Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
- 4 красавіка 1819 г. — Юрый Дамулевіч, рэкрут з сялянаў. Ён быў выкліканы для прыбірання афіцэрскага пакоя, але па дарозе збег116.
- 23 жніўня 1819 г. Антаніна Гарбанавічова. Пад вартай «самавольна» была адпушчана ў горад. Уцякла. Схоплена на наступны дзень117.
- 5 верасня 1819 г. -ІванСакалоўЖаравульныатрымаўпрадпісаннеперавесці Сакалова ў дваранскі пакой. Выконваючы яго, пакінуў арыштанта ў афіцэрскім пакоі свайму зменшчыку. Сакалоў уцёк праз вакно, паколькі ні крат, ні варты там не было118.
- 9 траўня 1821 г. арыштант N узлез на дах прыбіральні, якая знаходзілася каля турэмнай лазні і «праз вал выскачыў» на волю119.
- 29 снежня 1822 г. амаль удалыя ўцёкі. Абвінавачаны ўкрадзяжы Франц Жылінскі разам з іншымі арыштантамі складваў прывезеныя ў турму дровы. Схаваўся ў павеці, адкуль перабраўся на другі паверх, а потым праз дзірку ў столі для камінара ўзлез на дах, адтуль саскочыў на вуліцу. Быў схоплены, бо падчас скоку зламаў левую нагу.
- 24 кастрычніка 1832 г. групавыя ўцёкі. Іван Занеўскі (шляхціц, абвінавачаны ў крадзяжы), Антон Жывіцкі (бадзяжніцтва), Восіп Масюк (даў прытулак збегламу рэкруту). Ініцыятарам быў А. Жывіцкі. Напярэдадні ўцёкаў гэтыя вязні цягалі ваду ў камеры для арыштантаў-дваран. Паколькі Занеўскаму былі давераны ключы ад лазні і дрывотні, то ён апошнюю не зачыніў. Увечары, калі начная варта яшчэ не была выстаўлена, яны выйшлі з камеры і праз дрывотню, сарваўшы замок з дзвярэй, па драбінах вылезлі на гарышча, адтуль на дах і па вяроўцы злезлі ўніз. Праз 3 дні Масюк схоплены ў сваёй хаце ў в. Навасёлкі120.
- 2 жніўня 1850 г. Матэвуш Павук (ён жа Клім) і Франц Кулікоўскі (ён жа Фларыян Тыль). Пад вартай былі высланы для прыбірання гарадскіх плошчаў. Збеглі, але былі схопленыя ІЗжніўня ўЗанёманскім фарштаце «па наводцы» мясцовых габрэяў121.
- Ноч з 12 на ІЗснежня 1862 г. групавыя ўцёкі. Вікенці Якімовіч (дваранін, абвінавачаны ў канакрадстве), селянін Людвік Заблоцкі (меў на руцэ кляймо К. A. Т. катаржнік) і Рэаровіч (разбой). Утрох знаходзіліся ў турэмным шпіталі. Калі вартавыя ў шпітальным пакоі заснулі, яны з дапамогай ключоў, што былі пакінутыя ўдзвярах, выбраліся на гарышча, адтуль на дах і з вышыні 4-х сажняў скочылі на вуліцу. Вартавы з вонкавага боку астрога ўзняў трывогу, але схоплены быў толькі Рэаровіч122.
- 12 ліпеня 1865 г. самыя простыя ўцёкі. Дваранін Ферстар утрымліваўся ў пакармеліцкім кляштары. Быў адпушчаны наглядчыкам у горад на тэлеграф без суправаджэння. У турму не вярнуўся. Пры ім былі кармавыя грошы на харчаванне вязняў123.
- 25 верасня 1865 г. селянін Якаў Свінцінскі і шляхціц Казімір Коц, палітычныя вязні. У ніжнім калідоры паезуіцкай каменіцы вынулі шыбу і праз касцельны двор выбраліся на Купецкую вул.124
- сакавік 1866 г. няўдалыя ўцёкі. А. Буднікаў і П. Наймановіч рыхтуючы ўцёкі, выламалі дошку ў лазні і пачалі рабіць пралом ў каменнай сцяне. Былі выдадзены катам Мінкай, які заўважыў як яны ўлазяць у лазню праз акенца125.
- 7верасня 1874 г. Аляксандр Гарасека і Георгі Нікалайціс зрабілі пралом у падлозе майстэрань, трапілі ў пограб паезуіцкага будынка, «які даў ім вольнае выйсце на вуліцу»126.
- «3-га марца [1907 г.] з гродзенскай турмы ўцякло 18 падследственых арыштантаў. Яны прабілі сцяну, вылезлі праз комін на стрэху, зрабілі з пасцірадлаў вяроўкі, спусціліся на двор касьцельны, прайшлі праз пустую плябанню ды ўцяклі»127. Пра гэта паведаміла «Наша Ніва», якая не магла не звярнуць увагу на факт такіх масавых уцёкаў.
Зразумела, што прадстаўленыя тут выпадкі не вычэрпваюць усіх фактаў удалых і няўдалых уцёкаў з гарадзенскай турмы.
