Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
Разам з тым пагадненне засведчыла адсутнасць легітымных падстаў улады рэспубліканцаў, вымушаных адступіць ад «вечнай і непарушнай» Алькеніцкай пастановы і іншых сваіх аднабаковых рашэнняў. У такіх умовах пераход Сапегаўна бок Швецыі і наступнае прызнанне іхздраднікамі было ў пэўным сэнсе ім выгаданым як адзіны шанец для затрымання ў руках улады і ўсіх здабыткаў. Невыпадкова ў хуткім часе яны становяцца ў Рэчы Паспалітай фактычна «партыяй вайны», найбольш адданымі прыхільнікамі каралеўскай палітыкі. Як можна меркаваць, пачатак такому курсубыў пакладзены на Гарадзенскім з’ездзе па ініцыятыве радыкальнага крыла групоўкі на чале з Агінскім.
Дадатак 1. Удзельнікі Гарадзенскага з’езда 1701 г.76
Дырэктар:
генерадьны палкоўнік Міхал Сервацый Вішнявецкі1*
Сенатары і цэнтральныяўраднікі:
канцлер ВКЛ Караль Станіслаў Радзівіл, віленскі біскуп Канстанцый Казімір Бжастоўскі23, жамойцкі староста Грыгорый Антоній АгінскР, троцкі кашталян Міхал Казімір Коцел3*, віцебскі кашталян Казімір Аляксандр Пацейа, жамойцкі біскуп Ян Крышпін Кіршэнштэйн, інфлянцкі кашталян Уладзіслаў Францішак Берк, надворны падскарбій ВКЛ Мікалай Францішак АгінскР*, мечнік ВКЛ Марцыян Міхал Агінскі3* (але на папярэднім Віленскім з’ездзе як віцебскі камісар), стражнік ВКЛ Людвік Канстанцый Пацей3*, рэферэндар ВКЛ Ян Уладзіслаў БжастоўскР.
Павятовыя камісары:
віленскі стольнік Стафан Казімір Хамінскі (віленскі камісар), лідскі падкаморый Уладзіслаў Нарбута* (лідскі камісар), лідскі земскі пісар Міхал Ян Александровіч* (лідскі камісар), лідскі гродскі пісар Ян Сцыпіён дэ Кампа (лідскі камісар), ашмянскі харужы pro tunc Людвік Якуб Хамінскі (ашмянскі камісар), Геранім Важынскі* (ашмянскі камісар), вількамірскі земскі суддзіч Францішак Ігнацый Казімір ШырвінскР* (вількамірскі камісар), браслаўскі маршалак Казімір Уладзіслаў Бяганскіа (браслаўскі камісар), ужвенцкі стараста Дамінік Война (троцкі камісар), упіцкі стольнік Базылій Корвін Крукоўскі (троцкі камісар), гарадзенскі падстолій Аляксандр Левальт Язерскі* (гарадзенскі камісар), гарадзенскі земскі суддзя Крыштаф Віктарыян Юндзіл (гарадзенскі камісар), гарадзенскі харужы і судовы падстароста Грыгорый Юзаф Катовіч* (быў, верагодна, гарадзенскім камісарам, прынамсі, у такім статусе браўудзел у папярэднім Віленскім з’ездзе), ковенскі стольнік Юрый Дамінік Даўмонт3* (ковенскі камісар), упіцкі падстолій Караль Павел Белазор (упіцкі камісар), жамойцкі харужы Казімір Заранак’ (жамойцкі камісар), новагародскі стольнік Павел Міхал Вонгль Свідэрскі (новагародскі камісар), ваўкавыскі войскі Геранім Калантай (ваўкавыскі камісар), ваўкавыскі гродскі суддзя Лявон Казімір Хлусевіч (Хлусовіч) (ваўкавыскі камісар), ашмянскі земскі пісар Стафан Ян Слізеньа* (слонімскі камісар), менскі харужы Ян Юрый Завіша* (менскі камісар), рэчыцкі маршалак Антоній Юдыцкі* (рэчыцкі камісар), рэчыцкі маршалковіч Пётр Юдыцкі (рэчыцкі камісар), полацкі харужы Крыштаф Бенядзікт Неміровіч Шчыта (полацкі камісар), полацкі пісар (?) Міхал Рыпінскі (полацкі камісар), віцебскі скарбнік Казімір Саковіч* (віцебскі
* Зорачкай пазначаны ўдзельнікі, якія падпісалі акт лімітацыі.
“Літарай «а» пазначаны камісары, прызначаныя Алькеніцкай пастановай. Рэшта была абрана на грамнічных сойміках, але затым у некаторых паветах часткова заменена на іншых; статус некалькіх удзельнікаў дакладна высветліць не ўдалося.
