Беларускі Гістарычны Зборнік
11
Вынікам гэтых заканадаўчых актаў з’яўлялася змяншэнне яўрэй-скага землеўладання і землекарыстання. За 20 гадоў (1881-1900) плошча ўласнай зямлі ў яўрэяў па-за гарадамі і мястэчкамі белару-скіх паветаў Віцебскай і Гродзенскай губерняў скарацілася з 42,2 тыс. да 9,5 тыс. дзес. (у 4,4 раза), а памеры зямельнай арэнды па-меншыліся з 289,1 тыс. да 78,7 тыс. дзес., г.зн. у 3,7 раза75. Аднача-
69 НГАБ, ф. 242, воп. 1, с. 2040, л. 4, 134, 155-156.
70 НГАБ, ф. 242, воп. 1, с. 2040, л. 10, 71-72, 90-99, 122.
71 Там жа, л. 51.
72 Там жа, с. 2039, л. 1-3; с. 2040, л. 78, 128, 130-131.
73 ПСЗ Ш, т. II, н-р 834; „Собранне узаконеннй н распоряженнй правнтель-ства”, 1882 год, н-р 43.
74 ПСЗIII, т. VII, н-р 4924.
75 Статйстйческйй временнйк Россййской ймперйй, cep. III, вып. 2, с. 62-67; Временнйк Центрального статйстйческого комйтета, Санкт-Петербург 1901, н-р 49, с. 64-68.
122
сова трэба адзначыць, што яўрэйскаму насельніцтву ўдалося заха-ваць за сабой значную колькасць уласных і асабліва арандаваных замель. Паводле афіцыйных звестак, у 1900 г. у сельскай мясцовас-ці Беларусі яму належала 50,9 тыс. дзес. зямлі, што складала 0,6% усяго прыватнага землеўладання76.
У 80-я — 90-я гады XIX ст. частка зямлі была набыта яўрэямі нанава, як і раней, праз падстаўных асоб. Так, у сярэдзіне 90-х га-доў такім спосабам купцы яўрэйскай нацыянальнасці Брускоўскі і Бяссмертны купілі ў маёнтку Нямойта Сенненскага павета Магі-лёўскай губерні 700 дзес. лесу разам з зямлёй77. Некаторыя яўрэі фактычна набывалі маёнткі пад выглядам доўгатэрміновай арэн-ды78. Частка іх зямельных угоддзяў, як і да гэтага, пуставала ці зда-валася ў арэнду. У 1898-1899 гг. у яўрэйскіх паселішчах Беларусі і Літвы з 763 двароў, меўшых звыш 2,5 дзес. зямлі на гаспадарку, 390 здавалі яе поўнасцю альбо часткова навакольным сялянам з до-лі ўраджаю. Пры гэтым лік двароў, якія здавалі землі ў арэнднае трыманне, значна перавышаў колькасць гаспадарак, што аранда-валі зямельныя ўгоддзі, таксама як плошча здачы іх значна пераў-зыходзіла плошчу арэнды. Характэрна, што лік двароў, якія здава-лі зямлю, узрастаў ад ніжэйшых (адносна велічыні землеўладання) груп гаспадарак да вышэйшых79.
На рубяжы ХІХ-ХХ ст.ст. на Беларусі плошча арандаваных яў-рэйскім насельніцтвам зямель была роўная 618,2 тыс. дзес., або каля 30% у адносінах да сялянскай пазямельнай пазанадзельнай арэнды80. На пачатку 90-х гадоў толькі ў двух станах Слуцкага павета Мінскай губерні яўрэі (мяшчане і купцы) арандавалі больш за 30 памешчыцкіх зямельных участкаў, уключаючы 20 маёнткаў, у Навагрудскім павеце той жа губерні — зямельныя ўчасткі ў 47 маёнтках81.
У канцы XIX ст. яўрэйскае насельніцтва Беларусі ажыццяўляла арэнду памешчыцкіх зямельных угоддзяў таксама з парушэннем за-канадаўства, нярэдка праз падстаўных асоб, падкупляючы мясцо-
76 Временнйк Центрального статйстйческого комйтета, н-р 49, с. 64-72; Г. Ло-ганов, Статйстйка землевладенйя Европейской Poccuu no уездам, Санкт-Петербург 1906, с. 12-15, 22-25, 36-39.
77 НГАБ, ф. 2001, воп. 1, с. 1646, л. 1-2, 4-6, 12-13.
7« НГАБ, ф. 295, воп. 1, с. 4801, л. 9-14; с. 5947, л. 30, 36, 44, 53, 58, 61, 63.
79 Сборнйк матерйалов об экономйческом положенйй eepeee e Poccuu, т. I, с. 118-119, 133, 136.
80 Временнйк Центрального статйстйческого комйтета, н-р 49, с. 64-72; К. Н. Шабуня, Аграрный eonpoc й крестьянское двйженйе в Белоруссйй вре-волюцйй 1905-1907гг., с. 115.
81 НГАБ, ф. 295, воп. 1, с. 4785, л. 3; с. 5947, л. 1-3, 16-18.
