Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
3 Lilientaliowa R. Dziecko zydowskie. Krakow, 1927. S. 9.
4 Unterman A. Zydzi: wiara i zycie. Lodz, 1989. S. 161-162.
5 Статястнка еврейского населенмя: распределенне no террпторнн, демографнческмм н культурным прнзнакам еврейского населення по данным перепнсм 1897 года / Сост. Б. Д. Бруцкус. СПб.: Север, 1909. С. 12.
6 Носенко Е. Э. Еврен Европы // Детн в обычаях м обрядах народов зарубежной Европы. М.: Нн-т этнологнм н антропологпп РАН, 1995. Т. 3. С. 300-301.
7 Fuks М. Zydzi w Warszawie: zycie codzienne, wydarzenia, ludzie. Poznan, 1992. S. 51.
8 Носенко E. Э. Еврен Европы. C. 323.
9 Берлмн M. Очерк этнографнп еврейского народа в Россня. СПб, 1861. С. 4.
10 І4з автобмографмм Соломона Маймона II Еврейская бнбляотека. СПб., 1881. Т. 1. С. 191.
11 Лазарус Н. Р. Еврейская женіцнна. Варшава, 1902. С. 152.
12 Buchner A. Kwiaty wschodnie: zbior zasad moralnych, teologicznych, przysl6w, regol towarzyskich, allegoryi i powiesci, wyj^tych z Talmudu i pism wspolczesnych. Wroclaw-Warszawa-Krak6w-Gdansk-L6dz: Zaklad narodowy im. Ossolinskich, 1990. S. 114.
13 Zborowski M., Herzog E. Das Stetl. Die untergangene Welt. Munchen: Verlag C.H. Beck, 1992. S. 63.
14 Zborowski M„ Herzog E. Das Stetl. Die untergangene Welt. S. 230.
15 Венгерова П. Воспомннанпя бабушкн: Очерк культурной нсторнн евреев Росснн в XIX веке. Нерусалнм: Гешарнм Москва: Мосты культуры, 2003. С. 132.
16 Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ўГародні (далей НГАБ уГродне). Ф. 100, воп. 12, адз. з. 197.
17 Niemojewski A. Dusza zydowska w zwierciadle Talmudu. Warszawa, 1914. S. 8.
18 Haumann H. Geschichte der Ostjuden. Miinchen, 1990. S. 121.
19 Дзяржаўны архіў Расійскай федэрацыі (далей ДАРФ). Ф. 109, воп. 5, адз. з. 403, арк. 21-21 адв.
20 Бендетсон Н. Еврейскмй квартал н парадные улнцы П Рассвет. 1880. № 25. С. 978.
21 Субботнн А. П. В черте еврейской оседлостн: отрывкм нз экономнческнх нсследованмй в западной н юго западной Росспм за лето 1887 года. Вып. 2. СПб., 1890. С. 30.
22 Падлічана па метрычных кніжках: НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 20, адз. з. 641.
23 Врачебно-саннтарная органмзацмя средн еврейского населенмя. СПб, 1914. С. XI.
24 Тамсама, с. 25.
25 Тамсама, с. XIV.
26 Z kraju II Izraelita. 1879. 27 pazdziernika 8 listopada. S. 351-352.
27 Бруцкус Б. Д. Профессмональный состав еврейского населення Россня: По матерналам Первой всеобіцей перепмсм населенмя, пронзведённой 28 января 1897 года. СПб., 1908. Вып. II., б. указ. стр.
28 НГАБ у Гродне. Ф. 14, воп. 1, адз. з. 387, арк. 24 адв.
29 Результаты прнзыва: корреспонденцня «Рассвета» II Рассвет. 1880. № 2. С. 50-51.
30 Леванда В. О. Полный хронологмческйй сборнйк законов й положенлй, касаюіцмхся евреев от Уложення царя Алексея Мйхайловлча до настояіцего временй (от 1649 до 1873 г.): Нзвлеченйе йз Полного Собранля Законов Россййской ймперйй. СПб., 1874. С. 54.
31 Бобровскйй П. Матерйалы для географйй й стэтйстйкй Россйй, собранные офйцерамн генерального штаба. Гродненская губернля: В 2 ч. СПб, 1863. Ч. II. С. 493.
32 Моргулйс М. Г. К нсторйй образованйя русскнх евреев II Еврейская бйбллотека. 1872. Т. 2. С. 395.
33 НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 6, адз. з. 1491.
34 ДАРФ. Ф. 9533, воп. 1, адз. з. 28, арк. 1 адв.
35 Тамсама. Ф. 109, воп. 16, адз. з. 14, арк. 2 адв.
36 Марек П. Очеркй по йсторйй просвеіценйя евреев в Росснп (два воспнтанйя). М. : Труд, 1902. С. 17.
37 Задачй й целй «Еврейской школы» II Еврейская школа. 1904. Январь. С. 4.
38 НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 2, адз. з. 1266, арк. 1-1 адв.