камісар), аршанскі чашнік Юзаф Міхал Ясенчык Краеўскі (аршанскі камісар), краснасельскі стараста Казімір Кміціца (аршанскі камісар), мсціслаўскі харужы Марцыян Дамінік Валовіч3 (мсціслаўскі камісар), Андрэй Казімір Война Аранскі* (падпісаў акт лімітацыі як мсціслаўскі камісар, але не быў ім77), берасцейскі падсудак Мікалай Казімір Махвіц* (берасцейскі камісар), смаленскі харужы Станіслаў Эйдзятовіч (смаленскі камісар), старадубскіхаружы Андрэй Мікалай Пмбут (старадубскі камісар), інфлянцкі чашнік Ян Плятэр* (інфлянцкі камісар), аршанскі палкоўнік Сімяон Друцкі Любецкі (статус невядомы, магчыма, аршанскі камісар), упіцкі староста Крыштаф Дамінік Пузына (статус невядомы, магчыма, упіцкі камісар), інстыгатар ВКЛ і каралеўскі сакратар Станіслаў Ян Рукевіч (?), віленскі падстолій і сурагатар Міхал Рафал Шумскі* (віленскі камісар, але, хутчэй за ўсё, не ўдзельнічаў, хаця дадатак да інструкцыі віленскім камісарам складзены ў тым ліку на яго імя).
1 Postanowienie generalne standw W. X. Litt., wieczne i nigdy nienaruszone, na ziezdzie walnym woiewddztw y powiatow, pospolitym ruszeniem pod Olkinikami uchwalone. Wilno, 1700. K. Er
2 Лімітацыя ў дадзеным выпадку была актам хутчэй фармальным. Акты лімітацыі, якія прымаліся за кожным разам, з улікам уключэння ў іх вялікай колькасці рашэнняў, прынятых на з’ездзе, нагадвалі больш выніковыя пастановы. Пасля Гарадзенскага прайшлі яшчэ два такія з’езды: пасля больш чым гадавога перапынку у Ружанах (снежань 1702 г.), затым уВільні (сакавік 1703 г.). Кола іх ўдзельнікаў істотна адрознівалася.
3 Рахуба А. Вялікае Княства Літоўскае ў парламенцкай сістэме Рэчы Паспалітай. Мінск, 2008. С. 356-360.
4 Archiwum Glowne Akt Dawnych w Warszawie (далей AGAD). Archiwum Radziwillow (AR), dz. V, sygn. 5359/1, k. 109 (Я. A. Гардына да K. C. Радзівіла, 31 жніўня 1701 г.).
. Раманоўскі ў лісце названы холмскім харужым, хаця быў ужо падкаморыем.
5 Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiej^tnosci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (BPANKr.). rkps. 6122, k. 128-134 (Інструмент лімітацыі Віленскага з’езда, 12 жніўня 1701 г.). Гарадзенскі з’езд 1701 г. і сапежынска-рэспубліканскія перамовы, якія на ім вяліся, нягледзячы на іх важнае значэнне для разумення працэсаў, якія папярэднічалі ўступленню ВКЛ і Рэчы Паспалітай у Вялікую Паўночную вайну, да сённяшняга дня не былі апрацаваныя ў поўнай меры. Даследчыкі звярталіся да іх двойчы. На перамовы паміж групоўкамі звярнуў увагу ўсваёй доктарскай дысертацыі П. Смалярэк, які выкарыстаў частку дакументаў з архіва Станіслава Антонія Шчукі, падканцлера ВКЛ і пасрэдніка на перамовах, якія трапілі затым да Патоцкіх і сёння захоўваюцца ў ГАСА ў Варшаве (Archiwum Publiczne Potockich). Праца яго засталася неапублікаванай: Smolarek Р. Rzeczpospolita wobec wojny рбіnocnej (1699-1702). S. 206-211 (maszynopis pracy doktorskiej w Archiwum Uniwersytetu Jagiellonskiego, 1950 r.). Аднак большасць матэрыялаў з архіва Шчукі недатаваная, і без прыцягнення дадатковага кола крыніц паслядоўна ўзнавіць ход перамоваў праблематычна. А. Рахуба ў сваёй вядомай манаграфіі, праводзячы агляд з’ездаў станаў ВКЛ, спыніўся на акце лімітацыі з’езда і мімаходзь згадаў пра перамовы: Рахуба А. Вялікае Княства Літоўскае... С. 359-360.
6 AGAD. AR, dz. V, sygn. 5359/1, k. 140 (Я. A. Гардына да K. C. Радзівіла, з Варшавы, 2 верасня 1701 г.).
7 Adlerfeld G. Histoire militaire de Charles XII, roi de Svede: Depuis 1’an 1700, Jusqua la bataille de Pultowa en 1709, ecrite par ordre expres de Sa Majeste: en 3 t. Paris, 1741. T. I. P. 100; Nordberg J.A. Histoire de Charles XII, roi de Suede: en 3 t. A la Haie, 1748. T. I. P. 185; Rachuba A. Sapieha Kazimierz Jan Pawel 11 Polski Slownik Biograficzny. Warszawa; Krakow, 1994. T. XXXV/1. Z. 144. S. 44.
