Гарадзенскі палімпсест 2011
Асоба, грамадства, дзяржава. XV - XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 384с.
Мінск 2012
Гарадзенскія вучні, як правіла, вывучалі гісторыю, якую ніколі не перажывалі іх продкі. Але дзякуючы старанням некаторых выкладчыкаў, у першую чаргу, Яўстафія Арлоўскага, вучні далучаліся да краязнаўства. Нягледзячы на ідэалагічную абмежаванасць працаў Я. Арлоўскага (як прыхільніка «заходнерусізма»), ён ўнёс пэўны ўклад у захаванне гарадзенцамі гістарычнай памяці пра лёс уласнага горада.
Гістарычная палітыка расійскіх уладаў рэалізоўвалася і праз пашырэнне ў нашым краі літаратуры з інтэрпрэтацыяй мінуўшчыны, адпаведнай палітычным інтарэсам царызму. Яшчэ ў другой палове 1820-х гг. на Гродзеншчыне меў месца прымусовы распаўсюд сярод мясцовых жыхароў «Нстормм государства Россяйского» Мікалая Карамзіна ў перакладзе на польскую мову. Поўны збор гэтага твора складаўся з 11 тамоў і каштаваў 100 руб. асігнацыямі. У Гродзенскай губерні з дапамогаю адміністрацыйнага рэсурсу «раздалі» 9 камплектаў. 3 месцаў паступалі рапарты аб спагнанні з памешчыкаў па 100 руб. за ўручаныя экземпляры працы Карамзіна6.
Гэты твор, як вядома, быў замоўлены Аляксандрам I. Райнер Лінднер
назваў яго першым маніфестам новага імперскага разумення гісторыі з боку самадзяржаўя7. Эва Томпсан ацэньвае «Псторяю» Карамзіна як першы значны крок у кірунку, які можна назваць тэкстуальнай імперыяй, а яе аўтара як першага расійскага інтэлігента, які свой талент паклаў на алтар дзяржавы, прапануючы схемы апраўдання расійскай тэрытарыяльнай экспансіі8.
Здзіўляе аператыўнасць, з якой шматтомная праца Карамзіна з’явілася ў польскамоўнай версіі ў Гродне і іншых населеных пунктах заходняга рэгіёна Расійскай імперыі: ад моманту завяршэння яе напісання (1820 г.) і распаўсюду на Гродзеншчыне ў польскамоўным перакладзе прайшло ўсяго 6 гадоў. Цар так моцна ўпадабаў гэтую працу, што Карамзін быў вызвалены ад абавязку атрымліваць дазвол на друк «Нсторям» ў дзяржаўнага цэнзара. Гэта было выключэнне ў расійскай палітычнай сістэме.
Гродзенская губернская адміністрацыя і надалей актыўна займалася выкананнем распараджэнняў аб спрыянні пашырэнню ў нашым краі гістарычнай літаратуры з патрэбнай для расійскага самадзяржаўя інтэрпрэтацыяй мінуўшчыны. Так, у пачатку XX ст. мясцовыя ўлады распаўсюджвалі твор Нечвалодава «Сказання о Русской Земле», які вельмі высока ацаніў Мікалай II і распарадзіўся «прмнять все меры для самого шмрокого распространенмя этой кнмгн, с которою должны быть особенно основательно знакомы, как ммеклцме намбольшее влмянме на воспмтаюіе населенмя, все свяіценнмкя, все офмцеры арммм м флота м все народные учмтеля м учмтельнмцы; равным образом та же кнмга должна быть хорошо нзвестна каждому ученяку средннх учебных заведенмй м мметься во всех бмблмотеках, как прп церквах ІЛмпермм, так м бмблмотеках войсковых, школьно-народных, ученмческмх, классных м фундаментальных я, наконец, во всех народных чмтальнях»9.
Абхарактары гістарычнай літаратуры, якой папаўняліся бібліятэкі Гродна, сведчыць архіўны дакумент 1912 г. Перепйска с Гродненскйм народным домом, народнымй учйлйіцамй, губернскйм комйтетом попечйтельства о народной трезвостй, об обеспеченйй бйблйотек й чнтапен кнйгамй й световымй картйнамй,у якім сярод іншых узгадваюцца кнігі: Волховскнй. Домашннй быт Русскмх царей; Даннлевскмй. Потемкян на Дунае; Соловьев. Полное собранме сочмненмй. 7 томов; Толстой А. Князь Серебрянный. Повесть времен Ноанна Грозного; Дементьева. Царская невеста Мармя Влонова. Нстормческая повесть; Чнстяков. Нстормческйе повестм; Чмстяков. Русскме мстормческме рассказы; Карповмч. Самозванные детм. Нстормческая повесть в 3-х частях мз времен ммператрмца Екатеряны 2; Мнтропольскмй. Тяжелый год 1812 г.; Покоренный Кавказ. Мсторнческнй очерк; Ммхайловскмй В. Св. Равноапостольскяй Велмкмй князь Владмммр; Ломан. Воцаренме дома Романовых; Павловмч. Рассказы мз русской мстормм; Погосскмй.