Завяршаючы экскурс у гісторыю гарадзенскіх турмаў XIX ст. трэба адзначыць, што яны мелі шэраг асаблівасцяўу параўнанні з іншымі падобнымі ўстановамі нават у межах Беларуска-Літоўскага рэгіёну, не кажучы ўжо аб тэрыторыі ўсёй імперыі. Гэтыя адметнасці вызначаліся ў першую чаргу спецыфікай размяшчэння гарадзенскай турмы (кляштарны будынак уцэнтры горада), турэмнай адміністрацыяй, якая ўзначнай ступені вызначала спецыфіку ўмоў утрымання і рэжыму. На штодзённае жыццё за кратамі свой адбітак таксама накладвалі нацыянальныя, рэлігійныя і сацыяльная адметнасці Гарадзеншчыны і тыя палітычныя падзеі, якімі быў багаты гэты рэгіён.
Дадатак 1. Два варыянты зборна-разборных пугаў і бізуноў, якімі карысталіся на Гарадзеншчыне для пакарання злачынцаў у 30-я гады XIX ст. (НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 19, адз. з. 1232, а. 11, 13.)
Варыянт a):
Варыянт b):
Дадатак 2. Выява эшафота разам з прэнгерам (слупом ганьбы) 1847 г. (НГАБ у Гродне. Ф. 8, воп. 1, адз. з. 431, а. 6.)
1 Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. Гародня-Wroclaw, 2008. С. 37, 51.
2 НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 1, адз. з. 315. Арк. 20.
3 Тамсама. Воп. 2, адз. з. 1082. Арк. 17-18.
4 Тамсама. Воп. 3, адз. з. 533. Арк. 20.
5 Тамсама. Bon. 1, адз. з. 795. Арк. 23.
6 Тамсама. Арк. 134-136.
7 Тамсама. Воп. 3, адз. з. 533. Арк. 17,18.
8 Лнсйцмн В. М. За тюремной стеной: ястормя Гродненской тюрьмы (XIX в. 1939 г.). Гродно, 2003.
’ НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 13, адз. з. 1306. Арк. 41.
10 Обзор Гродненской губерннн за 1896 г. Гродно, 1897. С. 88.
11 НГАБ у Гродне. Ф. 4, воп. 2, адз. з. 110. Арк.19.
12 Тамсама. Ф. 1, воп. 27, адз. з. 532. Арк. 154.
13 Тамсама. Воп. 29, адз. з. 367. Арк. 4, 8.
14 Тамсама. Воп. 6, адз. з. 370. Арк. 21.
15 Тамсама.
16 Тамсама. Ф. 37, воп. 1, адз. з. 702. Арк. 42.
17 Тамсама. Ф. 1, воп. 27, адз. з. 532. Арк. 21.
18 Тамсама. Воп. 27, адз. з. 295. Арк. 426.
19 Тамсама. Воп. 29, адз. з. 367.
20 Тамсама. Воп. 27, адз. з. 527. Арк. 17; НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 27, адз. з. 532. Арк. 163.
21 Тамсама. Воп. 27, адз. з. 70. Арк. 9.
22 Тамсама. Воп. 13, адз. з. 193. Арк. 3.
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
Тамсама. Воп. 22, адз. з. 1451. Арк. 33
Тамсама. Адз. з. 1674. Арк. 49.
Тамсама. Воп. 34, адз. з. 224. Арк. 222, 246.
Тамсама. Ф. 3, воп. 1, адз. з. 26. Арк. 17-19.
Ягммн. Воспомпнання польского повстанца 1863 г. // Нсторпческйй вестннк, 1892.
Т. 50, № 12. С. 727.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 13, адз. з. 1306. Арк. 20.
Тамсама. Воп. 27, адз. з. 532. Арк. 65.
Лнсмцпн В. М. За тюремной стеной... С. 32.
Упоров 14. В. Пеннтенцпарная полнтмка Россмп в XVIII-XX в. (мсторлко-правовой аналмз тенденцмй развнтмя). СПб., 2004. С. 192.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 3, адз. з. 1093. Арк. 2.
Тамсама. Адз. з. 1101. Арк.4.
Бобровскмй П. Матерналы для географмн н статмстмкм Росснн, собранные офмцерамн
Генерального штаба. Гораднінская губерння. Ч. II. С. 544
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 1, адз. з. 11. Арк. 3.
Толькі за другую палову 1813 г., паводле афіцыйнай статыстыкі, праз Горадню на ўсход прайшло каля 3,5 тыс. васннапалонных арміі Напалеона. (НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 1, адз. з. 306. Арк. 101)
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 10, адз. з. 744, 186,198.
Тамсама. Воп. 13, адз. з. 1306. Арк. 17.
Тамсама. Воп. 27, адз. з. 296. Арк. 9-10.
Тамсама. Воп. 20, адз. з. 227. Арк. 96.
Тамсама. Воп. 13, адз. з. 1306. Арк. 17.
Бобровскпй П. Указ. твор. С. 541.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 1, адз. з. 312. Арк. 1,9, 11,13.
