Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
Да парафіі св. Францішка Ксаверыя належалі публічныя капліцы св. Сальватора на могілках, на вул. Цментарнай; св. Станіслава Косткі ў гімназіі ім. Адама Міцкевіча, на вул. 3 Мая; прыватныя капліцы Кангрэгацыі сясцёр
міласэрнасці св. Вінцэнта дэ Поля (сс. Шарытак) на вул. Гараднічанскай, 23; Польскага таварыства дабрачыннасці на вул. Пілсудскага, 28; у Летняй калоніі для дзяцей (лагер адпачынку); у маёнтку Дзікова; у турме па вул. Лістоўскага, 1; філіялы: Св. Роха ў м. Грандзічы; Св. Пятра і Паўла ў в. Русота.
Да парафіі Адшукання Св. Крыжа належалі прыватныя капліцы ў маёнтках Панямунь і Каханова.
Да парафіі Маці Божай Анёльскай належалі Прыватная капліца Св. Пятра і Паўла ў маёнтку Аўгустовак і капліца на парафіяльных могілках.
Да таго ж у Гродне дзейнічала некалькі каталіцкіх законаў, а менавіта аа. Францішканцы канвентуальныя, сс. Назаратанкі, сс. Шарыткі (або сс. Міласэрнасці св. Вінцэнта дэ Поля), сс. Служкі НМП беззаганнай.
Падлік каталікоў, якія належалі да гродзенскіх парафій, дае вынік 27 511 чал. Улічваючы, што да гродзенскіх парафій належалі не толькі жыхары горада, але і жыхары некаторых навакольных мясцовасцяў, колькасць якіх складала ў сярэднім 25% ад агульнай колькасці парафіянаў, то можна меркаваць з пэўнай доляй хібнасці, што агульная колькасць гарадскіх каталікоў у перадваенны час складала каля 20 633 асоб. Да гэтага трэба далічыць вернікаў вайсковай парафіі, колькасць якіх была нестабільнай, але прыкладна ў межах 5-6 тыс.16 Такім чынам, агульную колькасць каталікоў можна акрэсліць у межах 27 28 тыс. чал.
Фармальнае параўнанне колькасці ордэнаў, парафій, святароў, а таксама вернікаў, якія прыпадалі на аднаго святара іадну парафію ў 1915 г. іў 1939 г. дазваляе сцвярджаць, што за міжваеннае дваццацігоддзе пазіцыя каталіцкага касцёла ўг. Гродна істотна ўзмацнілася. Калі ў 1915 г. у горадзе былі 4 касцёлы, з іх 3 парафіяльныя (фарны, пабернардынскі і францішканскі), 1 рэктаральны (пабрыгідскі) і налічвалася 21 205 вернікаў (без вайскоўцаў) і 9 святароў, то ў 1939 г. да гэтых 4 касцёлаў далучыўся яшчэ гарнізонны. Агульная ж колькасць вернікаў складала 27 511 (без вайскоўцаў і іх сем’яў), апаслугу выконвала 19 святароў (без ваенных капеланаў)17. Такім чынам, у 1915 г. на аднаго каталіцкага святара прыпадала 2 356 вернікаў, а ў 1939 г. 1 44818.
Найбольшыя, аднак, перамены заўважальныя на прыкладзе манастырскага духавенства. У 1915 г. у горадзе існавалі 3 кляштары (аа. Францішканцаў, сс. Назаратанакі сс. Бенедыктынак) з агульнай колькасцюзаконнікаўі законніц 8 чалавек, якія не праводзілі ніякай вонкавай апостальскай дзейнасці.У 1939 г.існавала4 кляштары(аа.Францішканцаў(9 законнікаў), сс. Назаратанак (40 сясцёр), сс. Служак Беззаганнай (25 сясцёр), сс. Шарытак (4 сястры)19, прычым законнікі праводзілі актыўную дзейнасць, не абмяжоўваючыся душпастырствам і катэхізацыяй.
Ад моманту вяртання незалежнасці ўрад Полыпчы ўсведамляў традыцыйна вялікі ўплыў каталіцкага касцёла і высокі ўзровень яго аўтарытэта
і імкнуўся выкарыстаць гэта з мэтай узмацнення дзяржаўнасці і палітычнай стабільнасці. Асаблівая ўвага надавалася гэтаму на тэрыторыях з вялікай колькасцю нацыянальных меншасцяў. Там імкнуліся павялічваць сетку каталіцкіх парафій, пашыраць місіянерскую дзейнасць, падтрымліваць будову святынь, выступаць за іх рэвіндыкацыю20.