Оборона Севастополя; Супонев. Рассказы о севастопольцах; Тнхоммров. Мз нстормм родной землм; Тлхоммров. Кулмкова бмтва; Нллюстрлрованнайя лсторня царствованля Нмператора Петра Велнкого; Суворов в анекдотах; В Московском царстве; Нстормя Россмн в портретах по столетмям; Женіцмны в Допетровском обіцестве; Нравы русскмх прм Петре Велнком; Старлна русской землм; Монгольское йго; Тмхоммров. Древняя Россйя; Тйхомлров. Новая Россйя’0.
3 нагоды 100-гадовага юбілея вайны 1812 г. бібліятэкі Гродна і Гродзеншчыны папоўніліся шматлікай расійскай гістарычнай літаратурай. Паступілі наступныя кнігі, брашуры, карціны: «Заслуженного профессора Н. П. Млхневйча: а) На память об Александре I й 1812 г.; б) 1812 г. на Русй; в) Бородмнскмй бой; Н. Д.-Аго. Благословенный царь; П. А. Россмева: а) Сожженная Москва; б) Різгнанме двадзесятм языке; в) Русскме освобождают Европу; Профессора А.Г.Елчанмнова. Народная война й гером мз народа в 1812 г.; Е. Поселянйна: а) За Веру, Царя й Родмну; б) 100 лет назад; A. Е. Зарнна: а) Женіцмны геройнм в 1812 г.; 6) Тймошкйнэ команда; В. В. Жерве: а) Славный герой 1812 г. Кутузов; б) героя-солдаты в 1812 г.; в) славные партйзаны 1812 г.; г) Героя 1812 г. Барклай-де-Толлй й Багратмон; П. Краснова. Донцы й Платов; Е. Ф. Орловского. Гродненская губернмя в 1812 г.; Раскрашенных световых картпн на стекле для публнчных народных чтенмй по кнмжке проф Н. П. Ммхневйча «1812 г. на Русн» 40 картйн; Портретов для бесплатной продажй народу: а) Нмператора Александра I; б) Князя Голенліцева-Кутузова; в) Князя Багратмона; г) Графа Платова; д) Генерал-лейтенанта Давыдова; е) A. Н. Сеславмна»11.
Бібліятэкай Гродзенскага Народнага Дома ў 1911 г. выпісваліся наступныя перыядычныя выданні: «Россйя», «Новое время», «Сельсклй вестнйк», «Русское чтенйе», «Дружескйе Речл», «Крестьянлн», «Русскмй паломннк», «Народное дело», «Хутор», «Родйнэ», «Нява»12. У канцы 1914 г. было рэкамендавана выпісаць гістарычны штомесячны часопіс «Русская стармна»13. Загадчык 1-й чайной Гродна звяртаўся з просьбай да Гродзенскага камітэта папячыцельства аб народнай цвярозасці выпісаць газеты «Свет», «СевероЗападная жйзнь», часопіс «Огонёк»14.
На сценах у бібліятэках, чайных віселі абразы РПЦ, партрэты расійскіх манархаў, палкаводцаў, пісьменнікаў. Напрыклад, у 3-й народнай чайной Гродна былі абразы Збаўцы, Мікалая Цудатворца, Серафіма; партрэты імператара Мікалая II, імператрыцы, Суворава, Пушкіна і іншых (усяго 10)15.