39 Бендетсон Н. Толерантность в деле образованйя Н Рассвет. 1880. № 45. С. 1774-1775.
40 НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 27, адз. з. 776, арк. 769 адв. 770.
41 Тамсама, воп. 28, адз. з. 210, арк. 109 адв. 110.
42 Памятная кнйжка Гродненской губернйй на 1890 год. Гродно, 1889. С. 65.
То'ж на 1899 год. Гродно, 1898. С. 82.
43 Бобровсклй П. Матерйалы для географйй й стзтйстйкй Россйй, собранные офйцерамй Генерального штаба. Гродненская губернля: В 2 ч. СПб, 1863. Ч. II. Прйложенйя. С. 227.
44 Памятная кнйжка Вйленского учебного округа на 1874 год. Вйльна, 1874. С. 685.
45 НГАБ у Гродне. Ф. 2, воп. 32, адз. з. 4, арк. 266.
46 Субботйн А. П. В черте еврейской оседлостн... С. 12.
47 Памятная кнлжка Вйленского учебного округа на 1874 год. Влльна, 1874. С. 659.
48 Лазарев Д. О воспйтэнйй й степенй образованностл еврейскйх женіцлн II Учлтель. 1864. № 15. С. 560.
49 НГАБ у Гродне. Ф. 2, воп. 32, адз. з. 4, арк. 266; ф. 1, воп. 17, адз. з. 415, арк. 476.
50 Тамсама, ф. 1, воп. 27, адз. з. 2754, арк. 1-17 адв.
51 Леванда В. О. Полный хронологйческлй сборнлк законов й положенйй, касаюіцйхся евреев от Уложснйя царя Алексея Млхайловйча до настояіцего временл (от 1649 до 1873 г.): Пзвлеченйе йз Полного Собранйя Законов Росслйской ймперйй. СПб., 1874. С. 193.
52 Сэмюэле Р. По тропам еврейской йсторйй. Нерусалйм: Алйя, 1990. С. 284.
53 Расейскі Дзяржаўны ваенна-гістарычны архіў (далей РДВГА). Ф. 405, воп. 5, адз. з. 98, арк. 1-3.
54 Леванда В. О. Полный хронологйческйй сборнйк законов... С. 196.
55 Бейллн С. І4з рассказов о кантонйстах П Еврейская старйна. СПб, 1909. Т. II. С. 117
56 РДВГА. Ф. 405, воп. 5, адз. з. 704, арк. 2-10.
57 ДАРФ. Ф. 109, воп. 5, адз. з. 403, арк. 65.
58 РДВГА. Ф. 405, воп. 5, адз. з. 90, арк. 3-10 адв.; адз. з. 94, арк. 1-1 адв.
59 НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 22, адз. з. 168, арк. 1-2 адв.
60 Тамсама. Адз. з. 146, арк. 1-3 адв.
61 Тамсама. Адз. з. 163, арк. 1-33.
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
Талес спецыяльная накідка, белая з чорнымі палосамі, якую апранаюць дарослыя мужчыны-габрэі падчас малітвы.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 8, адз. з. 1892, арк. 1-4.
Цымес гэта паліва з бруквы, морквы і іншых карэньчыкаў
Чоліт тлустая тушаная страва з гародніны і мяса.
Кугель пудынг з мукі, гусінага тлушчу і яек.
Хала святочны пляцёны ў выглядзе кос белы хлеб.
«Вушы Амана» (гаменташы) традыцыйныя піражкі ў форме трохкутніка, што павінна нагадваць вушы альбо трохвуголку пакананага габрэямі ворага Амана, які збіраўся знішчыць габрэйскі народ, але быў пераможаны з дапамогай царыцы Эстэр. У гонар гэтай падзеі святкуецца Пурым.
Харойсес маса, падобная да гліны (сімвал цяжкай працы продкаў на будаўніцтве егіпецкіх пірамід, «цэгла»), якую рабілі з перамолатых гарэхаў, яблыкаў і цынамона на Песах.
Песахавы хлеб маца выпякаўся без дрожджаў. Ён быў і прадуктам харчавання, і сімвалам блуканняў па пустыні, выпрабаванняў, а разам з тым годнасці і набыцця незалежнасці праз габрэйскі народ.
Бендетсон Н. Поучнтельная лсторня одного прмюта. Портной фнлантроп II Рассвет. 1880. № 13. С. 454.
Тамсама.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 17, адз. з. 392, арк. 5-5 адв.
Арон Абрамавіч Рэфес настаўнік падрыхтоўчага класа ў гарадзенскім габрэйскім вучылішчы 1 разрада, выпускнік Віленскага габрэйскага настаўніцкага інстытута. Нам пяшут [мз Гродно] // Русскяй еврей. 1879. № 11. С. 413.
НГАБ у Гродне. Ф. 1,воп. 16, адз. з. 1154, арк. 1.
Тамсама. Воп. 17, адз. з. 392, арк. 1.
Тамсама. Воп. 9, адз. з. 1180, арк. 131.
