Беларускі Гістарычны Зборнік
11
1 „Oswiata i Wychowanie” 1933, z. 1, s. 19.
2 Dz. Urz. ZCZW,1919, nr 31, poz. 340; Dz. Urz. MWRiOP 1919, nr 12-13, poz. 1;
L. Zarzecki, Szkolnictwo i oswiata na Ziemiach Wschodnich, „Przegl^d Narodowy” 1921,nrl,s. 48.
127
bylo zezwolenie wladz oswiatowych (koncesje na prywatne szkoly pow-szechne wydawal inspektor szkolny, natomiast srednie — Szef Sekcji Os-wiecenia Publicznego). Wladzom szkolnym nalezalo dostarczyc podanie oraz zal^czniki: rejentalnie uwierzytelnione zobowigzanie dotycz^ce odpowie-dzialnosci za utrzymanie szkoly i zachowanie jej moralnosci, program, wy-kaz podr?cznikow z podaniem j?zyka wykladowego, liczb? klas, opis loka-lu, informacje o wlascicielu szkoly oraz spis kadry nauczycielskiej. Przepi-sy te byly aktualne jeszcze w 1927 r.3
Aktem prawnym reguluj^cym sprawy szkolnictwa mniejszosciowego na ziemiach wschodnich stala si? ustawa z dnia 31.07.1924 r. zawieraj^ca niektore postanowienia dotycz^ce organizacji szkolnictwa (art. 1 i 4), przy czym cz?sc postanowien obu zarz^dow pozostala nadal aktualna az do reform j?d-rzejewiczowskich w 1932 r. (m.in. zasady otrzymywania koncesji na pro-wadzenie szkol prywatnych)4.
Na podstawie art. 8 MTW obywatele polscy nalez^cy do mniejszosci uzy-skali prawo zakladania oraz utrzymywania, prowadzenia i kontrolowania wlasnym kosztem roznego rodzaju instytucji, w tym szkol srednich. Prawo ich zakladania i prowadzenia otrzymaly osoby fizyczne (jednostki wyst?pu-j^ce w charakterze wlascicieli szkol) lub osoby prawne (np. prywatne towa-rzystwa o charakterze spoleczno-kulturalnym). Nie otrzymali tego prawa przedstawiciele mniejszosci wyst?puj^cy kolektywnie jako pewne ciala zbio-rowe, co wynikalo z ogolnych zalozen traktatu.
Z tresci art. 8 MTW mozna wywnioskowac, ze zakladanie i prowadzenie prywatnych szkol „mniejszosciowych” mialo si? odbywac na ogolnych za-sadach przewidzianych przez ustawodawstwo RP dla wszystkich obywateli polskich. Z tego zas wynika, ze w gestii polskich wladz szkolnych lezato sprawowanie ogolnej kontroli nad programem i kierunkiem nauczania i wy-chowania w prywatnych szkolach i zakladach wychowawczych.
Poza tym obywatele polscy nalez^cy do mniejszosci otrzymali prawo swo-bodnego uzywania wlasnego j?zyka jako wykladowego we wszystkich szko-
3 Dz. Urz. ZCZW 1919, nr41, poz. 462; Dz. Urz. KOS Wilenskiego 1927, nr 4, poz. 84; „Wilenska Gazeta Powszechna”, 29.03.1923 r., nr 14; Almanach szkolnictwa Ziemi Wilehskiej 1919-1925, red. J. Mackiewicz, Wilno 1925, s. 7-8.
4 Ustawa z dnia 4.02.1921 r. o unormowaniu stanu polityczno-prawnego na ziemiach przylqczonych do obszaru Polski na podstawie umowy o preliminary]nym pokoju i ro-zejmie podpisanej w dniu 12.10.1920 r. w Rydze, Dz. U. RP 1921, nr 16, poz. 93; Ustawa z dnia 6.04.1922 r. o obj^ciu wladzy pahstwowej nad Ziemiq Wilenskq, Dz. U. RP 1922, nr 26, poz. 213; Ustawa z dnia 31.07.1924 r. zawierajqca niektorepostanowienia o organizacji szkolnictwa, Dz. U. RP 1924, nr 79, poz. 766; Rozporzq-dzenie Ministra WRiOP w sprawie wykonania ustawy z dnia 31.07.1924 r. zawiera-jqcej niektore postanowienia o organizacji szkolnictwa, Dz. U. RP 1925, nr 3, poz. 333; por. L. Zieleniewski, Ustawodawstwoj^zykowe Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1930; „Sprawy Narodowosciowe” 1927, nr 3, s. 327; Dz. Urz. KOS Wilenskiego 1927, nr 4, poz. 87; Almanach..., s. 6-8.