Паралельна з пашырэннем падобнай літаратуры ўлады павінны былі сачыць за з’яўленнем забароненых цэнзурай выданняў. Напрыклад, у 1884 г. сярод забароненай літаратуры значыліся: Толстой (A. К., граф). Русская мсторля от Гостомысла с IX no XIX в. Шутка-поэма. Berlin, 1884;
В память столетмя Пугачевіцмны (1773 1873). Лондон. Нзданме журнала «Вперед». 1874; Драгоманов М. Пстормческая Польша м велмкорусская демократмя. Женева, 1881; Запмскм декаблмста. Матермал для мстормм возмуіценмя 14 декабря 1825 г. м участнмков его. Перевод с немецкого. Спб., 1869; Нстормческмй сборнмк Вольной русской тмпографмм в Лондоне. С предмсловмем Мскандера. Лондон, 1861; РІстормческме документы мз времен Александра I. Лейпцмг, 1880. (Международная бмблмотека. Том XXIV.); Нстормческме очеркм Россмм 1855 1878 гг. Лейпцмг, 1880; Польская революцмя м гордмев узел Европейской полмтмкм. Берлмн, 1863; Размова про богатство м бедносць (переделка с украмнского на белорусскмй язык). Тмпографмя «Работнмка». Женева, 1880; Barzykowski (Stanislaw) Ніstorya powstania listopadowego. Poznan, 1883. Tom I. 487 str. Tom II. 417 str. I Tom III; Krotki zarys historyi kosciola katolickiego. X.A.St. Poznan, 1884; Leliwa (Piotr). Jan Sobieski i jego wiek. Krakow, 1884. Tom III; Skrochowski (Ignacy). Powiesc z lat dawnych «Ogniem i Mieczem. Henryka Sienkiewicza». Krakow, 1884; Gorzkowski (Maryan). Wskazowki do dawniejszego obrazu Jana Matejki «Kazanie Skargi». Krakow, 188416
Кантроль за недапушчэннем распаўсюду забароненых цэнзурай выданняў здзяйсняўся праз нагляд за кніжнымі крамамі і гандлярамі кніжнай прадукцыі ў разнос. Матэрыялы аб вобшуках і канфіскацыях тавараў кнігарняў захаваліся, напрыклад, у фондзе канцылярыі віленскага генерал-губернатара. Так, у лістападзе 1867 г. рабіліся агляды дробных крамаў з рэлігійнымі прадметамі. У Вільні былі канфіскаваныя 109 назваў кніг і брашур, з іх 12 свецкага характару. Усе кнігі свецкага зместу, акрамя граматыкі, характарызаваліся ў перапісцы губернскай адміністрацыі як напісаныя «в совершенно польском духе».
Творы «Ksi^zeczki obrazkowi» і «Obrazki Historyczne», выдадзеныя ў Варшаве ў 1862 г., змяшчалі «рассказы мз польской мстормм, прославляюгцме с энтузмазмом свомх королей м полководцев», былі «пронмкнуты духом польского патрмотмзма м католмческой релмгмозной экзальтацмм». «Роdarunek dla Ludu naszego» (Варшава, 1862-1863) быў непрымальны для чыноўнікаў, бо напісаны «для поддержанмя польскмх преданмй», a «Ksiqdz Wikary» (Варшава, 1863) непрымальны, бо «польская земля рассматрмвается как самостоятелыаое государство м внушается убежденме, что ксёндз есть мсточнмк мудростм м добра для народа»17.
Сярод адукаваных жыхароў былых Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай папулярнасцю карысталася не толькі падобная літаратура, але і творы мастацтва на гістарычныя тэмы. Так, гродзенскія губернскія ўлады мелі шмат клопатаў з праблемай распаўсюду праз разносны гандаль фотаздымкаў карцін вядомага мастака Яна Матэйкі, сярод якіх «Прыняцце
Стэфанам Баторыем Рускага пасольства», «Падзелы Полылчы» і іншыя, а таксама выявы біскупа Ледахоўскага ў турме. Чыноўнікі характарызавалі творы Я.Матэйкі як «польскую прапаганду»18.
У лісце віленскага генерал-губернатара ад 30 чэрвеня 1880 г. гродзенскі губернатар папярэджваўся аб магчымым хуткім з’яўленні на Гродзеншчыне фотакопій карціны Яна Матэйкі, прысвечанай паўстанню 1863 г. Гэтая карціна зрабіла фурор на выставе ў Кракаве і пачала распаўсюджвацца ў выглядзе фотаздымкаў у Польшчы і ў Беларуска-Літоўскім краі.
У гэтым лісце твор Матэйкі апісваецца наступным чынам: «Варшавскмм генерал-губернатором получено сведенме, что на открытой несколько недель тому назад в Кракове в зданмм «Сукенннцы» художественной выставке польскнх жнвопмсцев появнлась картмна Матейкя, прмнадлежаіцая к чмслу не удавшнхся по художественному мсполненмю пронзведенмй м без сомненмя пмсанная под влмянмем желчного раздраження м патрмотнческого фанатмзма. Картмна эта представляет внутренность тюрьмы, на стене обозначен 1863 г., граф Муравьев нзображен стояіцвм в стороне, держа одну руку в кармане брюк, плаіц на нем едва держлтся н он с улыбкою смотрмт как палачм надевают кандалы на прмговоренных к смертн польскнх патрнотов: молодого мужчнну н девушку, а на заднем плане вмднеются русскме солдаты co зверскммн лмцамм. По окончаннм в Кракове судебного процесса над соцмалмстамм публмка особенно стала оказывать внмманве к этой картмне...»19
КНІГІ ОНЛАЙН
