Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
Пану внленскому намісннку городенскому кн(а)зю Александру Юрьевмчі/. Далн есмо дворь жндовскнм в ГороЭне Снковь н его брашн ІАцковнчое воеводе внленьском^ канцлЬрю нашом^ пану Мнколаю Радвнловнч^ н ты бы ем# в tow дворь оувлзане дал. П(н)сан оу Внлнн нюн 2 д(е)нь ннднк 14.
Пр(н) (том) б(ы)л м(а)р(шалок) дв(орньш), наме(стннк) м(с)р(ецкнн) н іун(нкштенскнн), п(а)н Гр(нгорен) Ст(а)н(нславовнч) ІМст(нковнча)24
Дадатак 2. Продаж двара гаспадарскім маршалкам Івашкам Сапегам падчашаму ВКЛ Юрыю Радзівілавічу, 1511
Дакумент замацаваны пячаткай і захоўваеццаў Галоўным архіве старажытных актаў (AGAD, Archiwum Radziwitlow, dz. XVIII, sygn.313).
[1] ІА Нвашко Сопега маршалок м секретарь г(о)с(по)д(а)рл его м(н)л(о) ста державца внтсбскнн н брдславсклй чнню знаменнто снм монлі лнстом што ж г(о)с(по)д(а)рь корол н велнкіш его м(н)л(о)ста Жйгнмонт дал мні двор в Городне того зрАдцы Мнханла Глннского. Нно іа тот двор н з дворшцолі н co всгш тьш как мні г(о)с(по)д(а)рь его м(н)л(о)стн дал спустнл подчашом# г(о)с(по)д(а)рА его м(н)л(о)стн державцн мерецком# н ^тенскому пану Юрью Мнколаечу н на то есмн его м(н)л(о)стн дал сесь мон лнсть н з моею печатью. П(н)сан вы Кракові нюл 11 д(е)нь ннднк 14.
Дадатак 3. Дараванне двара маршалкам ВКЛ Янам Янавічам Забярэзінскім гетману ВКЛ Юрыю Радзівілавічу, 1539
Дакумент замацаваны пячаткай і захоўваецца ў Галоўным архіве старажытных актаў (AGAD, Archiwum Radziwiliow, dz. XVIII, sygn. 318, k. 1).
[1] kA ІАн ЬАновнч Заберезынскіш воеводнч троцкнй маршалокь г(о)с(по)д(а)рскнй державца сомнлншсмш чнннм іавно тым to н(а)шнм лнстом кождому доброму ком^ будет потребь тог(о) ведашк которым есмо двор н(а)шь мелн М ГороЭні над Немном а так есмо тьш то двором н(а)шнм даровалй пана ІАрй Мнколаевпча Радйвнловнча пана внленског(о) гешмана найвышшог(о) велнког(о) кндзтва лн(то)вског(о) маршалка т(о)с(по)д(а)-рід короліА ег(о) м(н)л(остн) державцу лнЭског(о) н белнцког(о) навечност з людмн того двора н з агодннкамн н нз землею н нз сеножатмн н co вснм с тьш іак сіа tow двор з давных часов в собе мает іако есмо его на себі держалн вольно его м(н)л(о)стн тот двор продатм штдатй н заменнгай н на постел запнсатй ку своему пожнточномн н лепшом# шбернупш іако снмь налепей роз^меючп. Н на то есмо его м(н)л(о)стн далм сес нашь лнст поЭ нашою печашю. П(нса)н Внл(нн) под лет Бшж(его) нарож(еніл) 1539 м(е)с(е)ца нюн 22 ден пндпкт 12.
1 Borowik Р. Jurydyki miasta Grodna w XV-XVIII wieku. Stanowy podzial nieruchomosci. Suprasl, 2005. S. 41-107.
2 Імёны i прозвішчы пішуцца так, як у крыніцы.
3 Вядома, што жыдоўскія паселішчы былі над рэчкай Гарадніца, недалёка ад замку.
4 Дакумент змешчаны ў якасці ілюстрацыі. Гардзееў. Ю. Магдэбургская Гародня. Гародня; Wroclaw, 2008. С. 275-276.
5 Войцех Табор (?—1507) быў троцкі, ашмянскі пробашчам, а з 1492 г. віленскі біскуп. Pietkiewicz К. Wielkie Ksi^stwo Litewskie pod rz^dami Aleksandra Jagellonczyka. Poznan, 1995. S. 84.
6 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wilienskiej. T. 1-3: 1387-15071 wydali J. Fialek i W. Semkowicz. Warszawa; Krakow; Lublin, Lodz; Poznan; Wilno; Zakopany, 1932. S. 763764. Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 6(1494-1506): UzraJynuj knyga 6/ Lietuvos istorijos institutas; parenge A. Baliulis. Vilnius, 2007. P. 112-113.
