Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
Абставіны пацвярджэння Гародні права на самакіраванне Уладзіславам Вазам мелі пэўную спецыфіку. Найбольш значныя гарады ВКЛ атрымалі канфірмацыі яшчэ на каранацыйным сойме ў Кракаве5, а гарадзенцы дачакаліся асабістага прыезду манарха. Адбылося гэта падчас дастаткова
працяглага шляху караля да вайсковага лагера пад Смаленск. Уладзіслаў знаходзіўся ўГародні з 20 траўня па 12 чэрвеня 1633 г., а мяшчанская дэлегацыя вітала яго пры ўездзе ў горад6. Уласны подпіс манарх пакінуў на магдэбургскім прывілеі толькі за дзень да ад’езду, будучы хворым7. Чаму падпісанне было адкладзена на перадапошні дзень не вядома. Магчыма з-за занятасці караля больш важнымі пытаннямі, але не выключана, што на момант прыезду Уладзіслава мяшчане не мелі канчатковага тэксту дакумента. Відавочна, што асабістая прысутнасць караля падштурхнула кіраўніцтва горада да татальнай інвентарызацыі магістрацкага архіва дзеля пацвярджэнні як мага большай колькасці ранейшых наданняў.
Пра пацвярджальны прывілей Гародні на магдэбургію ў 1633 г. у гістарыяграфіі ёсць некалькі згадак, сярод якіх варта прыгадаць працу Зіновія Капыскага, прысвечаную сацыяльна-палітычнаму развіццю беларускіхгарадоў^.У сваімдаследаванніЗ. Капыскізрабіўшэрагназіранняў на падставе вывучэння арыгінальнага акта. Так, даследчык высветліў, што большасць пацверджаных дакументаў Гародня атрымала ўХУІ ст., а ўсе граматы са спіса ён падзяліў на «комплексныя, якія ўтрымліваюць прывілеі і прадпісанні, і спецыяльныя, якія датычыліся вузкага кола асобаў»9. У выніку 3. Капыскі слушна заўважыў, што «комплексныя» дакументы датычыліся галоўных галінаў жыцця гараджан: гандлю, адміністрацыі і юрысдыкцыі, пабораў і падаткаў10. Разам з тым дадзеная ім характарыстыка прывілея выглядае дастаткова фармальнай і не дае магчымасці зразумець, якія канкрэтна акты пацвердзіў гарадзенцам Уладзіслаў Ваза, і што прынцыпова новага надаваў манарх. Зразумець гэта можна толькі пры непасрэднай працы з дакументам, які, аднак, не дачакаўся публікацыі на падставе арыгінала. Улічваючы тое, што далёка неўсе магдэбургскія прывілеі Гародні апублікаваныя, а даследчыкі дагэтуль карыстаюцца прывілеямі XVI ст. і XVIII ст„ надрукаванымі ў сёмым томе «Актаў віленскай археаграфічнай камісіі»11, мы палічылі неабходным апублікаваць дакумент з даступнай нам метрычнай копіі. Публікацыя гэтага дакумента, нават на падставе копіі, пазбавіць гістарыяграфію ад такіх недарэчнасцяў, як, напрыклад, уяўленне некаторых даследчыкаў пра пацвярджальны прывілей 1633 г., як «цэлую кнігу»12.
Прывілей Уладзіслава Вазы з’яўляецца ці не самым поўным зборам норм, якія рэгулявалі жыццё гарадзенцаў. Сумарна аўтары-складальнікі прывілея вылучылі для прадстаўлення манарху 40 асобных дакументаў, хаця, на самой справе, іх было больш (пры характарыстыцы дваццатага дакумента згаданы яшчэ адзін дакумент Жыгімонта Вазы да гарадзенскага старосты ад 4 красавіка 1618 г.). Ужо сам гэты факт сведчыць пра памеры гарадскога архіва, які праз 137 гадоў пасля надання магдэбургскага права складаўся з некалькіх дзесяткаў асобных дакументаў. Як відаць
з канфірмацыі, большая частка дакументаў (там, дзе такая інфармацыя ёсць), якія пацвердзілі мяшчане ў 1633 г., былі ўарыгінале напісаны пастарабеларуску (22), рэшта па лаціне і на польскай мове. He выпадае не заўважыць таго, што першы польскамоўны дакумент, з прыведзеных 40, адносіцца толькі да 1604 г. Надзвычай цікавай уяўляецца і інфармацыя пра матэрыял, на якім дакументы фіксаваліся. 3 40 дакументаў 19маюць пазначэнне, што яны былі напісаны на пергаменце, 15 на паперы, рэшта без пазначэнняў. На пергаменце былі запісаныя самыя раннія дакументы, утым ліку наданне Аляксандрам Ягелончыкам Гародні магдэбургіі іяе пацвярджэнне Жыгімонтам Старым ды Стэфанам Баторыем але ўжо частка дакументаў, дадзеных гарадзенцам Жыгімонтам Старым, была на паперы.