Прававы і маёмасны стан Касцёла
Каталіцкі касцёл у Гродне дзейнічаў у рамках тагачаснага заканадаўства II Рэчы Паспалітай. Заканадаўства (Канстытуцыя 1921 г., Канкардат 1925 г., Канстытуцыя 1935 г.) гарантавала свабоду сумлення ўсім грамадзянам, аднак прадугледжвала для рыма-каталіцкай канфесіі дамінуючае месца сярод усіх іншых раўнапраўных канфесій. Каталіцкі касцёл меў поўную аўтаномію і самакіраванне ўнутры касцельнага жыцця і свабоду дзеяння ўрамках дзяржаўнага заканадаўства21. У Канстытуцыі 1921 г. было запісана, што «Рыма-каталіцкае веравызнанне, якое з’яўляецца рэлігіяй большасці народу, займае ўдзяржаве галоўную пазіцыю сярод раўнапраўных веравызнанняў. Рыма-каталіцкі касцёл кіруецца ўласным правам. Адносіны дзяржавы і касцёла будуць вызначацца на падставе ўмовы з Апостальскай сталіцай, якая павінна быць ратыфікавана сеймам» (арт. 114). Адносна іншых веравызнанняў у Канстытуцыі гаварылася, што «касцёлы нацыянальных меншасцяў і іншыя прызнаныя законам саюзы кіруюцца ўласнымі статутамі, якія дзяржава прызнае ў выпадку, калі яны не супярэчаць праву. Адносіны дзяржавы з гэтымі веравызнаннямі ўстанаўліваюцца на падставе права і па дамове з іх правамоцнымі прадстаўнікамі» (арт. 115)22.
Канстытуцыя 1935 г. цалкам паўтарала прынцыпы Канстытуцыі 1921 г. уадносінах да веравызнанняў, прызнаючы дамінуючую пазіцыю каталіцкага Касцёла ў параўнанні з іншымі рэлігіямі і канфесіямі. Напрыклад, уБеластоцкім ваяводстве, а г. зн. іў Гродне, у 1931 г. былі прызнанымі каталіцкі і ўсходні стараверскі касцёлы, а таксама іудзейскае веравызнанне. Да веравызнанняў, якія былі законна прызнанымі, але не мелі акрэсленых у праве адносінаў з дзяржавай, належалі ў Беластоцкім ваяводстве праваслаўны аўтакефальны, евангеліцка-аўгсбугскі, евангеліцкарэфармаваны, а таксама марыявіты і мусульмане23.
Існуе, аднак, некаторая розніца паміж трактоўкай самога паняцця веравызнання пры перапісах насельніцтва 1921 г. і 1931 г. Калі ў 1921 г. веравызнанне акрэслівалася як тое, да якога асоба належыць па праву, а па жаданню грамадзян старэйшых за 14 гадоў можна было адносіць сябе да асоб «без веравызнання», то ў 1931 г. веравызнаннем лічылася тое, «да якога чалавек фармальна належыць»24.
Канфесійнае жыццё Гродна ў міжваенны перыяд быдо прадстаўдена каталікамі, праваслаўнымі і іудзеямі, а таксама невялікай колькасцю членаў супольнасцяў евангеліцка-лютэранскай, баптыстаў і адвентыстаў сёмага дня25. Праваслаўныя мелі дзве парафіяльныя царквы (Пакроўскі сабор і царкву св. Уладзіміра), адну царкву гарнізонную, адзін жаночы і адзін мужчынскі кляштар. Іудзеі мелі некалькі сінагог, з якіх у дакументах Гродзенскага магістрата за 1928 г. зарэгістравана толькі пяць: на вул. Дамініканскай, 6, вул. ЗамкавайДО, вул. Віленскай, 7, вул. Уланскай, 30 і вул. Брыгіцкай, 1726. 3 хрысціянскіх канфесій толькі праваслаўныя мелі ў Гродне свайго іерарха арцыбіскупа, упраўляючага Гродзенскай і часткай Вілейскай епархіі. У 1939 г. ім быў Панцеляймон (Ражноўскі). Грэка-каталікі падпарадкоўваліся Львоўскаму мітрапаліту А. Шаптыцкаму, кіраўнік лакальнага Евангеліцка-рэфармаванага касцёла Б. ІжыцкіГерман меў рэзідэнцыю ў Вільні, там размяшчалася і Суперінтэндантура Евангеліцка-аўгсбургскага касцёла27.