Тамсама. Ф. 4, воп 1, адз. з. 1. Арк.6; РДГА Ф. 561, в. 1, адз. з. 107. Арк. 10.
Бобровскмй П. Указ. твор. С. 538.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 5, адз. з. 2083". Арк. 1.
Тамсама. Воп. 2, адз. з. 661. Арк. 111.
Тамсама. Ф. 2, воп. 9, адз. з. 1. Арк. 37.
Тамсама. Ф. 1, воп. 1, адз. з. 1018. Арк. 19.
Тамсама. Ф. 2, воп. 26, адз. з. 335. Арк. 3.
Тамсама. Воп. 4, адз. з. 844. Арк. 2.
Тамсама. Ф. 1, воп. 2, адз. з. 354. Арк. I.
Тамсама. Ф. 1159, воп. 3, адз. з. 13.
Тамсама. Ф. 1, воп. 22, адз. з. 67. Арк. 2.
Тамсама
Тамсама. Ф. 1, воп. 29, адз. з. 818. Арк. 21.
Тамсама. Ф. 37, воп. 1, адз. з. 486. Арк. 3; Ф. 37, воп. 1, адз. з. 1051. Арк. 6.
Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 51.
НГАБ у Гродне. Ф. 8, воп. 1, адз. з. 431.
Тамсама. Ф. 1, воп. 29, адз. з. 818. Арк. 3, 19, 29.
Тамсама. Ф. 2, воп. 4, адз. з. 473.
Minejko Z. Z tajgi pod Akropol. Wspomnienia z lat 1848-1866. Warszawa, 1971. S. 44.
63 Корзан Т. Мінск у сярэдзіне XIX ст. II Arche. № 3.2010. С. 142.
64 Memories by Doctor Alexander Okinczyc Volume IП http://pages.interlog.com/~mineykok/ Okin 1 ,html#Insurection
65 НГАБ y Гродне. Ф. 1, воп. 29, адз. з. 78. Арк. 20.
66 Ягмпн. Узгадз. твор. С. 726.
67 Memories by ...
68 Ягмпн. Узгадз. твор. С. 721,726.
69 НГАБ у Гродне. Ф. 37, воп. 1 адз. з. 638. Арк. 10.
70 Тамсама. Ф. 1, воп. 21, адз. з. 658. Арк. 8.
71 Тамсама. Ф. 37, воп. 1 адз. з. 47. Арк. 2.
72 Тамсама. Ф. 1, воп. 15, адз. з. 294. Арк. 22.
73 Тамсама. Воп. 27, адз. з. 1771. Арк. 9.
74 Тамсама. Ф. 2, воп. 20, адз. з. 274. Арк. 3.
75 Тамсама. Ф. 1, воп. 13, адз. з. 1399. Арк. 87.
76 Тамсама. Воп. 22, адз. з. 1674. Арк. 17; Ф. 1, воп. 6, адз. з. 370. Арк. 21.
77 Тамсама. Bon. 1, адз. з. 1759. Арк. 13.
78 Тамсама. Воп. 10 адз. з. 2101. Арк. 1-3.
79 Тамсама. Ф. 37, воп. 1, адз. з. 786. Арк. 2.
80 Тамсама. Арк. 19.
81 Тамсама. Ф. 2, воп. 9, адз. з. 1508. Арк. 2.
82 Тамсама. Ф. 1, воп. 1, адз. з. 1033. Арк. 109.
83 Тамсама. Bon. 1, адз. 3.2418, а. 15; Ф. 37, воп. 1, адз. з. 28. Арк. 1, 124; Ф. 37, воп. 1, адз. з. 179; Ф. 37, воп. 1, адз. з. 203. Арк. 2.
84 Тамсама. Ф. 2, воп. 36, адз. з. 1305. Арк. 82.
85 Тамсама. Ф. 1, воп. 27, адз. з. 1923. Арк. 1.
86 Тамсама. Ф. 37, воп. 1, адз. з. 638. Арк. 20.
87 Тамсама. Ф. 1, воп. 28, адз. з. 1042. Арк. 1.
88 Тамсама. Ф. 37, воп. 1, адз. з. 28. Арк. 1.
89 Тамсама. Bon. 1, адз. з. 392. Арк. 2.
90 Упоров 14. В. Указ. Твор.
91 НГАБ у Гродне. Ф. 37, воп. 1, адз. з. 229. Арк. 5; Ф. 37, воп. 1, адз. з. 179. Арк.1.
92 Тамсама. Адз.з. 28. Арк. 124.
93 Тамсама. Адз.з. 702, 481. Арк. 28.
94 Лісейчыкава Н. Турмы Мінскай губерні: штодзённае жыццё і побыт у 60-я гг. XIX ст. II Актуальные проблемы современного гуманнтарного образовання: матерпалы III Республнканской конференцпм молодых учённых н аспмрантов. Ммнск, 2006. С. 203-204.
95 НГАБ у Гродне. Ф. 37, воп. 1, адз. з. 599. Арк. 1.
96 Memories by ....
КНІГІ ОНЛАЙН