123
вую адміністрацыю. Арандаваная ім прыватнаўласніцкая зямля большай часткай уваходзіла ў склад буйных памешчыцкіх гаспа-дарак82. Прывілеяй мець, насуперак закону, арандатара яўрэйскай нацыянальнасці карысталіся пераважна найбольш уплывовыя па-мешчыкі — магнаты і латыфундысты, што часта займалі тую ці ін-шую адміністрацыйную пасаду або знаходзіліся пад заступніцтвам высокапастаўленых асоб83. He выпадкова да пачатку XX ст. на Бе-ларусі пераважная частка (73,7%) яўрэйскай пазямельнай арэнды прыпадала на Мінскую губерню, дзе асабліва шырокае распаўсю-джанне атрымала латыфундыяльнае землеўладанне84. Арандаваныя яўрэямі землі ўяўлялі сабой у большасці выпадкаў панскія дачы, у якіх яны вялі распрацоўку лесу. У 1900 г. у Беларускім рэгіёне па-меры такіх дач дасягнулі 438,6 тыс. дзес., альбо 71% яўрэйскага арэн-днага землекарыстання85. Імі карысталіся, як правіла, за грошы.
Толькі ў 1903 г. царскі ўрад дазволіў яўрэйскаму насельнітву сва-бодна жыць у 158 сельскіх паселішчах (уключаючы 50 на Беларусі) „мяжы аселасці”. У 1905 г. колькасць іх у гэтай мяжы была павялі-чана да 291, у тым ліку ў Беларускім рэгіёне — да 80. Тут яўрэі ат-рымалі дазвол набываць зямельную маёмасць і свабодна распара-джацца ёю. Гэтая ўступка была нязначная, паколькі яны маглі ка-рыстацца названымі пазямельнымі правамі толькі ў адносінах ся-дзібных участкаў86. Купляць, браць у заклад і кіраванне, аранда-ваць зямлю за межамі адзначаных паселішчаў яўрэйскаму насель-ніцтву па-ранейшаму забаранялася. Гэтыя абмежаванні яўрэйска-га землеўладання і землекарыстання захоўвалі сваю сілу да 1917 г.
Такім чынам, да пачатку 60-х гадоў XIX ст. у Заходнім краі, у тым ліку на Беларусі, пазямельная і перасяленчая палітыка царызму ў ад-носінах да яўрэяў пацярпела няўдачу. Яўрэйскае землеўладанне тут скарачалася. У далейшым, у парэформенны перыяд, быў выдадзе-ны шэраг законаў, якія спачатку абмежавалі, а затым і зусім пазба-вілі яўрэйскае насельніцтва сельскай мясцовасці „мяжы аселасці”
82 Временнйк Центрального статйстйческого комйтета, н-р 49, с. 78-81,84-85.
83 Сборнйкматерйалов об экономйческом положенйй eepeee e Россйй, т. I, с. 177;
А. П. Владнмнров, О русском землевладенйй в Северо-Западном крае, „Рус-ское обозренне”, 1894, н-р 7, с. 230.
84 Временнйк Центрального статйстйческого комйтета, н-р 49, с. 64-73; Ста-тйстйка землевладенйя 1905 г., Санкт-Петербург 1906, Мйнская губернйя, с. 22-23.
85 Временнйк Центрального статйстйческого комйтета, н-р 49, с. 64-73.
86 „Собранне узаконеннй н распоряженнй правнтельства”, 1903 год, н-р 50; Законодательные акты переходного временй, 1904-1906гг., Санкт-Петербург, 1906, с. 306-311; Свод законов Россййской ймперйй, Санкт-Петербург 1909, т. IX, нзд. 1899 г. с Продолженйямй 1906 й 1908 гг., прнложенне к ст. 119 (прнмечанне 4).
124
права набываць, арандаваць, браць у заклад і кіраванне зямельную маёмасць усіх відаў. У выніку яўрэйскае землеўладанне і землека-рыстанне працягвала змяншацца. Аднак буйныя землеўладальнікі і арандатары з ліку яўрэяў, карыстаючыся пратэкцыяй мясцовых памешчыкаў і ўлад, змаглі захаваць за сабой значную частку куп-леных і арандаваных зямельных участкаў. Абмежавальныя пазя-мельныя захады царскага ўрада тычыліся, галоўным чынам, бяд-нейшай часткі яўрэйскага насельніцтва.
