Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
Капелан не абавязаны быў прыносіць прысягу, але яго абавязкам было прымаць прысягу ў вайскоўцаў. Ён з прадстаўнікамі свайго падраздзялення абавязаны быў прысутнічаць на ўрачыстасцях рэлігійна-патрыятычнагахарактару, між іншым абавязковаў дзень свята Дзевы Марыі Каралевы Кароны польскай61. У Гродне ўсе армейскія часткі ў поўным баявым рыштунку выступалі з нагоды нацыянальных святаў і гадавінаў паўстанняў. Важным аспектам працы капеланаў была культурна-асветніцкая дзейнасць. Яны апекаваліся салдацкімі бібліятэкамі, распаўсюджвалі прэсу, нярэдка кіравалі курсамі для непісьменных, садзейнічалі стварэнню салдацкіх тэатраў.
У Беластоцкім ваяводстве, як і наогул у Польшчы служылі прадстаўнікі ўсіх нацыянальнасцей, і вайсковае камандаванне заўсёды падкрэслівала верацярпімасць. Капеланамі ў войску служылі прадстаўнікі праваслаўнага, пратэстанцкага, іудзейскага і мусульманскага веравызнання. У міжваенным Гродне, дзе знаходзіўся штаб акругі III корпуса, таксама існавала душпастырства іншых канфесій. У 1939 г. акрамя каталіцкіх служылі a. А. Каліновіч (праваслаўны), кс. Карл Месершмідт (евангеліцка-рэфармаваны),
рабін Натан Рубнэр (іудзейскі, пад яго апекай быді вернікі корпусаў I, III, V). Вернікамі евангеліцка-аўгусбургскага веравызнання апекаваўся сам галоўны капелан гэтага Касцёла кс. Ян Патоцкі).
Дарэчы, галоўны капелан евангеліцка-аўгусбургскага касцёла кс. маёр Ян Патоцкі, як і амаль усё духоўнае кіраўніцтва Войска польскага, загінуў у Катыні. Там трагічна абарвалося жыццё канцлера каталіцкай Палявой курыі кс. палкоўніка Чэслава Вайтыняка, галоўных капеланаў праваслаўнай царквы кс. палкоўніка Сямёна Федаронькі, евангеліцка-рэфармаванага касцёла кс. палкоўніка Рышарда Пашко і галоўнага рабіна Войска польскага Баруха Стэйнберга62.
Дабрачынная і выдавецкая дзейнасць
У міжваенны перыяд у Гродне, як і на тэрыторыі ўсёй Польшчы, духавенства праводзіла актыўную дабрачынную дзейнасць. 3 1932 г. пры некаторых гродзенскіх парафіях пачалі арганізоўвацца аддзелы «Карытас» з ліку парафіянаў, якія дапамагалі самым бедным. Існавалі таксама дабрачынныя каталіцкія таварыствы, якія мелі пад апекай прытулкі для сірот, старцаў, незаможных хворых, а таксама дзіцячыя яслі і садкі. У склад праўлення гэтых таварыстваў уваходзіў святар і свецкія асобы, як правіла, тыя, што мелі ў горадзе аўтарытэт. У Гродне было некалькі такіх дабрачынных таварыстваў: Польскае каталіцкае таварыства, Фарнае і Занёманскае ім. Э. Ажэшка. Толькі сябры Польскага таварыства ўваходзілі ў склад камісіі сацыяльнага забеспячэння пры Гарадской радзе, але ўсе без выключэння таварыствы, у т.л. нацыянальныя атрымлівалі ад магістрата грашовыя субсідыі.
Так, у бюджэце горада на 1928 1929 г. былі прадугледжаны субсідыі для Кансультацыі маці і дзіцяці, ясляў і прытулку Польскага дабрачыннага таварыства, Фарнага, Беларускага, Рускага, Габрэйскага і Занёманскага ім. Э. Ажэшка63 прытулкаў. У бюджэце на 1937 1938 г. з каталіцкіх дабрачынных устаноў субсідыі былі прызначаны Польскаму (на ўтрыманне ясляў, прытулкаў для сірот і старцаў); Фарнаму і Занёманскаму (на прытулкі) таварыствам, а таксама Польскаму каталіцкаму таварыству апекі над дзяўчатамі64.
Але галоўным чынам дабрачыннасць была ўдзелам законнікаў. Занёманскае таварыства на вул. Лелевеля, 12 дзейнічала пад кіраўніцтвам аа. Францішканцаў, а яго старшынёй заўсёды быў чарговы гвардыян францішканскай супольнасці Гродна. У 1939 г. гг. быў а. Андрыян Ледухоўскі. У прынятым у 1924 г. Статуце гаварылася, што таварыства ставіць мэту: «Аказваць пастаянную і спарадычную дапамогу сіротам, бедным дзецям і адзінокім старцам з Занёманскага прадмесця і пашыраць сярод жыхароў
хрысціянскую этыку»65. У 1931 г. аа. Францішканцы пастанавілі пабудаваць «Дом дзіцяці ім. Э. Ажэшка». Дзеля гэтага ўзялі пазыку ў Банку народнай гаспадаркі ў памеры 50 000 зл. і праводзілі акцыі па збору ахвяраванняў. Аднак у 1939 г. былі ўзведзены толькі муры па вул Млынарскай, 2366.
