Гарадзенскі палімпсест 2011
Асоба, грамадства, дзяржава. XV - XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 384с.
Мінск 2012
У 1883 г. гарадзенскія ўлады, сярод іншага, былі заклапочаныя праблемаю прадухілення святкавання мясцовай грамадскасцю 200-годдзя разгрому туркаў пад Венаю Янам III Сабескім у 1683 г. У лісце да гарадзенскага губернатара віленскі генерал-губернатар адзначаў:
«Празднованме годовіцнны сего событмя ммеет целью воскресмть в памятм не только поляков, но м всего цмвйлмзованного ммра времена полмтйческой самостоятельностм н могуіцества Полыіт, мужества й храбростм ея героев, которым в лмце короля Яна Собесского хрмстнанство й цмвнлмзацмя, по выраженмю польскмх загранйчных газет, обязаны спасенмем от язычества
н варварства. Опыт же прежнего временм свмдетельствует, что польское населенме м рммско-католмческое духовенство СевероЗападного края, прпзнавая оный нераздельною частню древней Польшм, не только лмчно нпкогда не относнлмсь безучастно к подобного рода патрнотнческмм польскмм торжествам, но всегда делалм попыткм тем млн другмм внднмым способом ознаменовать днм такмх торжеств в пределах здешнего края м прмвлечь местное населенме к участяю в празднествах. В вмду сего нельзя не ожмдать, что м предстояіцее ныне празднованме [...] может вызвать у нас те млн другне неуместные проявленмя демонстратявного свойства»18.
Перад гродзенскім губернатарам ставілася задача не дапусціць ніякіх урачыстасцей, працэсій, публічных сходаў, чытанняў і прамоваў, а таксама распаўсюду выдадзеных за мяжою ў памяць гэтага юбілею медальёнаў, карцінаў, брашураў і асобных вершаў. 31 жніўня 1883 г. губернатар зрабіў распараджэнне такога ж зместу ўсім уездным спраўнікам і паліцмайстрам.
Пад забарону таксама трапіла адпаведная літаратура: Rok 1683. Wizerunki krola Jana III, rodziny jego, oraz znakomitszych, a malo ogolowi znanych ucz^stnikow wyprawy pod Wieden (Krakow, 1884); Tatomir (Lucyan). Zwyci^stwo krola polskiego Jana Sobieskiego pod Wiedniem roku 1683. Hymn na czesc zwyci^zcy z pod Wiednia spiewany w Rzymie (Lw6w, 1883); Leliwa (Piotr). Jan Sobieski i jego wiek (Krakow, 1884. Tom III.)49
Забаронена было святкаванне 25-гадовага юбілею вызвалення сялян ад прыгоннай залежнасці. Гарадзенскі губернатар на аснове ліста з МУС тлумачыў гэтую забарону наступным чынам: «Время мзданмя законоположенмя о крестьянах настолько еіце блмзко, что всякое более нлм менее торжественное празднованме этого событмя, как проявленме нстормческого воспоммнання, может лншь вызвать весьма нежелательное возбужденке умов м обострмть такмм образом далеко еіце неупрочмвшнеся взаммные отношенмя обомх сословяй».
Улады імкнуліся не дапусціць нават узняцця пытання аб афіцыйным святкаванні дня 19 лютага 1886 г. Адзначалася, што «обгцественные м сословные учреждення не должны касаться этого вопроса м по прямому указаншо закона, определяюіцего точно предметы мх спецмального веденмя, к чмслу которых почмн празднованмя мстормческмх событмй не прмнадлежмт»50.
He дазвалялі гарадзенскія ўлады ўшаноўваць памяць класікаў польскай літаратуры. Так, у 1882 г. жыхары Гродзенскай губерні ахвотна адгукнуліся на прапанову газеты «Tygodnik illustrowany» аб зборы сродкаў на помнік Міцкевічу. У некаторых мясцовасцях паліцыяй былі выяўленыя факты розыгрышу латарэяў, паказу аматарскіх спектакляў з гэтаю мэтаю. Справа скончылася штрафамі для арганізатараў і ўдзельнікаў імпрэзаў51.