128
lach i zakladach wychowawczych, zakiadanych i prowadzonych wlasnym kosztem oraz swobod? wykonywania w nich praktyk religijnych (nauczania religii, odmawiania modlitw itp.).
Art. 9 ust. 2 MTW dopuscil mozliwosc subwencjonowania przez pan-stwo szkoi i zakladow wychowawczych mniejszosci znajduj^cych si? w r?-kach prywatnych5.
Art. 109 Konstytucji Marcowej zagwarantowal mniejszosciom narodo-wym prawo do zachowania narodowosci i piel?gnowania mowy i wlasci-wosci narodowych. Nast?pnie artykuly 110 i 117 zagwarantowaly prawo zakladania i utrzymywania wlasnym kosztem szkoi wszelkich typow, opie-raj^c si? na ustawodawstwie polskim, co stanowilo niemal doslowne powto-rzenie postanowieh art. 8 MTW. Nie zostal natomiast zamieszczony w konstytucji art. 9 MTW, gdyz zgodnie z art. 1 traktatu nie zostal on uznany jako prawo zasadnicze. W ten sposob panstwo polskie uchylilo si? od organizacji publicznego nauczania w j?zykach mniejszosci. Poza ramy MTW wyszedl natomiast ust. 2 art. 109 konstytucji, dopuszczaj^cy mozliwosc tworzenia przez mniejszosci narodowe zwi^zkow o charakterze publiczno-prawnym6.
Wedlug art. 1 ustawy z dnia 31.07.1924 r. zawieraj^cej niektore postanowie-nia o organizacji szkolnictwa (dalej: ustawa szkolna), na calym obszarze pan-
5 MTW: Art. 8. „Obywatele polscy nalez^cy do mniejszosci etnicznych, religijnych lub j?zykowych b^d^korzystali z takiego samego traktowania i z takich samych gwa-rancji ustawowych, jak inni obywatele polscy. Mianowicie (w szczegolnosci — ang.) b?d^ mieli rowne prawa do zakladania, prowadzenia i kontrolowania wlasnym kosztem instytucji dobroczynnych, religijnych lub spolecznych, szkoi i innych zakladow wychowawczych oraz prawo swobodnego uzywania w nich j?zyka i swobodnego w nich wykonywania praktyk religijnych”. Art. 9. ,,W miastach i okr^gach (districts), zamieszkalych przez znaczny odlam (proportion) obywateli j^zyka innego niz pol-ski, rz^d polski udzieli w sprawach nauczania publicznego odpowiednich ulatwien, aby zapewnic w szkolach poczatkowych udzielanie dzieciom takich obywateli pol-skich nauki w ich wlasnym j^zyku. Postanowienie to nie przeszkodzi rzqdowi pol-skiemu uczynic w tych szkolach nauczanie j?zyka polskiego obowi^zkowym. W miastach i okr^gach, zamieszkalych przez znaczny odlam obywateli polskich nalez^cych do mniejszosci etnicznych, religijnych lub j?zykowych, mniejszosciom tym zostanie zapewniony sluszny udzial w korzystaniu (benefice-enjoyment) oraz w przeznacza-niu (affectation-application) sum, ktore budzet panstwowy, budzety miejskie lub in-ne przyznaj^z funduszy publicznych na cele wychowawcze, religijne lub dobroczyn-ne...”, Dz. U. RP 1920, nr 110, poz. 728; J. Makowski, Mniejszosci w prawie naro-dow [w:] Encyklopedia nauk politycznych, Warszawa 1938, s. 959-960; A. Deryng, Mi^dzynarodowe zobowiqzania Polski w zakresie szkolnictwa mniejszosci narodowych, Lwow 1927; K. Kierski, Ochrona praw mniejszosci w Polsce, Poznan 1933; W. Sworakowski, Mi^dzynarodowe zobowiqzania mniejszosciowe Polski, Warszawa 1935; J. Kornecki, Szkolnictwa dla mniejszosci narodowych w Polsce, Warszawa 1929; T. Kaniowski, Ustawodawstwo w Polsce w odniesieniu do szkolnictwa dla mniejszosci narodowych, „Muzeum” 1927, z. 1-2.
6 Konstytucja Marcowa: Art. 109. „Kazdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowosci i piel?gnowania swojej mowy i wlasciwosci narodowych. Osobne ustawy
129
stwa polskiego mogly bye zakladane szkoly prywatne wszelkich typow dla dzieci narodowosci rusinskiej (ukrainskiej), bialoruskiej i litewskiej z macierzystym j?zykim nauczania na tych samych zasadach, co prywatne szkoly polskie7.