У сс. Назаратанак дабрачыннасць не была асноўным напрамкам дзейнасці. Вядома, што яны апекаваліся некалькімі хворымі і штодзённа раздавалі ў сваім кляштары да 30 абедаў для бедных67.
Затое дабрачыннасць была асноўным заняткам сс. Служак НМП Беззаганнай, кляштар якіх існаваў на вул. Банковай яшчэ ў 1896 г. У 1939 г. у ім знаходзілася школа (powszechna) і Дом пенсіянера ім. Св. Вінцэнта дэ Поля, дзе пражывала 25 чалавек. Сёстры абслугоўвалі Фарны прытулак для сірот на вул. Бернардынскай ад моманту яго адкрыцця ў 1910 г. У ім тры сястры даглядалі 30 35 дзяцей. 3 1915 г. сем сясцёр абслугоўвалі таксама Прытулак ім. Св. Казіміра для 180 дзяцей па вул. Ажэшка, а дзве Занёманскі прытулак па вул. Місіянарскай для 30 50 дзяцей 4-7 гадоў і сірот68.
На вул. Гараднічанскай, 23 мелі свой кляштар ім. Св. Людвіка сс. Шарыткі або Пані міласэрнасці св. Вінцэнта дэ Поля. Іх асноўным заняццем паводле статуту была праца ў медыцынскіх і сацыяльных установах. У 1936 1939 гг. у кляштары былі чатыры сястры, якія дапамагалі найбяднейшым жыхарам Гродна, аў 1939 г. абслугоўвалі прытулак для невылечна хворых. Яны неаднаразова атрымлівалі фінансавую дапамогу ад уладаў горада69.
У 1922 1927 гг. пры францішканскім кляштары існавала выдавецтва, заснаванае а. Максіміліянам Кольбе, будучым святым, мучанікам Другой сусветнай вайны. Яно існавала на ахвяраванні ў асноўным заможнай часткі грамадства, дапамогу з-за мяжы і на сродкі падпісчыкаў. Дарэчы, менавіта ў Гродне а. Максіміліян пазнаёміўся з князем Друцкім-Любецкім, які падараваў яму частку сваёй зямлі пад Варшавай, дзе паўстаў буйнейшы францішканскі цэнтр «Непакалянаў». У Гродне пад кіраўніцтвам М. Кольбе выдаваліся: штомесячнік «Рыцар Беззаганнай» («Rycerz Niepokalanej») (з 1922 г.), «Каляндар Беззаганнай» («Kalendarz Niepokalanej») (з 1925 г.), «Паходня Серафіцкая» («Pochodnia Seraficka») (у 1926-1927 гг.), атаксама кнігі і брашуры рэлігійнага зместу. Спачатку ў выдавецтве працавала тры манахі, а праз 5 гадоў іх было ўжо 33, наклад у 1922 г. складаў 5 000 ас., а ў 1926 г. ужо 65 00070.
УГроднекаталіцкімідухоўнымівыдаваласятаксамагазетаяНоваеЖыццё» («Nowe Zycie»). Выдаўцом яе быў кс. Эдвард Качыньскі, а рэдактарам кс. Людвік Саванеўскі. Гэтая папулярная ў горадзе газета кансерватыўнага напрамку выходзіла двойчы на тыдзень (у нядзелю і чацвер) і пісала
галоўным чынам пра жыццё касцёла ў Полыпчы і на Гродзеншчыне, а таксама пра актуальныя палітычныя і гаспадарчыя справы, сачыла за падзеямі гарадскога жыцця. Ідэалагічна яна прытрымлівалася пазіцыі хрысціянска-дэмакратычнай партыі.
Удзел касцёла ў палітычным жыцці
На першым у незалежнай Польшчы пленарным сінодзе біскупаў (1936) Прымас кардынал Аўгуст Хлонд абвясціў: «Мы хочам Польшчы рэлігійнай, здаровай, вялікай, без бязбожніцтва, сектанцтва, амаральнасці, нянавісці і нязгоды»71. У гэтым мэты касцёла і дзяржавы супадалі, таму ўрад бачыў укаталіцкім касцёле моцнага палітычнага саюзніка. Усведамляючы яго ролю ў падтрыманні традыцыйных каштоўнасцяў і этычных прынцыпаў і, тым самым, ва ўзмацненні польскай нацыянальнай свядомасці, МУС у спецыяльнай дырэктыве да ваяводаўу 1938 г. рэкамендавалаў рэлігійнай палітыцы «пазбягаць хістання ў дзеяннях, бо гэта можа прывесці да аслаблення ў людзей веры, як вузла, які беражэ ад знішчальнай камуністычнай прапаганды»72. У дакуменце МУСз лютага 1939 г. даваліся канкрэтныя ўказанні адносна супрацоўніцтваз духавенствам ў галінеўзмацнення польскай дзяржаўнасці. Між іншым рэкамендавалася «асобам духоўным, якія маюць вялікі аўтарытэт, аблягчаць удзел у грамадскім, эканамічным і культурным жыцці» і «весці барацьбу з духавенствам, якое праяўляе ў сваёй дзейнасці нацыяналістычныя беларускія або ўкраінскія тэндэнцыі»73.