16 красавіка 1907 г. гарадзенская гарадская дума пастанавілахадайнічаць аб перайменаванні Палявой вуліцы ў Гродне ў вуліцу Элізы Ажэшка. Гэта ініцыятыва выклікала жорсткую крытыку з боку губернскай адміністрацыі. Губернатар характарызаваў Э. Ажэшку як «ярую польскую нацмоналмстку, крупную велнчмну в лагере протнвнмков русского дела в Северо-Западном крае». Прыгадаў нават напісаную ёй падчас вайны Расіі з Турцыяй 18761877 гг. пракламацыю, якая ўтрымлівала заклік да антырасійскай барацьбы: «К оружмю, к оружню! Везде повсеместно развейте знамёна, шнтые рукамм польскйх жен. Наступмл удобный случай отбросмть Россмю за Днепр п Двнну. Повторнм же удары меча Болеслава Храброго на золотых воротах Кмевскйх. Пусть теперь увмдят москалм наше королевское знамя на башне Варшавского замка».
Губернатар сцвярджаў, што не можа быць санкцыі на перайменаванне адной з галоўных вуліц «русского города м прнтом города, служаіцего ареной борьбы с вожделеннямм польскнх нацмоналмстов, мменем такой тнпнчной полькм м врага Росснм [...]» Губернатар выказваў шкадаванне, што грамадскасць горада ужо выпрасіла для Ажэшкі званне ганаровай грамадзянкі горада, і адзначаў, што гэтага «более чем достаточно для выраженмя сочувствмя co стороны русского города польской пнсательнмце»52.
Як адну з праяваў палітыкі памяці ў Гродне можна разглядаць ўмяшанне расійскай улады ў мясцовы ўрбананімны ландіпафт. Падчас масавага змянення назваў вуліц беларускіх гарадоў у 1864-1866 гг. пад перайменаван не падпалі ўсе вуліцы з «польскім», каталіцкім зместам. У Гродне вуліца Дамініканская была перайменавана ў Саборную, Баніфратэрская у Татарскую, Басняцкая у Паштовую, Брыгіцкая у Купецкую, Златарская у Палацкую, Магілковая у Крывую. З’явіліся патранімічныя назвы вуліц, якія называліся мясцовымі ўладамі ў гонар рэальных асобаў. Так, вуліцы Купецкая і Садовая ў Гродне былі перайменаваныя адпаведна ў Кутузаўскую і Мураўёўскую. Верагодна, што Аляксандраўская вуліца была названая ў гонар Аляксандра І5}.
Гістарычная палітыка ўладаў праяўлялася і ў кантролі над тэатральным жыццём горада. На падтрымку рускага тэатра ў Гродне выдзяляліся спецыяльныя ўрадавыя субсідыі: па звестках на 1873 г. 1000 руб.54 У той жа час на гарадзенскую сцэну не дапускалася нічога, што магло б паспрыяць абуджэнню і ўмацаванню нерасійскай нацыянальнай свядомасці гледачоў.
У маі 1888 г. разбіраўся скандальны выпадак аб паказе ў гарадскім тэатры пасля канцэрта опернай спявачкі Цэзарыні аддзялення, якое складалася з польскіх балетных нацыянальных танцаў. Віленскі генерал-губернатар патрабаваў тлумачэнняў, «прмнммая во внмманме, что допуіценме в здешнем крае на публмчных представленмях чего бы то нн было нацмонально-
польского не только не уместно, но м воспреіцено». Гродзенскі паліцмайстар апраўдваўся: «Воспреіцаюіцме публмчные проявленмя польской нацмональностм относятся, главным образом, к воспреіденшо публмчного употребленмя польского языка как в разговорной речм, так п в печатм. Что же касается танцев, то особого распоряженмя я не ммел...»55
Палітыка, накіраваная на планамернае вынішчэнне тутэйшай ідэнтычнасці, праявілася і ў адносінах да аховы мясцовых помнікаў гісторыі і культуры. Пэўная ўвага надавалася захаванню тых з іх, якія ўлады лічылі «рускімі». Гэта, найперш, Каложа. Так, калі ў выніку апоўзня ў 1853 г. абваліліся ў рэчку паўднёвая і частка заходняй сцяны храма, то ўлады шукалі магчымасці для яго аднаўлення і ўмацавання берага Нёмана. Аб гэтым, у прыватнасці, сведчаць матэрыялы з фондаў ЛДГА56. Праўда, толькі ў 1897 г. бераг быў замацаваны, а на месцы разбураных сцен пастаўлены драўляныя.