7 Аляксандр Галыпанскі быў намеснікам гарадзенскім уперыяд 1485-1505 гг. Аб яго дзейнасці гл.: Pietkiewicz К. Wielkie Ksiystwo Litewskie... S. 86-88; Шаланда A. Замкавы суд у Гарадзенскім павеце (другая палова XV-1566 г.) II Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV-XX стст. / Пад рэд. А. Ф. Смаленчука, Н. У Сліж. Гародня, 2009. С. 11-13.
8 Бершадскнй С. А. Русско-еврейскмй архнв. Документы н матермалы для мсторнн евреев в Россян. Т. 1. Документы н регесты к нсторнн лятовскнх евреев (1388-1550). СПб., 1882. С. 54-55.
’ Бершадскнй С. А. Русско-еврейскмй архнв. С. 62-64, 74-75; Pietkiewicz К. Wielkie Ksi^stwo Litewskie... S. 161-165.
10 Pietkiewicz K. Radziwill Mikolaj 11 Polski Slownik Biograficzny. T. XXX. Warszawa; Wroclaw; Krakow, Gdanska, Lodz, 1987. S. 313-316; Wielkie Ksi^stwo Litewskie... S. 84-85.
11 У 1486 г. Енкоў разам з сынамі атрымаў права на збор маставога ў Гародні. Бершадскнй С. А. Русско-еврейскнй архнв. С. 40-41.
12 Archiwum Glowne Akt Dawnych w Warszawie (далей AGAD). Archiwum Radziwillow, dz. XVIII, sygn. 318, k. 3.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Грыгорый Станіслававіч Осцікавіч (?-1518) быў набліжанай асобай да вялікага князя літоўскага Аляксандра. Ён атрымаў анікшценскае (1494) імерыцкае намесніцтвы (1496). Pietkiewicz К. Wielkie Ksi^stwo Litewskie... S. 97.
AGAD. Archiwum Radziwillow, dz. XVIII, sygn. 313, k. 1.
Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od korica czternastego wieku. W, 1895. S. 80-85; Michalewiczowa M. Sapieha Iwan 11 Polski Slownik Biograficzny. T. XXXV/1. Zesz.144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 613-618; Pietkiewicz K. Wielkie Ksi^stwo Litewskie... S. 97-99.
Urzydnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksiystwa Litewskiego XIV-XVI1I wieku. Spisy I Oprac. Lulewicz H., Rachuba. Kornik, 1994. S. 143.
Michalewiczowa M. Sapieha Iwan... S. 616.
AGAD. Archiwum Radziwillow, dz. XVIII, sygn. 313, k. 1.
Blaszczyk G. Radziwill Jerzy П Polski Slownik Biograficzny. T. XXX. Warszawa; Wroclaw; Krakow, Gdaiiska, L6dz, 1987. S. 225-228; Шаланда A. Замкавысуд... C. 14-16.
AGAD. Archiwum Radziwillow, dz. XVIII, sygn. 318, k. 1.
Pietkiewicz K. Wielkie Ksiystwo Litewskie... S. 90-92.
Шаланда A. Замкавы суд... C. 14-16.
3 крыніц вядома, што двары ў першай палове XVI ст. Гародні таксама мелі Юры Іллініч, які па спадчыне перайшоў да сына Яна, Марцін Храптовіч, Федка Храптовіч, Астафей Яцыніч. AGAD. Archiwum Radziwilow XXIII, teka 2, plik 1, k. 25, 28; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387-1546): Uzrasymq knyga 25. I Parenge D.Antanavidius ir A.Baliulis. V, 1998. P. 101.
Выказваю шчырую падзяку за дапамогу ў расшыфроўцы подпісу прафесару і габілітаванаму доктару Крыштафу Пяткевічу.
Наталля Сліж, кандыдат гіст. навук (Гродна)
Гарадзенскія падворкі ў XVII ст.
Вывучэнне гарадскіх падворкаў дае магчымасць уявіць як выглядаў горад у пэўны перыяд часу. Асноўная інфармацыя па ім прадстаўлены ў інвентарах і археалагічных даследаваннях. Еўрапейская гістарыяграфія мае вялікі вопыт у вывучэнні інвентароў. Пра іх даследчыкі пішуць як пра важную крыніцу па эканоміцы, штодзённаму жыццю людзей, па матэрыяльнай культуры, гісторыі мастацтва1. Вялікая колькасць гэтых крыніц дае ім магчымасць рабіць больш дэталёвыя даследаванні, параўнанні, прасачыць тэндэнцыі ў развіцці пабудоў2. Напрыклад, кніга запісаў Уосэстэ (Велікабрытанія) за перыяд 1540-1750 гг. утрымлівае 6 250 інвентароў3.
