Гарадзенскі палімпсест 2010
Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры, XVI-XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 507с.
Мінск 2011
Сябры гуртка пазней удзельнічалі ў рабоце пецярбургскіх гурткоў студэнтаў-беларусаў (А. Бычкоўскі, А. Зянюк, К. Пушкарэвіч і інш.), у творчай дзейнасці тэатра I. Буйніцкага (3. Абрамовіч), у беларускім грамадска-палітычным і культурным руху (Я. Чарапук, П. Аляксюк, Л. Сівіцкая, А. Бычкоўскі, А. Зянюк, Я. Натусевіч, С. Дзядзевіч), у навукова-педагагічным і літаратурным жыцці СССР (Канстанцін Пушкарэвіч, што стаў перакладчыкам, мовазнаўцам, доктарам філалагічных навук) і БССР (У. Чаржынскі)114.
Відавочна, што «рускае асветніцтва» не здолела глыбока пранікнуць у розум і душу дзяцей і выканаць наканаваную ёй ролю асіміляцыі (паказальна, што ў пратаколах пасяджэнняў педагагічнай рады мужчынскай гімназіі ўдругой палове 1916 г. зафіксавана, што вучні гімназіі «плохо м неправмльно говорят по-русскм»116). «Салдацкія» парадкі ў сценах навучальных устаноў не ператварылі гродзенскіх хлопцаў і дзяўчат у паслухмяных падданых. Галоўнымі прычынамі гэтага з’яўляліся шматэтнічнасць і шматканфесійнасць вучнёўскай супольнасці Гродна, з чым нічога не маглі зрабіць улады, а таксама ўплывы працэсу мадэрнізацыі грамадства, у тым ліку грамадска-палітычныя і нацыянальна-культурныя рухі.
Навучальныя ўстановы, настаўнікі івучні Гродна ўдругой палове XIX пачатку XX ст. з’яўляліся часткаю агульнаадукацыйнай сістэмы
ўсяго краю, перабудаванай у адпаведнасці з палітычнымі і ідэалагічнымі інтарэсамі самадзяржаўя на гэтай нацыянальнай ускраіне Расійскай імперыі. Але канчаткова сваёй мэты царскаму ўраду дасягнуць не ўдалося. Прымусовая русіфікацыя выклікала пратэсты, прыводзіла часам да супрацьлеглых вынікаў. Папячыцель Віленскай навучальнай акругі Іван Карнілаў адзначаў: «В одном м том же заведенмм совершалясь две работы: одна явная, офнцмальная, подлежаіцая наблюденмю властн, другая тайная, ускользаюіцая от правятельственного внмманмя; одно образованме русское, внешнее, декоратнвное, а другое польское, ложаіцееся в основу жмзненных убежденмй молодого поколенмя»117. Сёння мы ведаем, што з навучальных устаноў выходзілі і прыхільнікі беларускай нацыянальнай ідэі, дзеячы беларускага руху.
Матэрыялы па гісторыі адукацыі нашага горада ў 60-я гады XIX пачатку XX ст. паказваюць, што Гродна здолеў супрацьставіцца палітычнай і культурнай манаполіі Расійскай імперыі і захаваў уласную шматкультурную цывілізацыйную прастору. На небасхіле культурнага жыцця горада заззялі першыя зоркі беларускай нацыянальнай культуры. А вось узнікненне беларускага школьніцтва ў нашым горадзе стала магчымымтолькіў часынямецкайакупацыі -у красавіку 1916 г.Беларуская мова да канца існавання расійскага самадзяржаўя не была дапушчана ў школу. На вялікі жаль, і сёння праблема стварэння нацыянальнай сістэмы адукацыі застаецца надзвычай актуальнай.
1 Токць С. Матэрыялы да гісторыі Горадні і ваколіц у зборах Нацыянальнай бібліятэкі імя Асалінскіх «Асалінэўм» у Вроцлаве П Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV-XX ст. Пад рэдакцыяй А. Ф. Смаленчука, Н. У. Сліж. Гародня, 2009. С. 337-345.
2 Горад святога Губерта. Краязнаўчы альманах. Выпуск першы. Гісторыя Гародні XX ст. у вусных успамінах / Пад рэд.А. Ф. Смаленчука. Сейны, 2002.
3 Бобровскмй П. Матерналы для географнн м статнстмкн Росснйской ммперлн. Гродненская губерння. СПб., 1863. Ч. 2. С. 790,792.
4 Тамсама.
5 НГАБ уГродне. Ф. 38, воп. 1, адз. з. 85. «Дело об открытмм частного двухклассного мужского учнлніца в г.Гродно. 1914 1915 г.»Арк. 1.
