пазітыўнымі, а гэта стварала падставу стабільнасці ў грамадстве, таму Міністэрства рэлігійных веравызнанняў і публічнай асветы рэкамендавала максімальна падтрымліваць аўтарытэт духавенства, «калі іх дзейнасць не супярэчыць інтарэсам дзяржавы»84.
1 Spis ludnosci z 1931 г. Гл. www.stat.gov.pl
2 Энцнклопеднческнй справочннк Гродно, Мпнск 1989, ад.з. 71.
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
Дзяржаўны архіў Гродзенскай вобл. (далей ДАГВ). Ф. 17, воп. 1, ад. з. 333, арк. 29. Starostwo Powiatowe Grodzienskie. 1938 r.
Цікава, што колькасць літаратуры ў бібліятэцы скарачалася. Калі ў 1926 г. было 40 тыс. тамоў, то ў 1929 г. 25 тыс., а ў 1939 г. толькі 15 тыс.
ДАГВ. Ф. 46, воп. 1, ад. з. 325, арк. 32-40. Magistral. Wydzial finansowy. 1935 r.
Тамсама. Ф. 17, воп. 1, адз. з. 176, арк. 49.
Тамсама. Ф. 17, воп. 1, ад. з. 333, арк. 17-22; Ф. 46, воп. 1, ад.з. 1-100. Magistral. Wydzial finansowy.
Тамсама. Ф. 17, воп. 1, ад. з. 170, арк. 77. Упраўленне дзяржаўнай паліцыі Гродзенскага павета.
Тамсама. Ф. 17, воп. 1, ад. з. 880, арк. 50; ад. з. 333, арк. 17. Упраўленне дзяржаўнай паліцыі Гродзенскага павета.
У горадзе ў 1937 г. было 2 камісарыяты паліцыі.
ДАГВ. Ф. 17, воп. 1, ад. з. 934, арк. 1. Упраўленне дзяржаўнай паліцыі Гродзенскага павета.
Тамсама. Ф. 17, воп. 1, ад. з. 333, арк. 37. Справаздача гродзенскага павятовага старасты № В 42-B-10/38.
Krahel Т. Archidiecezja Wilenska: Zycie religijne w Polsce pod okupacj^ 1939-1945. Metropolia
Wilenska i Lwowska. Katowice, 1992, s. 12.
Дапаможны біскуп.
Catalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis vilnensis pro Anno domini 1939. Vilnae, 1939.
У Гродне ў 1939 r. дыслацыраваліся 3 палкі, 2 асобныя батальёны, 3 дывізіёны, 1 эскадрон кавалерыі, камандаванне пяхотнай дывізіі ібрыгады Корпуса памежнай аховы, а таксама дапаможныя службы.
Catalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis vilnensis. Vilnae, 1939, s. 28-142; Calendarium pro clero dioecesis vilnensis in annum domini 1915. Vilnae, 1914, s. 31-60.
У сярэднім y Польшчы ў 1939 г. гэты паказчык складаў 1900 (Гл. Pod red. L. Adamczyk, Z Zdaniewicz, Kosciol katolicki w Polsce 1918-1990. Warszawa, 1991, s. 129).
Catalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis vilnensis., Vilnae 1939, s. 139-145.
Архіў акт новых уВаршаве (далей AAN). Міністэрства рэлігійных веравызнанняў іпублічнай асветы (далей MWRiOP). Sygn. 385, k. 159. Wskazowki ogolne z 4.02.1939. Wspolpraca z duchowienstwem katolickim w dziedzinie umocnienia paristwowosci polskiej.
Konkordat Rzeczypospolitej Polskiej ze Stolic^ Apostolsk^, Dziennik Ustaw 1925 r„ Nr 72, poz. 501,502, art. 1.
Konstytucja z dn. 17.03.1921 r. Lodz, 1929 r.
AAN. MWRiOP. Sygn. 376, k. 30, 42. List Wojewody Bialostockiego Nr AC-II-D-I/I z 16.01.1931 r.
У агульнапольскім маштабе колькасць каталікоў у 1931 г. у параўнанні з 1921 г. павялічылася толькі на 1% (з 63,9% да 64,8%), затое паменшылася прыкладна на 1% колькасць прадстаўнікоў кожнага зусіх іншых веравызнанняў. (Гл. Kosciol katolicki w Polsce 19181990. Rocznik Statystyczny. Pod red. L. Adamczyk W. Zdaniewicz. Warszawa, 1991, s. 38).
ДАГВ. Ф. 46, воп. 2, ад.з. 6, арк. 8-10. Паводле касцельнай статыстыкі з 1928 г. у Гродне было 600 евангелікаў, 30 баптыстаў і 19 адвентыстаў.
Тамсама. Ф. 46, воп. 2, ад.з. 6, арк. 11. Касцельная статыстыка з 1928 г.
Michajlik L. Kosciol katolicki na bylych Kresach Polnocno-Wschodnich RP w latach 1939— 1957. Warszawa, 2005, s. 51. msp.
Konkordat z 1925 r., Zalqcznik A, Dziennik Ustaw Nr 72, poz. 501, 502.
ДАГВ. Ф. 46, воп. 1, ад.з. 305, арк. 52-57. Preliminarz budzetowy na 1938-1939 r.
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
«Rezerwista Ziemi Grodzienskiej» Nr 6, Grodno 1938, s. 12.