Даследаванне гісторыі ВКЛ праз інвентары пачалося яшчэ ў XIX ст. Так, Віленская археаграфічная камісія прысвяціла асобныя тамы гэтым крыніцам4. У беларускай гістарыяграфіі вывучаліся інвентары шляхецкіх сядзіб5, дзяржаўныхуладанняў6. He менш важнымі для вывучэння гарадскіх пабудоў сталі працы археолагаў7.
Гісторыя ўладанняў гарадзенскіх падворкаў і пляцаў краналася ў працах Тэрэзы Зелінскай, Ежы Лілейкі, Пшэмыслава Баровіка, Юрыя Гардзеева8. Як паказваюць еўрапейскія даследаванні археалогія вельмі прыдатна пры вывучэнні пабудоў XV-XVII стст.9 Але археалагічнае вывучэнне Гародні больш сканцэнтравана на старажытным перыяду10, а за XVII ст. носіць фрагментарны характар11. У апошнія гады археалагічнае вывучэнне Гародні мае сур’ёзныя праблемы. Яно зводзіцца да назіранняў там, дзе трэба праводзіць раскопкі. Але найболып ганебная практыка экскаватарная археалогія. Акрамя таго, вынікі апошніх археалагічных даследаванняў не заўсёды прадстаўлены ўдруку. Таму для дадзенага даследавання сталі больш прыдатныя абагульняючыя працы па археалогіі. У якасці ілюстрацый былі выкарыстаны археалагічныя матэрыялы фонду Гарадзенскага дзяржаўнага гісторыка-археалагічнага музея, якія былі знойдзены падчас раскопаў у Гародні12.
Асноўная ўвага дадзенай працы сканцэнтравана на інвентарах гарадзенскіх падворкаў. Г эты від крыніц даволі рэдкі. У дадзеным артыкуле прадстаўлена 8інвентароў за XVII ст. 1626, 1635, 1639, 1679, 1683, 1691, 1693 гг. Уіх апісана шэсць падворкаў, два маюць па два інвентары. Выяўленыя інвентары захоўваюцца ў прыватных фондах Быхаўцаў і Радзівілаў. Па дакументах яны
называюцца па рознамудвор, дом, камяніца, палац, рум. Але ва ўсіх выпадках гаворка ідзе пра драўляныя пабудовы.
Увогуле інвентары складаліся на рухомую і нерухомую маёмасць. 3 першай групы вядомы пасагавыя рэестры, рэестры рухомых рэчаў пры тэстаментах, рэестры рэчаў складзеных пасля смерці іх уладальніка. Другую групу прадстаўляюць інвентары гарадоў, старостваў, храмаў, маёнткаў, двароў. Дадзены від дакумента быў неабходны пры маёмасных аперацыях, а таксама для кантролю над станам маёмасці. Купля-продаж, арэнда, застава, перадача ў дагляд гарадзенскі двароў даволі частыя маёмасныя аперацыі ў Гародні13. Для пераходу маёмасці ў валоданне ад аднаго ўладальніка да другога, нават часова, патрэбны былі наступныя дакументы: ліст куплі-продажу, ліст на заставу ці арэнду, інвентар, інтрамісія (увод) новага ўладальніка. У кнігі гарадзенскага магістрата ў асноўным актыкоўваліся першыя і апошнія віды дакументаў14. Але так як кнігі захаваліся не ў поўным складзе, то дакладна гэта сцвярджаць не магчыма. Інвентары маглі актыкаваць у гродскія кнігі. Аднак яны за XVII ст. не захаваліся, толькі выпісы з іх.
Інвентар камяніцы Ганны Баркоўны на вуліцы Бернардзінская за 7 верасня 1626 г. складзены быў пры перадачы ўзаставу гарадзенскаму маршалку Андрэю Масальскаму [гл. дадатак 1], Актыкаваны быў у той жа дзень у кнігі гарадзенскага гродскага суда15.
Дадзены інвентар мае цікавую перадгісторыю. 4 кастрычніка 1611 г. Ян Мерэеўскі за ўнесены пасаг у памеры 500 злотых, які выдалі яго жонцы Ганне Баркоўне цётка Ядвіга Баркоўна і яе муж Севярын Траяноўскі, запісаў ёй 1 000 злотых на двары ў Гародне. Ён знаходзіўся на Рынку на рагу вуліцы, як ісці да гарадзенскага бернардзінскага кляштара. Двор быў набыты ў 1611 г. уЯна Збысінскага і яго жонкі. Пасля смерці мужа яго нашчадкі забралі ў Ганны ўсё, акрамя гэтага пляца. Але і яго было небяспечна трымаць, што прымусіла аддаць у карыстанне А. Масальскаму16 за 1 000 злотых у 1626 г. Сын Яна Мерэеўскага Валер’ян прадаў яму двор за 500 злотых у 1629 г.17
КНІГІ ОНЛАЙН
