Беларускі Гістарычны Зборнік
11
Wedlug postanowien ustawy o ustroju szkolnym, szkola srednia ogolno-ksztalc^ca byla 6-letnia i dzielila si? na 4-letnie gimnazjum oraz 2-letnie liceum. Ustawa ta spowodowala dalsze zmniejszenie stanu posiadania lud-nosci bialoruskiej w zakresie szkolnictwa sredniego. W wyniku reorgani-zacji ulegly likwidacji dwie pierwsze klasy gimnazjow bialoruskich, ktore cz?sciowo zast?powaly brak szkol powszechnych z macierzystym j?zykiem nauczania (oddzialy I-II gimnazjow programowo pokrywaly si? z oddziala-mi V-VI szkoly powszechnej). W r. szk. 1932/33 wstrzymano przyjmowa-nie kandydatow do klasy I, a w latach nast?pnych odpowiednio do klas wyz-szych gimnazjow wedlug starego wzoru. Z pocz^tkiem r. szk. 1933/34 od-dzial III wedlug dawnego ustroju przeksztalcono w I oddzial gimnazjum 4-letniego wedlug nowego ustroju, natomiast w latach nast?pnych utworzono odpowiednio klasy II, III i IV24. W przypadku bialoruskich szkol srednich, takim przemianom ulegla tylko filia gimnazjum w Wilnie (wraz z koncem r. szk. 1933/34 przestala istniec filia gimnazjum w Nowogrodku)25.
Pierwsze licea 0g6ln0ksztalc3.ee zacz?ly funkcjonowac z pocz^tkiem r. szk. 1937/38. Za likwidacj? klas VII i VIII bialoruskiej filii gimnazjum w Wilnie wedlug dawnego ustroju, co ostatecznie nastqpilo z koncem r. szk. 1937/38, Bialorusini nie otrzymali wzamian naleznego im paristwowego liceum ogolnoksztalcqcego z ojczystym j?zykiem nauczania26.
Nieistotne zmiany w zakresie bialoruskiego i ukrainskiego szkolnictwa sredniego przynioslo rozporz^dzenie ministra WRiOP z dnia 25.11.1938 r. w sprawie wykonania ustawy z dnia 31.07.1924 r. zawieraj^cej niektore pos-tanowienia o organizacji szkolnictwa, ktore w zasadzie stanowilo powtorzenie rozporz^dzenia wykonawczego do tej ustawy zdnia 7.01.1925 r. Wedlug rozporz^dzenia z dnia 25.11.193 8 r., na obszarze zakreslonym przez ustaw? z 31.07.1924 r. mogly bye zakladane szkoly srednie 0g6ln0ksztalc3.ce z j?-
23 „Sprawy Narodowosciowe” 1932, nr 4-5, s. 450.
24 Dz. U. RP 1932, nr 38, poz. 389; Dz. U. RP 1933, nr 32, poz. 181; „Oswiata i Wy-chowanie” 1933, z. 1, s. 16-17.
25 Likwidacja bialoruskiego gimnazjum w Nowogrodku, „Przegl^d Wilenski”, 15.11.1934, nr 14.
26 K. Gomolka, Bialorusini w IIRzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdan-skiej. Ekonomia”, nr XXXI, Gdansk 1992, s. 107; „Sprawy Narodowosciowe” 1937, nr 4-5, s. 441; Statystyka szkolnictwa 1937/38, Warszawa 1939, s. 41, 50.
135
zykiem wykladowym polskim, wzgl?dnie dwuj?zyczne polsko-ruskie (uk-rainskie) lub polsko-bialoruskie (§ 13)27. Niemniej jednak w rozporz^dze-niu tym nie zostal uwzgl?dniony podzial szkol srednich na gimnazja i licea, jakiego dokonala ustawa z dnia 11.03.1932 r. o ustroju szkolnictwa, z kon-tekstu ktdrej wynika, ze pod mianem „szkoly srednie ogdlnoksztalc^ce” na-lezalo rozumiec gimnazja nowego ustroju. Bior^c powyzsze przeslanki pod uwag?, nalezy stwierdzic, ze kuratorium wilenskie likwiduj^c oddzialy VII i VIII bialoruskiej filii gimnazjum w Wilnie wedhig dawnego ustroju, jak rowniez nie otwieraj^c panstwowego liceum bialoruskiego, dzialalo zgod-nie z obowi^zuj^cymi wdwczas przepisami.