Адначасова знішчаліся і перабудоўваліся да непазнавальнасці старажытныя каталіцкія святыні. Так, касцёл кляштару дамініканцаў пасля 1863 г. ператварылі ў праваслаўную царкву Ямбургскага ўланскага палка, а ў 1874 г. цалкам разбурылі. Кляштар кармелітаў босых пасля скасавання ў 1843 г. перайшоў да ваеннага ведамства, а ў 1903 г. на яго аснове пабудавалі казармы.
Шматпакутную «Фару Вітаўта», мураваны летапіс гісторыі нашага горада, расійскія ўлады прыстасавалі пад праваслаўную царкву. У 1804— 1807 гг. былі праведзеныя аднаўленчыя работы (у 1782 г. будынак касцёла моцна пацярпеў ад пажару), пасля чаго храм быў асвячоны як праваслаўны Сафійскі сабор. Першая праваслаўная рэканструкцыя ў стылі класіцызму не змяніла істотна архітэктуру касцёла. У 1892 г. у выніку чарговага пажару абваліліся скляпенні, што дало магчымасць пры новай рэканструкцыі значна панізіць алтарную частку і надаць пабудове кампазіцыйны лад псеўдарускіх цэркваў. У 1896-1898 гг. акадэмік архітэктуры М. Чагін перабудаваў храм у псеўдарускім стылі. Над дахам на маскоўскі капыл было пастаўлена пяць «цыбулінаў», вежа пераўтворана ў званіцу, завершаную высокім шатром. Выразную пластыку фасадаў здрабнілі бясконцыя броўкі, какошнікі, парэбрыкі і іншыя псеўдарускія дэкаратыўныя элементы. Гэтая перабудова пераўтварыла галоўную святыню ў макабрычную спаруду, што раптоўна прыдушыла сваім духам і памерам увесь горад.
На прыкладзе Гродна бачым як у царскія часы закладваліся асноўныя прынцыпы каланіяльнай будаўнічай практыкі ў Беларусі: гвалтоўная змена функцыяў старых ансамбляў, брутальнае разбурэнне важных у духоўным і гістарычным сэнсах аб’ектаў, наўмыснае стварэнне эстэтычнага канфлікту праз радыкальную стылістычную змену альбо пабудову чужародных і несувымерных аб’ектаў у традыцыйным высокамастацкім асяроддзі57.
Абыякавае стаўленне расійскай акупацыйнай адміністрацыі да гістарычна-культурнай спадчыны «забранага» краю праявілася таксама на пачатку Першай сусветнай вайны. 4 лютага 1916 г. выконваючы абавязкі гродзенскага губернатара дакладваў тэлеграмай у Дэпартамент паліцыі, што «архмвов, музеев, бмбляотек, колекцмй м вообіде всякого рода древне-храннлміц, которые представлялн бы собою памятнмкм старнны м подлежалм по случаю нашествмя непрмятеля эвакуацмм, в Гродненской губернпн не было»58.
Такім чынам, пошукі дакументальных матэрыялаў у НГАБ у Гродне і ЛДГА дазволілі нам закрануць палітыку памяці ў Гродне ў другой палове XIX пачатку XX ст. у такіх сферах, як гістарычная адукацыя, бібліятэчная справа, юбілейна-ўшанавальныя мерапрыемствы, урбананіміка, тэатральнае жыццё, ахова помнікаў гісторыі і культуры.
3 прыведзенага матэрыялу вынікае, што інструменталізацыя гісторыі станавілася ўсё больш вызначальнай рэальнасцю той эпохі. Гродна быў уцягнуты ў гістарычную палітыку расійскай каланіяльнай улады. Яна цалкам адпавядала палітычным і ідэалагічным інтарэсам самадзяржаўя і была накіраваная на выцясненне з памяці былых грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай падзеяў і імёнаў іх мінуўшчыны, стварэнне ў мясцовых жыхароў такога вобраза мінулага, якое б надавала легітымнасць дзеянням расійскіх уладаў у сучасным, ператварала гарадзенцаў у паслухмяных падданых Расійскай імперыі. Але канчаткова сваёй мэты царскаму ўраду дасягнуць не ўдалося. Галоўнай перашкодай была полікультурнасць нашага горада. Чэрава Расійскай імперыі аказалася няздольным пераварыць разнастайнасць культур, што існавалі на нашых землях здаўна, і спарадзіць нейкую інтэгральную расійскую культуру. Расійскім уладам не ўдалося праз маніпуляцыю гістарычнай свядомасці ператварыць Гродна ў расійскі правінцыйны цэнтр з адпаведнай гістарычнай памяццю гараджан.
КНІГІ ОНЛАЙН