Калі ж гаварыць пра адносіны духавенства да дзяржаўнай улады, то трэба звярнуць увагу на пэўную супярэчнасць. Найвышэйшая ўлада каталіцкага касцёла выразна выказвалася за яго палітычны нейтралітэт. Гэта былі часы пантыфікату папы Пія XI74, а той з асаблівай настойлівасцю падкрэсліваў прынцып: касцёл не патрабуе апоры ва ўрадах і палітычных партыях. Прымас Аўгуст Хлонд таксама заклікаў духавенства захоўваць «звышпартыйную пазіцыю». Ён паслядоўна адмаўляў усім партыям права прадстаўляць інтарэсы касцёла, прыкладаў вялікія намаганні, каб зрабіць яго нейтральным і незалежным ад палітыкаў, між іншым стрымліваючы працэс збліжэння з даволі ўплывовай у той час «эндэцыяй». Да каталікоў, што ўдзельнічалі ў палітычным жыцці, Прымас звяртаўся з заклікам рэалізаваць больш шырока ў гэтай сферы ідэалы хрысціянскай этыкі75. Тым не менш, сярод ніжэйшага духавенства і часткі біскупаў быў відавочны падзел у адносінах да палітычных здарэнняў і палітычных сіл таго часу. Гэты падзел асабліва выразна акрэсліўся пасля майскага перавароту 1926 г. Тыя святары што працавалі ў Заходняй Беларусі, так ці інакш праяўлялі свае сімпатыі і антыпатыі ў палітычнай сферы.
Галоўнымі фактарамі падзелаў былі адносіны да ўрада «санацыі» і адпаведна да асобы маршала Ю. Пілсудскага, а таксама пытанне ўжывання ў касцёле нацыянальных моў. Да праціўнікаў «санацыі» належаў сам Віленскі мітрапаліт арцыбіскуп Рамуальд Ялбжыкоўскі, які выказваў сімпатыю да «эндэцыі», а пасля смерці Ю. Пілсудскага падтрымаў урадавы праект узмацнення польскага характару дзяржавы. Ён таксама быў супраць увядзення ў набажэнствы нацыянальных моў і асуджаў удзел святароў у справе беларускага Адраджэння. Якраз ён у 1928 г. забараніў святарам і вернікам належаць да БХД, чытаць і падтрымліваць яе друкаваны орган, газету «Беларуская Крыніца»76.
Палітычная заангажаванасць духавенства, іх погляды і ўчынкі ўважліва адсочваліся дзяржаўнай уладай, і гэтыя назіранні адлюстроўваліся ў данясеннях паліцыі павятовым старастам, а тыя ў сваю чаргу інфармавалі ваяводаў. На падставе гэтых дакументаў можна зрабіць выснову, што палітычныя разыходжанні паміж духавенствам і ўладамі, а таксама ў асяроддзі самога духавенства найболын праяўляліся ў 20-я гг.
Падчас выбарчай кампаніі ў сейм і сенат у лютым 1928 г. гродзенскія святары былі заўважаны паліцыяй у агітацыі ў святынях за «каталіцкія партыі» і супраць ББВР (Bezpartyjny Blok Wspolpracy z Rzqdem). Францішканец з Гродна а. Інакенцій Гуз адкрыта агітаваў падчас пропаведзі ў Капцёўцы, а гродзенскі дзекан кс. Баляслаў Сперскі і гвардыян францішканскай супольнасці (а. Эдмунд Дулік) сустракаліся нават з дэлегатамі «каталіцкага спісу» з Варшавы і крытыкавалі Ю. Пілсудскага77. На пачатку 30-х гг. гродзенская паліцыя таксама адзначала выпадкі далучэння святароў да апазіцыйнай палітычнай дзейнасці. Напрыклад, усітуацыйнай справаздачы павятовай паліцыі згадвалася пра прапаганду, арганізаваную хрысціянскімі дэмакратамі пры ўдзеле святароў, якая адчувалася ў выступленнях з дакладамі ў рамках Каталіцкай акцыі78. Пад канец 30-х гг. палітычныя дыскусіі ў гэтым асяроддзі пачалі паступова заціхаць, а духавенства, паводле штомесячных справаздачаў ваяводаў вышэйшаму кіраўніцтву, усё больш трымалася «праўрадавай лініі». Зразумела, гэта не выключала асобных выпадкаў, як, напрыклад, у Гродне, дзе «эндэцыя» ў 1938 г. спрабавала «уцягнуць у партыйную працу некаторых каталіцкіх святароў»79.
КНІГІ ОНЛАЙН