Warunki otrzymania koncesji na prowadzenie wszelkich szkol prywat-nych byly oparte na przepisach wydanych w okresie ZCZW. Koncesje na prowadzenie prywatnych szkol srednich ogolnoksztalc^cych byly wydawa-ne przez kuratoria okr?gow szkolnych. W stosunku do prywatnych gimnazjow mniejszosci narodowych na ziemiach wschodnich koncesje byly wyda-wane kazdorazowo na jeden rok szkolny, co nie mialo odzwierciedlenia w przepisach obowiqzuj^cych w panstwie polskim. Dopiero rozporz^dze-nie MWRiOP z dnia 12.08.1926 r. zmienilo sposob wydawania koncesji — od tej pory zacz?to ich udzielac do odwolania8.
Ujednolicenie przepisow o szkolach prywatnych wszelkich typow przyniosla ustawa z dnia 11.03.1932 r. o prywatnych szkolach oraz zakladach naukowych i wychowawczych, ktorej uchwalenie zbieglo si? w czasie z „upanstwowie-niem” dwoch ostatnich gimnazjow bialoruskich w Wilnie i Nowogrodku. Z te-go wzgl?du rozpatrywanie tej ustawy wydaje si? zb?dne9.
Nadawanie prywatnym gimnazjom bialoruskim praw gimnazjow panstwowych
Waznym zagadnieniem w zyciu prywatnych szkol srednich ogolnoksztal-c^cych bylo otrzymanie praw gimnazjow panstwowych. W przypadku pry-
panstwowe zabezpiecz^ mniejszosciom w Panstwie Polskim pelny i swobodny roz-woj ich wlasciwosci narodowych przy pomocy autonomicznych zwiqzkow mniejszosci o charakterze publiczno-prawnym w obr?bie zwi^zkow samorz^du powszech-nego. Panstwo b?dzie mialo w stosunku do ich dzialalnosci prawo kontroli oraz uzu-pelnienia w razie potrzeby ich srodkow finansowych”. Art. 110: „Obywatele polscy nalez^cy do mniejszosci narodowych, wyznaniowych lub j?zykowych maj^rowne z innymi obywatelami prawo zakladania, nadzoru i zawiadywania swoim wlasnym kosztem zakladow dobroczynnych, religijnych i spolecznych, szkol i innych zakla-dow wychowawczych oraz uzywania w nich swobodnie swej mowy i wykonywania przepisow swej religii”. Art. 117: „Badania naukowe i oglaszanie ich wynikow s^ wolne. Kazdy obywatel ma prawo nauczac, zalozyc szkol? lub zaklad wychowawczy i kierowac nimi, skoro uczyni zadosc warunkom w ustawie przepisanym, w zakresie kwalifikaeji nauczycieli, bezpieczenstwa powierzonych mu dzieci i lojalnego stosunku do Panstwa. Wszystkie szkoly i zaklady wychowawcze, zardwno publiczne, jak i prywatne, podlegaj^ nadzorowi wladz panstwowych w zakresie przez ustawy okreslonym”, Dz. U. RP 1921, nr 49, poz. 267; L. Zieleniewski. Zagadnienie mniejszosci narodowych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Sprawy Narodowos-ciowe” 1935, nr 1-2, s. 12-37; „Rocznik Pedagogiczny” 1923, R. 1, s. 530-541.
7 Ustawa z dnia 31.07.1924 r. zawierajqca niektorepostanowienia o organizaeji szkol-nictwa, Dz. U. RP 1924, nr 79, poz. 766.
8 Materialy odnoszqce si^ do dzialalnosci rzqdu w okresie od 15 maja 1926 do 31 grudnia 1927 r., Warszawa 1928, s. 146; T. Holowko, Melody i drogi sanaejistosun-kdwwe Wschodniej Galicji i wojewddztwach wschodnich, „Droga” 1926, nr 6-7, s. 52; K. Srokowski, Sprawa narodowosciowa na Kresach Wschodnich, Krakow 1924, s. 16.
9 Dz. U RP 1932, nr 33, poz. 343.
130
watnych gimnazjow biatoruskich obowi^zuj^cym bylo rozporz^dzenie MWRiOP z dnia 7.09.1924 r. Prywatna szkola srednia ogolnoksztalcqca mog-la uzyskac peine prawa gimnazjum panstwowego, ewentualnie niepelne pra-wa z zastrzezeniami lub bez zastrzezen.
КНІГІ ОНЛАЙН