8 AGAD. AR, dz. V, sygn. 5359/1, k. 147 (Я. A. Гардына да K. C. Радзівіла, з Варшавы, 8 верасня 1701 г.).
9 Tamze, k. 147-148,158-159. Бенядзікт Павел Сапега пісаў да Станіслава Антонія Шчукі, што шведаў маглі запрасіць не абавязкова пасэсары, але нават і самі падданыя, і што рэспубліканцы самі ў гэтым вінаватыя, паколькі вымусілі іх гэта зрабіць, каб абараніць як уладанні, так і свае ўласныя жыцці: AGAD. Archiwum Publiczne Potockich (APP), sygn. 55,1.1, k. 685-689 (Б. П. Сапега да C. A. Шчукі, з Тыкоціна, 6 кастрычніка 1701 r.).
10 AGAD. APP, sygn. 55,1.1, k. 604 (Аўгуст II да C. A. Шчукі, з Варшавы, 13 верасня 1701 г.).
11 AGAD. AR, dz. V, sygn. 5143, k. 21-22 (Я. Германоўскі да K. C. Радзівіла, з Варшавы, 18 верасня 1701 г.).
12 Tamze, k. 25 (Я. Германоўскі да К. С. Радзівіла, з Варшавы, 29 верасня 1701 г.).
13 AGAD. APP, sygn. 55, t. I, k. 612-615 (Інструкцыя Аўгуста II для C. A. Шчукі на Гарадзенскі з’езд, 27 верасня 1701 г.).
14 Tamze, k. 606-607 (Крэдэнс Аўгуста II для С. А. Шчукі, як свайго камісара на Гарадзенскі з’езд, Варшава, 28 верасня 1701 г.).
15 Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Korniku (BPANKorn.). rkps. 2215, k. 40-40v. (Копія ліста Аўгуста II да сенатараў ВКЛ, Варшава, 28 верасня 1701 г.)
16 BPANKorn., rkps. 2215, k. 40. (Копія ліста Аўгуста II да ўраднікаў ВКЛ, б. д.).
17 AGAD. AR, dz. V, sygn. 5143, k. 25 (Я. Германоўскі да K. C. Радзівіла, з Варшавы, 29 верасня 1701 г.).
18 Tamze, sygn. 11645, k. 31-32 (Я. X. Пенёнжак да К. С. Радзівіла, 19 верасня).
19 Tamze, 5143, k. 25 (Я. Германоўскі да К. С. Радзівіла, з Варшавы, 29 верасня 1701 г.).
20 Biblioteka Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie (BCzart.), rkps. 2115, s. 8283 (Копія ліста K. Я. і Б. П. Сапегаў на Гарадзенскі з’езд, які распачынаецца 26 верасня, б. д.).
21 AGAD. APP, sygn. 73, t. I, k. 274-275 (Пункты K. Я. i Б. П. Сапегаў пасрэднікам на Гарадзенскі з’езд, Тыкоцін, 24 верасня 1701 г.).
22 Tamze, sygn. 55, t. I, k. 672-679 (Б. П. Сапега да C. A. Шчукі, з Тыкоціна, 25 верасня 1701 г.).
23 AGAD. AR, dz. V, sygn. 5143, k. 25 (Я. Германоўскі да K. C. Радзівіла, зВаршавы, 29 верасня 1701 г.).
24 AGAD. APP, sygn. 55, t. I, k. 626 (Пункты ex parte Сапегаў, прапанаваныя Я. E. Пшэбяндоўскім, 26 верасня). У канцы праекта маецца прыпіска з шэрагам пунктаў, не зусім выразна прапісаных інапэўна, не разлічаных на рэспубліканцаў (хутчэй абяцанні для заахвочвання Сапегаў), утым ліку; 1) Дапамога вялікаму гетману на сойме падчас справаздачы і кампенсацыя пакрыўджаным праз прызнанне ім пэўнай сумы; 2) Спрыянне ў «нойбургскай справе» як наконт апекі, так і наконт прызнання кантракта на набыццё гэтых уладанняў; кампенсацыя жонцы (магчыма, Юрыя Станіслава Сапегі, за шкоды нанесеныя яе ўладанням В. Д. ); 3) Пячаткі facilitas сопfidentia (?); 4) Абяцанне не пакрываць віленскага каноніка Міхала Крыштафа Белазора (падазраванага ў арганізацыі забойства Міхала Францішка Сапегі); 5) Узнагароджанне ў памеры 100 тыс. за шкоды сапежынскім і «нойбургскім» уладанням.
КНІГІ ОНЛАЙН