J?zyk polski w gimnazjach bialoruskich
Pierwsze przepisy dotycz^ce nauczania j?zyka polskiego w bialoruskich szkolach powszechnych i srednich zostaly zamieszczone w rozporz^dzeniu tymczasowym Komisarza Generainego Ziem Wschodnich z dnia 11.10.1919 r. dotycz^cym szkolnictwa i oswiaty. Wedhig tego rozporz^dze-nia, naukaj?zyka polskiego byla obowi^zkowa we wszystkich szkolach srednich zj?zykiem wykladowym niepolskim wwymiarze co najmniej 2 go-dzin tygodniowo poczynaj^c od I oddziahi28.
Przepis ten obowi^zywal do momentu wejscia w zycie ustawy szkolnej z dnia 31.07.1924 r. Ustawa ta znacznie poszerzyla zakres uzywalnosci j?-zyka polskiego w szkolach bialoruskich oraz ukrainskich i litewskich. W szkolach 4-, 5-, 6- i 7-oddzialowych z niepolskim j?zykiem nauczania zostala obowi^zkowo wprowadzona naukaj?zyka panstwowego (polskiego) oraz historia Polski i nauka o Polsce wspolczesnej w zakresie zapewnia-j^cym uczniom dostateczn^wiedz? umozliwiaj^c^uczniom przejscie do pol-skich wzgl?dnie dwuj?zycznych panstwowych szkol srednich ogdlnoksz-talc^cych (art. 4). Wszystkie powyzsze postanowienia odnosily si? takze do szkol utrzymywanych przez samorz^dy (art. 9). W przypadku panstwowych i prywatnych szkol srednich ogdlnoksztak^cych z j?zykiem wykladowym niepolskim obowi^zkow^ stawala si? prowadzona po polsku nauka j?zyka, kultury polskiej, historii i georgafii wraz z nauk^o Polsce wspolczesnej (art. 7)29. Wedlug rozporz^dzenia z dnia 7.01.1925 r. programy nauczania tych przedmiotdw mialy bye okreslone osobnym rozporzqdzeniem (§ 24)30.
Z ogdlnego stanowiska zaj?tego przez ustawodawc? w sprawie nauczania ww. przedmiotdw w j?zyku polskim oraz kontekstu poszczegdlnych artykuldw ustawy — zwlaszcza art. 4 — wynikalo, ze okreslenie „polski” dotyczylo trzech wymienionych przedmiotdw: literatury, historii i geo-
27 Dz. U. RP 1938, nr 94, poz. 637.
28 Dz. Urz. ZCZW 1919, nr 31, poz. 340; Dz. Urz. MWRiOP 1919, nr 12-13, poz. 1.
29 Ustawa z dnia 31.07.1924 r. zawierajqca niektorepostanowienia...
30 Rozporzqdzenie... w sprawie wykonania ustawy z dnia 31.07.1924 r..., Dz. U. RP 1925, nr 3, poz. 333.
136
grafii, tzn. chodzilo o wykladanie po polsku takich przedmiotow, jak lite-ratura polska, historia polska i geografia polska. Tak tez podchodzily do tej sprawy wladze szkolne w r. szk. 1924/25. Jednak wraz zrozpocz?-ciem r. szk. 1925/26 oficjalna interpretacja ulegla zmianie — rozszerzono zakres stosowalnosci j?zyka polskiego o historic powszechn^i geografi? powszechn^. Na podstawie tej interpretacji kuratorium wilenskie rozesla-lo do dyrekcji gimnazjow bialoraskich, litewskich i zydowskich pismo z dnia 22.07.1925 r. z zazaleniem, ze „zgodnie z wyjasnieniami ministra WRiOP z dn. 23 kwietnia r.b., L.4022/D.25, szkoly z niepolskim j?zy-kiem nauczania winne s^.— w mysl art. 7 ustawy z dn. 31 lipca 1924 r. o organizacji szkolnictwa (...) prowadzic nauczanie historii i geografii pow-szechnej w j?zyku polskim”. Identyczne z^dania wystosowano takze wo-bec gimnazjow ukrainskich i niemieckich. Wywolalo to protesty przed-stawicieli mniejszosci narodowych, a sama sprawa trafila do Najwyzsze-go Trybunalu Administracyjnego (NTA)31.
W pismiez dnia22.08.1925 r. wyslanymprzezCentreing Bialorask^Ra-d? Szkoln^ do NTA skarzacy powohij^ si? na nieprawidlowosc interpreto-wania przez wladze szkolne art. 7 ustawy szkolnej — „Interpretacja wladz szkolnych bierze artykul 7 w oderwaniu o ducha calej ustawy, a w szcze-golnosci od art. 4 tejze ustawy, ktory to artykul wyraznie opiewa, ze w 4, 5, 6 i 7 klasach szkoly powszechnej w polskim j?zyku obowi^zkowo prowa-dzona jest naukaj?zyka polskiego, historii polskiej i nauki o Polsce wspol-czesnej. Wobec zas tego, ze wymienione wyzsze klasy szkoly powszechnej stanowi^pod wzgl?dem prawnym i organizacyjnym nizsze klasy szkoly sred-niej — tak zwane progimnazjum, przeto wspomniane rozporz^dzenie Min. WRiOP stoi w sprzecznosci z art. 4 przytoczonej ustawy, w ktorej artykul 7, aczkolwiek niewyrazny w swoim brzmieniu doslownym, musi bye dostoso-wany do art. 4 i ducha calej ustawy, maj^cej na celu nie pomniejszanie, lecz pewne rozszerzenie praw j?zyka bialoruskiego w szkolach”32.