125
artyku
Marian Siemakowicz
(Warszawa)
Organizacja bialoruskich gimnazjdw i seminariow nauczycielskich w II Rzeczypospolitej
Informacje ogdlne o gimnazjach bialoruskich
Historic bialoruskich gimnazjdw w II Rzeczypospolitej mozna podzielic na dwa okresy: lata 1929-1932, kiedy znajdowaly si? one w r?kach prywat-nych, oraz lata 1932-1938, kiedy istnialyjako filie polskich gimnazjdw pan-stwowych. W pierwszym okresie prywatne gimnazja bialoruskie funkcjo-nowaly wWilnie (1919/32), Nowogrddku (1921/32), Grddku (1922/23), Nieswiezu (1921/23), Radoszkowiczach (1922/28) i Klecku (1924/31). Po-za tym istnialy panstwowe progimnazja z bialoruskim j?zykiem nauczania w Grodnie (1919/29) oraz przez krdtki okres polsko-bialoruskie progimna-zjum w Radoszkowiczach (r. szk. 1928/29). W drugim okresie funkcjono-waly bialoruskie filie przy gimnazjach z polskim j?zykiem nauczania im. J. Slowackiegow Wilnie( 1932/38) oraz im. A. Mickiewicza w Nowogrddku (1932/34). (Dane statystyczne dotyczace szkolnictwa sredniego ogdl-noksztalc^cego w II Rzeczypospolitej z uwzgl?dnieniem j?zyka nauczania przedstawia tab. 1).
Do czasu reformy szkolnej z 1932 r. szkola srednia ogdlnoksztalc^ca (gim-nazjum) byla 8-letnia i dziclila si? na 3-letnie gimnazjum nizsze (klasy I-III) oraz 5-letnie gimnazjum wyzsze (klasy IV-VIII), podzielone na wydzialy: humanistyczny, matematyczno-przyrodniczy i klasyczny. Organizacyjnie gimnazjum wyzsze i nizsze stanowilo calosc. Do klasy I gimnazjum mogli przejsc uczniowie, ktdrzy ukonczyli cztery oddzialy szkoly powszechnej, natomiast do klasy IV gimnazjum — absolwenci szkdl powszechnych 6- lub
126
7-oddzialowych. Na podstawie rozporz^dzenia Ministra Wyznari Religij-nych i Oswiecenia Publicznego (MWRiOP) z dnia 2.01.1929 r., zostaly ujed-nolicone przedmioty nauki i plany godzin lekcyjnych klas I-III gimnazjum i klas V-VII szkol powszechnych.
Wedlug ustawy o ustroju szkolnym z 11.03.1932 r., szkola srednia ogol-noksztalc^ca byla 6-letnia (zlikwidowano dwa pierwsze oddzialy gimnaz-jum nizszego) i dzielila si? na 4-letnie gimnazjum oraz 2-letnie liceum. Gimnazjum bylo jednolite programowo, natomiast liceum dzielilo si? na wy-dzialy, ktorych podstaw? dydaktyczn^ stanowily odpowiednio dobrane gru-py przedmiotow. Wst?p do szkoly sredniej ogolnoksztalc^cej mieli ucznio-wie po ukonczeniu II szczebla programowego szkoly powszechnej III stop-nia (szkoly 7-oddzialowe) lub po ukonczeniu szkoly powszechnej II stopnia (szkoly 5- i 6-oddzialowe). Uczniowie I szczebla programowego, obejmu-j^cego 4-klasowe szkoly powszechne, zostali praktycznie pozbawieni dos-t?pu do gimnazjow1.
Organizacja prywatnych bialoruskich szkol srednich
Szkoly prywatne w II Rzeczypospolitej wszelkich typow — takze sred-nie — mogly powstawac na podstawie 8 i 9 art. Malego Traktatu Wersal-skiego (MTW) oraz 109, 110 i 117 art. Konstytucji Marcowej, poza tym wedlug ustaw dotycz^cych ustanawiania wladzy panstwowej na ziemiach wschodnich. Osobne ustawy mialy zabezpieczyc ludnosci niepolskiej tych obszarow prawo swobodnego rozwoju zycia kulturalnego, oswiatowego i re-ligijnego w jej j?zyku ojczystym. Do tego czasu pozostawaly w mocy prze-pisy Zarz^du Cywilnego Ziem Wschodnich (ZCZW), ktore zostaly uj?te w rozporz^dzeniu tymczasowym Komisarza Generainego Ziem Wschodnich Jerzego Osmolowskiego dotycz^cym szkolnictwa i oswiaty z dnia 11.10.1919 r. Glownymi zasadami rozporz^dzenia dotycz^cego szkol srednich byly: wolnosc nauczania dzieci w j?zyku ojczystym; obowi^zek wpro-wadzenia 2 godzin j?zyka polskiego w szkole sredniej od klasy pierwszej; mozliwosc otrzymania zapomog w wypadku, gdy j?zyk wykladowy jest j?-zykiem ojczystym 2/3 ogolnej liczby uczniow; uzaleznienie otrzymania za-pomogi rz^dowej od warunku poslugiwania si? programem nauki zatwier-dzonym przez polskie wladze oswiatowe; obowi^zkowa nauka religii, ktora miala si? odbywac w j?zyku macierzystym uczniow. Rozporz^dzenie prze-widywalo rowniez tworzenie przez Sekcj? Oswiecenia Publicznego ZCZW panstwowych seminariow nauczycielskich dla kandydatow na nauczycieli szkol powszechnych z polskim j?zykiem nauczania. Seminaria niepolskie mogly powstawac tylko jako szkoly prywatne2. Na otwarcie szkoly konieczne
КНІГІ ОНЛАЙН