Змест большасці пераказаных у прывілеі дакументаў дастаткова добра вядомы па некаторых ранейшых публікацыях, датычных Гародні13, таму не выпадае даваць ім нейкую асаблівую адзнаку. Аднак у кожным асобным выпадку інфармацыю з прывілея трэба пераправяраць. Напрыклад, у спісе пацверджаных дакументаў побач з каралеўскімі распараджэннямі, апынулася пастанова Галоўнага з’езду ВКЛ уВаўкавыску ад 15 чэрвеня 1587 года (№ 26 паводле дакумента), але ў апублікаванай Г. Люлевічам ухвале ваўкавыскага з’езда нічога не паведамляецца пра вызваленне гарадзенскіх жыдоў і мяшчан «od miarek mlynowych»14. Магчыма, існавалі нейкія іншыя пастановы прынятыя ў гэты ж дзень, якія не захаваліся. У любым выпадку гэты факт сведчыць пра абазнанасць мяшчанаў у датычных іх юрыдычных нормах і выкарыстанні гэтых дакументаў, нават праз фальсіфікацыю, на сваю карысць.
Сустракаюцца і такія супярэчнасці, як у трыццаць дзевятым па ліку пацверджаным дакуменце: Наданне яго прыпісана Жыгімонту Аўгусту, адатаваны ён 1590 г., чаго быць не можа. He выключана, што памылка ўзнікла ў час капіравання дакумента ў кнігі Метрыкі.
Што датычыцца норм, увядзенне якіх у дакуменце прыпісана ўласна Удазіславу Вазе, то хіба найбольшую цікавасць выклікае палажэнне, згодна з якім «ерэтыкам і схізматыкам» забаранялася займаць пасады ў гарадскім самакіраванні. Іншымі словамі, пратэстанты і праваслаўныя фактычна адхіляліся ад удзелу ў кіраванні гарадскімі справамі. Само з’яўленне гэтай нормы ва ўмовах талерантных дэкларацый караля сведчыла пра дамінаванне каталіцкага і ўніяцкага мяшчанства ў жыцці Гародні ў 1630-я гады15. Няма сумненняў, што акурат гэты пункт яшчэ больш паспрыяў працэсу акаталічвання хрысціянскага насельніцтва, сярод якога каталікі ўжо ў XVIII ст. складалі большасць16.
Каштоўнасць прывілея заключаецца ў тым, што ён утрымлівае згадкі пра дакументы, якія адсутнічаюць у іншых крыніцах. У цэлым гэта дастаткова ўдалая спроба сістэматызацыі архіва гарадскога магістрата.
Канфірмацыйны прывілей Гародні 1633 г. быў падрыхтаваны да друку з копіі, якая захоўваецца ў дзяржаўным архіве Вялікага Княства Літоўскага, альбо Метрыцы ВКЛ.
Дадатак. Пацвярджальны прывілей Гародні на магдэбургскае права, копія, Гародня, 11 чэрвеня 1633 г.
Дакумент захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі, ф. КМФ-18, адз. з. 106. Тэкст напісаны на польскай мове перыяду XVII ст. Пры транслітарацыі тэксту ўаснову пакладзены прынцып палітарнай перадачы. Вынасныя літары пададзеныя курсівам. Прапушчаныя літары ў словах і скароты раскрыты ў круглых дужках з улікам асаблівасцяў тагачаснага правапісу. Знакі прыпынку выстаўляліся па сэнсу. Нумарацыя старонак пазначана ў квадратных дужках.
[398] Confirmatia praw wolnosci miastu Grodzienskiemu danych
Wladislaw IV
Oznaimuiemy tym listem naszym komu to wiedziec nalezy, iz pokladano przed nami y pokazywano przez osoby obecnie b^dqce slawetnych burmistrzow, radziec, lawnikow sa mych y wszytkiego pospolstwa miasta naszego Grodzienskiego imionami przywileia i listy rozne w roznych daciech y na roznych m(i)eiscach na roznych pargaminach y na papierach tak z zawiesistemi piecz^ciami W(ielkieg)o X(i?stw)a Li(tewskieg)o iako y s przycisnionemi ni w czym nienaruszone y zadnego podeirzenia w sobie nie malice miastu naszemu Grodzienskiemu od naiasnieiszych przodkow naszych krolow Jch Mei17 polskich i wielkich xiqz^t litewskich (s)zczodrobliwey taski y panskiey litosci nadane.