W Memoriale z dnia 15.09.1925 r. skierowanym do MWRiOP, przedsta-wiciele bialoraskich, litewskich i zydowskich organizacji oswiatowych za-powiedzieli wstrzymanie zarz^dzenia kuratorium wilenskiego do czasu wy-dania orzeczenia przez NTA. Kuratorium wilenskie w pismie z dnia 14.10.1925 r., rozeslanym do dyrekcji gimnazjow niepolskich, potwierdzilo niezmiennosc swej wczesniejszej decyzji, przy czym w formie rekompen-saty zarz^dzilo, ze „szkoly srednie prywatne z bialoruskim, litewskim wzgl?d-
31 Z historii walk o j^zyk wykladowy historii i geografii w gimnazjach mniejszoscio-wych, „Przegl^d Wilenski”, 29.01.1937, nr 1; Bezprawne zarzqdzenie, „Przeglad Wilenski”, 13.11.1925 r., nr 14; Materialy odnoszqce si^... w okresie od 15 maja 1926 do 31 grudnia 1927 r, s. 158; Poslowie rewolucyjni w Sejmie 1923-1935, Warszawa 1961,5.587.
32 Z historii walk o j^zyk wykladowy historii i geografi...
137
nie zydowskim (hebrajskim) j?zykiem nauczania mog^na nauczaniej?zyka bialoruskiego, litewskiego wzgl?dnie zydowskiego (hebrajskiego) przezna-czac w trzech najwyzszych klasach o jedn^ godzin? tygodniowo wi?cej ce-lem obj?cia nauczania — obok literatury — takze historii kultury danego narodu (nie historii politycznej, ktora winna bye nauczana z historic pow-szechn^ w ogole i — w mysl przytoczonej ustawy — po polsku). Program tej historii musi bye — jak w ogole program calej szkoly — zatwierdzony przez kuratorium. W roku szkolnym 1925/26 nauczanie historii moze za-cz^c si? —jak dotychczas — nie od I, lecz od II klasy”33.
Ust?pstwo nie zadowolilo zainteresowanych stron — lekeje historii i ge-ografii nadal byly prowadzone w j?zykach wykladowych gimnazjow niepol-skich. Wobec jednolitego stanowiska przedstawicieli wszystkich mniejszosci narodowych wladze szkolne poszly na ust?pstwa. Rozporzqdzenie ministra WRiOP z dnia 2.06.1926 r. skierowane do kuratorow Iwowskiego, wolyn-skiego, poleskiego, wilenskiego i bialostockiego okr?gu szkolnego giosilo: „Ministerstwo poleca Panom Kuratorom wymagac we wszystkich szkolach srednich ogolnoksztalcqcych zj?zykiem nauczania niepolskim, wktorych program tak jest uksztaltowany, iz historia Polski jest oddzielona jako osobny przedmiot od nauki historii powszechnej, prowadzenia w j?zyku polskim nauki j?zyka i literatury polskiej, historii Polski i nauki o Polsce wspolczesnej. W j?zyku polskim prowadzi si? rowniez nauk? geografii Polski w gimnazjum wyzszym (tzn. oddzialy IV-VIII—przyp. aut.). Nauka innych dziaiow historii i geografii moze odbywac si? w j?zyku nauczania szkoly”34.
Po reorganizaeji szkolnictwa w wyniku uchwalenia ustawy o ustroju szkolnym z dnia 11.03.1932 r. nastqpil powrot do wczesniejszego stanowiska wladz oswiatowych. Wymown^tego ilustracjq. jest plan zaj?c (patrz — tab. 3) og-loszony przez kuratorium wilenskie w zwiqzku z organizaej^r. szk. 1936/ 37 w szkolnictwie ogolnoksztalcqcym. Zalecono w nim nauczanie wj?zyku polskim historii oraz geografii w klasie IV gimnazjum wedhig nowego ustroju. Plan ten nie uwzgl?dnia osobnych przedmiotow nauki historii polskiej i historii powszechnej oraz geografii polskiej i geografii powszechnej35.
КНІГІ ОНЛАЙН