Тамсама. Ф. 2, воп. 32, адз. з. 495, арк. 28.
Іна Соркіна, канд. гіст. навук (Гродна)
Навучальныя ўстановы, настаўнікі і вучні Гродна ў 60-я гады XIX пачатку XX ст.
Артыкул прысвечаны асаблівасцям функцыянавання школьнай справы ў Гродне ў 60-я гг. XIX пачатку XX ст., калі адбывалася палітычная і сацыяльна-эканамічная мадэрнізацыя, распачаліся працэсы нацыястварэння, зараджаліся і развіваліся нацыянальныя рухі. Якой была сістэма адукацыі ў Гродне ў гэты час? Якім мэтам яна была падпарадкаваная? Якія навучальныя ўстановы існавалі ўтой час угорадзе? Колькі гарадзенцаў школьнага ўзросту наведвалі навучальныя ўстановы? Колькі дзяцей заставалася па-за школай? Якім быў саслоўны і канфесійны склад вучняў? Як характарызаваліся поспехі ў вучобе і паводзіны вучняў? Хто вучыў гарадзенскіх дзяцей? Якія праблемы хвалявалі настаўнікаў? Ці выканала адукацыйная сістэма місію, ускладзеную на яе царызмам? Паспрабуем адказаць на гэтыя пытанні з дапамогай матэрыялаў Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ў Гродне.
Найбольш каштоўныя матэрыялы выяўленыя ў фондах Гродзенскай мужчынскай гімназіі (Ф. 1186), жаночай гімназіі (Ф. 39), рэальнага вучылішча (Ф. 41). Крыніцы па гісторыі адукацыі ўтрымліваюцца таксама ўфондах Дырэкцыі народных вучылішчаў (Ф. 38), губернатара (Ф. 1), Губернскага праўлення (Ф. 2), Губернскага статыстычнага камітэта (Ф. 14), гарадской управы (Ф. 125), кантрольнай палаты (Ф. 23), урачэбнага аддзялення губернскага праўлення (Ф. 9).
Значнае месца ў крыніцазнаўчай базе даследавання занялі статыстычныя матэрыялы, апублікаваныя ў зборніках «Памятные кннжкм Гродненской губернмн», «Памятные кнмжкм Вмленского учебного округа», «Отчеты о состоянмм Гродненской мужской гммназнм». Інфармацыю аб колькасціі складзепісьменныху нашымгорадзе.а таксамазанятыху сферы адукацыі і выхавання ў канцы XIX ст. утрымліваюць апублікаваныя матэрыялы Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва 1897 г. (СПб., 1903). Пэўны статыстычны матэрыял узяты з працы «Матермалы для географнн н статмстакм Россмйской ммпермм. Гродненская губернмя» (СПб., 1863), складзенай Паўлам Баброўскім. Шмат цікавых звестак па гісторыі адукацыі ў нашым горадзе ўтрымліваецца ў працах Яўстафія Арлоўскага, у прыватнасці, у ягоным нарысе гісторыі гімназіі.
Каштоўнай групай крыніцаў з’яўляюцца ўспаміны. Дзякуючы артыкулу С. Токця ў другім томе «Гарадзенскага палімпсеста» мы даведаліся пра ўспаміны М. Панкевіча'. Успаміны пра Гродзенскі гурток беларускай моладзі пакінула былая гімназістка Людвіка Сівіцкая, вядомая пазней як беларуская пісьменніца Зоська Верас1.
Асобную групу крыніцаў складаюць матэрыялы перыядычнага друку, напрыклад, газеты «Наша Ніва», а таксама часопіса «Педагогмческое дело», які выдаваўся Гродзенскім педагагічным таварыствам.
У даследаванні выкарыстаныя фотаздымкі і паштоўкі з калекцыі Фелікса Варашыльскага (за што выказваем яму шчырую ўдзячнасць).
НАВУЧААЬНЫЯ ЎСТАНОВЫ
Паводле Паўла Баброўскага, на пачатку 60-х гг. XIX ст. у горадзе дзейнічалі: губернская гімназія з падрыхтоўчым класам, адкрытая 3 жніўня 1834 г.; шляхетны (Благородный) мужчынскі пансіён (20 лістапада 1835 г.); жаночая гімназія (7 студзеня 1860 г.); прыватны дзявочы пансіён спадарыні Вайтушкі (1852 г.); прыходскае вучылішча пры евангелічна-лютэранскай царкве (1846 г.); уезднае духоўнае вучылішча праваслаўнага веравызнання, пераведзенае з Супрасля ў 1853 г.; казённае габрэйскае вучылішча 2-га разраду (8 кастрычніка 1854 г., у 1861 г. замест яго адкрылася вучылішча 1-га разраду); жаночая габрэйская школа (1852 г.) Акрамя таго, паводле сведчання П. Баброўскага, у Гродне шмат добрых настаўнікаў музыкі, хатніх настаўнікаў і гувернантак, якія прапаноўваюць свае паслугі за «довольно сходную цену»3.
КНІГІ ОНЛАЙН