6 Отчет о состояннм учебных заведеннй м учрежденлй Влленского учебного округа за 1914 г. Вмльна, 1915.
7 НГАБ у Гродне. Ф. 842, воп. 1, адз. з. 268. «Дело об открытнн новых учллшц в 1915 г.» Арк. 4 адв.
“ Іванчык A. А. Развіццё яўрэйскай адукацыі ў Гродзенскай губерні (XIX пачатак XX ст.): Дыпломная работа. Гродна, 2010. С. 31.
9 Памятная кннжка Гродненского епархнального учллшцного совета на 1905/1906 уч. год. Гродна, 1906. С. 12,18-19.
10 Соболевская, О., Гончаров, В. Еврен Гродненідмны: жнзнь до Катастрофы / О. Соболевская, В. Гончаров. Донецк, 2005. С. 237-252.
11 Снапкоўская С. В. Гісторыя адукацыі і педагагічнай думкі Беларусі (60-я гады XIX пачатак XX ст.). Мінск, 2001. С. 39.
12 Тамсама. С. 132.
13 Орловскйй Е. Ф. Йсторйческйй очерк Гродненской гммназмн. Гродна, 1901. С. 51, 62.
14 Тамсама. С. 54,71.
15 Краткйй отчет о состоянйй Гродненской мужской гймназйй за 1891/1892 уч. год. Гродно, 1893. С. 5.
16 Орловскмй Е. Ф. Нсторпческмй очерк Гродненской гймнэзйй. С. 74.
17 Тамсама. С. 75.
18 Тамсама.
19 НГАБ у Гродне. Ф. 1186, воп. 3, адз. з. 1. «Дело ослужбе учйтеля прйготовнтельного класса Гродненской мужской гймназйй коллежского асессора Пльй Егоровнча Корсунского. 1897-1902».
20 Кйпрйановйч Г. Я. К йсторйй женского образованйя в Западной Россйй. Вйльна, 1910. С. 22.
21 НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 34, адз. з. 485. «Дело об установленйй наблюденчя за преподавателямн женской гймнэзйй в Гродно, подозреваемымй в полнтнческой неблагонадежностн. 1863 г.»Арк. 4, 25,17, 38.
22 Тамсама. Ф. 38, воп. 2, адз. з. 1. «Формулярные спйскй о службе чйновнйков й преподавателей Гродненской днрекцмм народных учйлйіц 1868 1869 іт.»
23 Тамсама. Ф. 39, воп. 2, адз. з. 7. «Отчет о фйнансовой й учебно-воспмтательной работе Гродненской женской гймнззйй за 1904 г.» Арк. 27.
24 Первая всеобіцая перепйсь населенйя Росййской ймперйй 1897 г. СПб„ 1903. Т. XI. Гродненская губернйя. С. 195.
25 Корчйнскйй Н. Лйчность учйтеля начальной церковной школы. Гродно, 1901. С. 8.
26 НГАБ уГродне. Ф. 1186, воп. 3, адз. з. 81. «Отчет осостоянйй Гродненской мужской гймназйй за 1908 г.» Арк. 82-84 адв.
27 Іванчык A. А. Развіццёяўрэйскай адукацыі ў Гродзенскай губерні... С. 41.
28 Ступакевйч М. А. Женское образованйе в Беларусй (вторая половйна XIX в,1917 г.). Гродно, 2006. С. 79.
29 Госцеў А. П. Яўстафі Арлоўскі «чалавек навукі» і «настаўнік-чалавек», чалавек культуры (рыхтуецца да друку ў зборніку «Гарадзенскія чытанні»); Памятная кнйжка Вйленского учебного округа на 1907/1908 г. Вйльно, 1907.
30 НГАБ у Гродне. Ф. 39, воп. 1, адз. з. 19. «Дело о зачйсленйй на должностй й увольненйй преподавателей гймнэзйй. 1896 1917». Арк. 3.
31 Астрога В. М. Таварыства ўзаемнай дапамогі настаўнікам і настаўніцам народных вучылішчаў (канец XIX пачатак XX ст.) П Адукацыя і выхаванне. 2003. № 6. С. 77.
32 Снапкоўская С. В. Гісторыя адукацыі і педагагічнай думкі Беларусі... С. 26.
33 Отчет о состоянйй Гродненской мужской гймнэзйй за 1884/1885 уч.год. Гродно, 1887. С. 7; Отчет о состоянйй Гродненской мужской гймназйй за 1885/1886 уч.год. Гродно, 1887. С. 19.
34 НГАБ уГродне. Ф. 41, воп. 1, адз. з. 3. «Протоколы заседанйй педагогйческого совета Гродненского реального учйлйіца цесаревйча Алексея за первую половяну 1912 г.» Арк. 62 адв.