Дадзеныя ca справаздач ваяводаў y Міністэрства веравызнанняў i публічнай асветы з сакавіка 1939 г.
Мараш Я. Полнтнка Ватнкана п католмческой церквн в Западной Белорусснн 1918-1939. Ммнск, 1983, с. 18.
Літоўскі Дзяржаўны гістарычны архіў (далей ЛДГА). Ф. 694, воп. 5, ад. з. 847, арк. 4-7. Odpis і przeklad reskryptu Ordynariatu Wilenskiego, przekazuj^cego kosciol, klasztor i maj^tek Kochanowo, niegdys wlasnosc PP. Brygidek, Zgromadzeniu Zakonnemu Siostr Najswi^tszej Rodziny z Nazaretu.
Інфармацыя пробашча парафіі MB Анельскай y Гродне з 2 лістапада 2010 г.
Гродзенскі абласны архіў грамадскіх арганізацый (далей ГААГА). Ф. 9, воп. 23, ад. з. 17, арк. 21. Справаздача аб працы Лідскага РК КПБ/б/ за 1939-1940 г.
ГААГА. Ф. 6195, воп. 1, ад. з. 28, арк. 27-30. List Wojewody Bialostockiego do MSW z 23.06.1939 r.
AAN. MWRiOP. Sygn. 802, k. 16. List podsekretarza stanu Gorskiego do Ministerstwa Rob6t Publicznych Nr IX-Z-3355/26 z 9.12.1926 r.
ДАГВ. Ф. 104, воп. 1, ад. з. 93, арк. 7-11. List Kurii Metropolitalnej Wilenskiej Nr 1018/1 z 4.03.1929
Kosciol katolicki w Polsce 1918-1990. Rocznik Statystyczny. Pod red. L. Adamczyk, W. Zdaniewicz. Warszawa 1991, s. 200.
Nowe Zycie Nr 45 z 7 lipca 1929 r., s. 4.
ДАГВ. Ф. 46, Bon. 1, ад. з. 15, арк. 11. Protokol posiedzenia Rady Miasta z 27.01.1928 r.
Тамсама. Ад. з. 19, арк. 40. Protokol posiedzenia Rady Miasta z 4.04.1930 r.
Тамсама. Ад. з. 282, арк. 102. protokol posiedzenia Rady Miasta z 19.11.1936.
Тамсама. Ад. з. 305, арк. 57. Preliminarz budzetowy Dzialu Spoleczno-Oswiatowego na 19381939.
Catalogus ecdesiarum et cleri archidioecesis vilnensis. Vilnae, 1939, s. 178-180.
3 1942 г. быў капеланам 4 раёну Акруті АК «Srodmiescie» у Варшаве.
ДАГВ. Ф. 46, воп. 1, ад. з. 284, арк. 90. Protokol posiedzenia Rady Miasta z 12.12.1935 r.
Тамсама. Bon. 2, ад. з. 26, арк. 1. Gimnazjum im. H. Sienkiewicza.
Тамсама. Bon. 1, ад. з. 287, арк. 47. Protokol posiedzenia Dozoru Szkolnego z 13.03.1937 r.
Архіў cc. Назаратанак y Гродне (далей ASSNG). 100-lecie Domu Zwiastowania NMP Zgromadzenia Siostr Najswi^tszej Rodziny z Nazaretu w Grodnie.
ДАГВ. Ф. 46,воп. 1,ад. 3.287, арк. 53. Preliminarz budzetowy Dzialu Spoleczno-Oswiatowego. 1938-1939.
Напрыклад, дзяўчынкі з Марыянскай Садаліцыі падчас урачыстасцяў насілі на шыі медальёны на блакітных стужках з выявай Марыі, а хлопцы насілі медальёны са стужкай на піджаку.
Rezerwista Ziemi Grodzienskiej, Nr 5,1938, s. 11-12.
Rezerwista Ziemi Grodzienskiej, Nr 5,1937, s. 11.
«Бласлаўленне (асвячэнне) капеланамі ўзбраення або смертаносных ваенных прыладаў, а таксама выступленне з прамовамі з гэтай нагоды ў літургічным адзенні не рэкамендуюцца» (Gawlina J. Rozkaz Wewn^trzny do Katolickiego Duchowienstwa Wojskowego w Polsce, Nr 8).
AAN. MWRiOP. Sygn. 385, k. 159. Wskazowki ogolne MWRiOP w zakresie polityki religijnej z 4.02.1939 r.
Ярмох Э. Релнгнозность Войска Польского. Соцнологнческмй аспект. Мпнск, 2002, с. 64.
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
Меў званне генерала дывізіі (генерал-лейтэнант).
Michajlik L Kosciol katolicki na bytych Kresach Pblnocno-Wschodnich..., s. 81. msp.
Catalogue ecclesiarum et cleri archidioecesis vilnensis. Pro Anno Domini 1936. Vilnae, 1936, s. 128-129.
Ярмох Э. Релпгпозность Войска Польского. С. 81.
Гл. Michajlik L. Kosciol katolicki na bylych Kresach Polnocno-Wschodnich..., s. 83. msp.
ДАГВ. Ф. 46, воп. 1, ад. з. 140, арк. 58. Preliminarz budzetowy 1928/1929.
КНІГІ ОНЛАЙН