Арт. 24 Канкардату 1925 г. рэгуляваў правы юрыдычных асоб (касцельных і законных) на ўсе віды рухомай і нерухомай уласнасці, а таксама капіталаў, прыбыткаў і г. д. На яго падставе пробашчы парафій лацінскага абраду мелі права валодаць у рамках бенефіцый 15-30 га зямлі (біскупы да 180 га). Акрамя таго ўрад Польшчы выдзяляў штомесячна сродкі на ўтрыманне духавенства, клірыкаў семінарый і настаўнікаў Тэалагічных інстытутаў, на пенсіённае забеспячэнне састарэлых духоўных, а таксама пакрываў кошты касцельнай адміністрацыі (выдаткі на візітацыі, кансісторыі, паштовую карэспандэнцыю, будову і рамонты сакральных аб’ектаў і г. д.)28. Падтрымлівала касцёл і лакальная адміністрацыя. У кожным гадавым бюджэце гродзенскага магістрата прадугледжваліся субсідыі на адукацыйныя і сацыяльныя ўстановы, якія належалі каталіцкаму касцёлу29. Варта падкрэсліць, што штомесячныя сродкі і спарадычныя дзяржаўныя датацыі атрымлівала духавенства і іншых хрысціянскіх канфесій. Міжваенная гродзенская прэса адзначала, што падчас візіту ў Гродна 1 ліпеня 1938 г. міністр сацыяльнага забеспячэння М. ЗындрамКасцялкоўскі прызначыў датацыю ў 2000 зл. «на рамонт праваслаўнай царквы на Каложы»30.
Калі гаварыць пра нерухомасць, то ў Беластоцкім ваяводстве ў 1939 г. касцёлу належала 4454 га зямлі (разам з лесам), у тым ліку 4452 га было ў валоданні пробашчаў, 2 га семінарыі і 1061 га у 7 манаскіх ордэнаў31. Паводле ацэнкі некаторых савецкіх гісторыкаў усярэднім на 1 парафію ў Беластоцкім ваяводстве прыходзілася 20,67 га зямлі32. Што ж да існуючых у горадзе 4 ордэнаў, то вядома, што два з іх мелі непадалёк ад Гродна маёнткі: сс. Назаратанкі маёнтак Каханова з 164,23 га зямлі33, а аа. Францішканцы маёнтак Калбасіно са 150 га зямлі34. Пры гэтым на адну памеш-
чыцкую гаспадарку ўЗаходняй Беларусі ў 1939г. прыпадала ўсярэднім 210 га зямлі, а на адну гаспадарку асаднікаў 22,5 га35. Ацэньваючы стан каталіцкага касцёла на падлеглай яму тэрыторыі, Беластоцкі ваявода Генрык Асташэўскі ў сваім пісьме ў МУС у 1939 г. назваў яго «магутным інстытутам, які валодае вялікімі матэрыяльнымі і маральнымі сродкамі»36.
Канкардат 1925 г, даваў каталіцкаму касцёлу права валодання толькі той маёмасцю, якая ў момант падпісання гэтага канкардату яму належала. Секулярызаваная маёмасць заставалася ў руках дзяржавы ў тых памерах, у якіх яна належала дзяржаве перад заключэннем Канкардату37. У 20-я гг. касцёлы розных канфесій прыкладалі намаганні, каб адшукаць сваю маёмасць, якую страцілі ў выніку розных гістарычных завірух. У пісьме Віленскай мітрапалітальнай курыі ад 4.03.1929 г. пералічана 120 аб’ектаў, якія некалі былі ў валоданні рыма-каталіцкага і грэка-каталіцкага касцёлаў, а потым перайшлі да праваслаўнай царквы, дзяржавы ці іншых асоб і ў перспектыве падлягалі звароту (рэвіндыкацыі). Сярод іх значыліся Каложскаяцарква(канфіскаванаяў 1839 г.),пабернардынскі(канфіскаваны ў 1853 г.), пакармеліцкі (канфіскаваны ў 1845 г.) і пабазіліянскі (канфіскаваны ў 1843 г.) касцёлы ў Гродне38. У 1928 г. уБеластоцкім ваяводстве каталікі дамагаліся звароту 29, а праваслаўныя 26 святынь 39. Спачатку пры вырашэнні спраў рэвіндыкацыі была ўжытая судовая тактыка. Тагачасная гродзенская прэса інфармавала, што толькі за ліпень 1929 г. у акружны суд г. Гродна паступіла 11 іскаў аб звароце касцельнай маёмасці40. Але гэтыя працэсы выклікалі напружанасць у грамадстве. Між іншым мелі месца шматлікія пратэсты праваслаўных, таму з 1934 г. урад падыходзіў да гэтага пытання больш асцярожна і вырашаў яго самастойна і не заўсёды на карысць ініцыятара іску.
КНІГІ ОНЛАЙН