A naprzod. Przywiley swi^tey ратфсі najasnieiszego krola Je(g)o Mei Alexandra w Bersztach dany dnia poniedziatkowe(g)o w dzien swi^tego Benedicta roku od narodzenia Panskiego tysiqcnego czterechsetnego dziewi^tdziesi^tego szoste(g)o na pargaminie lacinskim i^zykiem spisany, w ktorym, wyzwoliwszy miasto nasze Grodno y obywatelie ie(g)o od prawa ziemskiego, nadaie im prawo niemieckie maydeburskie18 oddaliwszy wszelkie prawo przed tym trzymane i sposoby, ktore by prawu maideburskiemu przeciwne byli, woitowstwo takze onym funduie karczmy trzy od wszelkiego podatku naszego uwalnia, mtyn na rzece Niemnie budowac pozwala y ku ich pozytkom mlec przenagabania nie тафс. Tak ludzie za Niemnem mieszkai^ce iako y poddani y we dworach panskich mieszkaiqce y w okolicy y w domach szlacheckich mieszkaiqce pod iurisdike maideburskq we wszelakich punctach y artykulach poddaie od podwody wymuie za oddaniem corocznym czynszu kop pi^cidziesiqt pod potrzebe iednak ziemskq od podwod nie uwalnia. Podwod dawac nie kaze az by potrzebuiqcy [398 адв.] list signetem naszym zapiecz^towany pokazal. Poddany uwalnia od drog ktore bywaty w przenaszaniu listow y rzeczy na potrzebe zamkow^ y od
wszelkiey sluzby, ktore przy bytnosci naszey przed tym czyniwali nie uwalniaiqc, od tlok takze uwal nia. Co rok trzy iarmarki tygodniowe w rynku wedlug zwyczaiu odprawowac pierwszy na dzien znalezienia Krzyza Swi^tego, drugi na swi^to swi^tey Malgorzaty, trzeci na swi^to swi^tego J^drzeia pozwala i oprocz ktorych iarmarkow zaden z obcych y przybylych bez woli starszych przedawac y kupowac w Grodnie nie ma krom wilnian i troczan, pozwala wazniq budowac tak ze woskoboiniq y piecz^c do cechowania wosku, a s tego pozytki brae przychodnym kupcom na trzy kamienie wosku w iednym podaniu albo okr?gu miec nie dozwalaiqc wincey. Puste mieisca zydowskie starszym do osadzenia rozdaie w moc y za rzekq Niemnem pozwalam czynszu stanowic obywatelow tegoz miasta naszego z Grodna ku Kownowi przez Niemen, tak ze na rzece Necie ku Prusom od ptacenia myta wyzwala. Obywatelom tegoz miasta naszego daie cz^sc tqki od miasta az po Szubienice z iedney cz^sci az do placu albo gumna naszego, z drugiey az do Niemna dla wolney paszy bydla, pozwala laznie spolnq dla pozytku woitowskiego wistawic19 ratusz, tez postrigalniq na mieiscu przystoinym pozwala zbudowac. Dozwala na ratusen20 miec beezke do mierzenia zboza y miodowq miednice, wyzwala obywatelow od sqdow y iurisdictiey i moci woiewodow, kasztelanow, starostow, s^dziow, pods^dkow y ich namiesnikow y drugich urz^dnikow Wielkiego Xi^stwa Litewskiego tak malych21, iako i w wielkich sprawach woitowi y raicom iesli by w czym powinnosci swey nie dosic uczynili przed sobq forum uznawa chcqc ie prawem maydeburskim sqdzic.
Drugi przywiley swi^tey pami^ci krola Je(g)o Mei Zygmunta dany w Grodnie w poniedziatek w wigiliq pocz^cia przenaswi^tszey panny Maryei roku od narodzenia Panskiego tysiqc pi^c set szoste(g)o [ 399] na pargaminie lacinskim i^zykiem pisany, ktory przywiley przerzeczony krola Jego mci Alexandra we wszytkich punctach stwierdza.
КНІГІ ОНЛАЙН