35 Тамсама. Арк. 32 адв.
36 Тамсама. Ф. 39, воп. 1, адз. з. 588. «Протоколы заседанйй педагогнческой конференцйй гймназчй. 1912-1914 гг.» Арк. 55.
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
Тамсама. Ф. 41, воп. 1, адз. з. 3. «Протоколы заседаняй педагогмческого совета Гродненского реального учплшца цесаревмча Алексея за первую половнну 1912 г.» Арк. 22 адв.
Тамсама. Ф. 41, воп. 1, адз. з. 24. «Протоколы заседанпй педагогмческого совета Гродненского реального учмлшца цесаревмча Алексея за второе полугодме 1916-1917 г.» Арк. 40.
Тамсама. С. 111.
Педагогмческое дело. №1.4. 1. декабрь 1911 г. С. 43.
НГАБ уГродне. Ф. 1186, воп. 3, адз. з. 81. «Отчет осостояннн Гродненской мужской гнмназнн за 1908 г.»Арк. 111-112 адв.
Орловскнй Е. Ф. йсторнческнй очерк Гродненской гнмназнн. С. 103.
Госцеў А. П. Яўстафі Арлоўскі «чалавек навукі»...
«Наша Ніва» ад 12 сьнежня 1913 г„ № 50.
Семянчук A. А. Жыццёвы шлях Станіслава Касцялкоўскага-прафесара Віленскага Універсітэта Стэфана Баторыя II Ян Булгак і культура заходнебеларускага рэгіёну ў канцы XIX ст. да другой сусветнай вайны. Гродна, 2009. С. 55 // Рэжым доступу: fts.grsu.by/Portals/5/documents/sbornik.doc. Дата доступу: 10.09.2010.
Koscialkowski S. Antoni Tyzenhauz, podskarbi nadworny litewski. Studia nad wewny trznymi dziejami Litwy w pocz^tkach panowania Stanislawa Augusta (1765-1780). Londyn. 19701971. T. 1-2.
Орловскмй Е.Гродненская стармна. Ч. 1. Гор.Гродна. Гродна, 1910. С. 316; Орловскнй Е. Ф. Нстормческлй очерк Гродненской гммназнн. С. 90.
НГАБ у Гродне. Ф. 103, воп. 1, адз. з. 150 «Дело об учрежденнм u работе Гродненского педагогмческого обіцества. 1907-1913 гг.» Арк. 28-28 адв.
Тамсама. Арк. 29.
Тамсама. Арк. 25.
Педагогнческое дело. № 1. Ч. 1. декабрь 1911 г.
Тамсама. № 3. Ч. 1. март 1912 г.
Тамсама. № 3. Ч. 1. март 1912 г.
Снапкоўская С. В. Гісторыя адукацыі і педагагічнай думкі Беларусі... С. 122.
Педагогнческое дело. № 1. Ч. 1. декабрь 1911 г.; Педагогмческое дело. № 3. Ч. 1. март 1912 г.
Тамсама. № 1. Ч. 1. декабрь 1911 г. С. 15.
Бобровскнй П. Матермалы для географмм м статнстнкн... С. 790, 792.
Падлічана па дадзеных: Первая всеобіцая перепнсь населенмя Роснйской ммпермп 1897 г. СПб., 1903. Т. XI. Гродненская губернмя. С. 14.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 15, адз. з. 965. «Ведомоста о состояннн губерннн на 1876 г.» Арк. 74, 109, 171.
Тамсама. Арк. 174.
Памятная кнпжка Гродненской губерннн на 1897 г. Гродна, 1896.
Бобровскнй П. Матермалы для географнн м ста™стнкм...С. 790, 792.
Кнпрнановйч Г. Я. К мсторнн женского образованмя в Западной Россмм. С. 28-29.
НГАБ уГродне. Ф. 1, воп. 15, адз. з. 531. «Ведомостн осостояннм губерннн на 1875 г.» Арк. 42.
Тамсама. Ф. 39, воп. 2, адз. з. 7. «Отчет о фмнансовой м учебно-воспнтательной работе Гродненской женской гнмназнн за 1904 г.» Арк. 27.
Орловскнй Е.Гродненская старнна... С. 303.
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
Клпрлановлч Г. Я. К лсторлл женского образованля в Западной Росслл. С. 60.
НГАБ у Гродне. Ф. 1, воп. 15, адз. з. 531. «Ведомостл о состоянлл губернлл на 1875 г.» Арк. 42.
Отчет о состоянлл Гродненской мужской глмназлл за 1885/1886 уч.год. Гродно, 1887. С. 44.
Орловсклй Е. Ф. Нсторлческлй очерк Гродненской глмназлл. С. 93.
КНІГІ ОНЛАЙН
