Беларускі Гістарычны Зборнік
11
Juz w czasie nauki w gimnazjum T. Iljaszewicz zadebiutowal jako poeta. Od polowy lat 20. publikowal wiersze w roznych bialoruskich pismach wy-chodz^cych w Wilnie, podpisuj^c je wlasnym nazwiskiem, kryptonimem Chw. I. albo pseudonimem „Malady”9. Jeden z pierwszych wierszy „Mie-siacznaja nocz” ukazal si? w „Krynicy” w 1925 r.:
Spic czarot i dremluc lozy U pialonkach mokraj mhly, Miz ich wiecier niecwiarozy Cicha sieje swaje sny.10
Korekt? pierwszych wierszy robila poetka Natalia Arsienniewa.
W gimnazjum T. Iljaszewicz uczyl si? dobrze. Podkreslil to w swoich wspomnieniach jego szkolny kolega Marian Pieciukiewicz: „Chwiedar II-
7 Stary Skaut, dz. cyt.
8 Tamze.
9 A. Lis, Liryka Chwiedara Iljaszewicza, „Polymia” 1998, nr 11, s. 241.
10 Chw. Iljaszewicz, Miesiacznaja nocz, „Krynica”, nr 34, 9.08.1925 r., s. 4.
168
jaszewicz uzo na szkolnaj lawie pakazau siabie jak zdolnaha da nawuki j z talentam pacta-radykala”11. W tej samej klasie uczyli si? takze: Jan Mar-cinczyk, Mikolaj Jackiewicz, Wasil Stankiewicz, Usiewalad Suraha, Barys Kawerda, Stanislau Stankiewicz, Zosia Asajewicz, Raja Chidekel, Hrysza Marholis12.
T. Iljaszewicz sp?dzal wakacje u rodziny dziadkow w Pruzanie. Latwo nawi^zywal kontakty z miejscow^ ludnosci^ zwlaszcza z mlodziez^: „Lubin muzyku i piesni. Siadzieu u sadu z hitaraj albo balalajkaj, a wakruh chma-ra dziaciej i maladziozy. Spiawali bielaruskija piesni, a Chw. apawiadau ab bielaruskim narodzie, mowie i maryu, szto budzie Bielarus niezaleznaja ad polskich panou. Tut-za jon nawiazau znajomasc na wioskach z ludzmi, ka-toryja takza swiadoma prapahawali ideju Bielarusi. Dawozili z siabrami nie-lehalnuju bielaruskuju litaraturu”13. Na radykalizacj? poglqdow wsrod gim-nazjalistdw wptywafy rozgromienie Bialoruskiej Wiosciansko-Robotniczej Hromady i dzialalnosc Komunistycznej Partii Zachodniej Bialorusi. Wply-wom tym poddal si? takze T. Iljaszewicz14. Za prob? zorganizowania strajku szkolnego w roku szkolnym 1927/28, przeprowadzono u niego rewizj?, aresz-towano go i osadzono na Lukiszkach w Wilnie. Pisal tarn wiersze, przygoto-wal do druku tomik „Wiesnapiesni”, ktory ukazal si? drukiem w 1929 r. 7 pazdziernika 1928 r., znajduj^c si? w szpitalu wi?ziennym na Lukiszkach, pisal: ,,Ja dumaju wobrazami, dziela hetaha u maich wierszach szmat nieda-skazanaha. (...) Szmat tworau, zmieszczanych tut uzo drukawalasia. Czast-ka nowych, napisanych pierawazna u wastrozie. Miz inszym, nadrukawany moj pierszy „salidny” wiersz „Muzyckaja dola”, sprauleny Natallaj Arsieh-niewaj. Jaszcze szukaju pierawazna u halinie formy. Staroje nie padabajec-ca. U bielaruskaj poezii (zusim zrazumiela) pierawazali sumnyja, niawyraz-nyja matywy i ideafy. Nowaje pakalehnie, wyrasszaje na hruncie adradzen-skaha uzdymu, niasie z saboj wyraznasc i badziorasc”15. T. Iljaszewicz sie-dzial w wi?zieniu bez aktu oskarzenia ponad pdltora roku, na co zwracai uwag? w przemowieniu sejmowym bialoruski posel Jan Grecki16. Dzi?ki pomocy dobrego adwokata udalo si? wygrac spraw? i w 1930 r. T. Iljaszewicz wyszedl na wolnosc17.
W maju 1930 r. eksternistycznie zdal matur? razem z Albertem Millerem i Siarhiejem Jackiewiczem. W tym samym czasie swiadectwa maturalne ot-
42 11 M. Pieciukiewicz, Uposzukach zaczarawanych skarbau, Wilnia 1998, s. 57.
12 Tamze, s. 55-58.
13 N. Zero, dz. cyt.
14 L. Halak, Uspaminy, 1.1, USA 1982, s. 44-45.
15 Ch. Illaszewicz, Wiesnapiesni, Wilnia 1929, s. 3.
16 Przemowienie sejmowe J. Greckiego nad preliminarzem budzetowym na rok 1929/ 30, cz. IX Budzet Ministerstwa Sprawiedliwosci, 47 pos. Sejmu z dn. 7.02.1929 r., Sejm 1928-1930. Sprawozdania stenograficzne, lam XLVII/119.
17 N. Zero, dz. cyt.
169
rzymali takze absolwenci gimnazjum bialoruskiego: Lawon Halak, Zoja Hur-janowa, Mikola Kuncewicz, Siarhiej Macuk, Michal Markiewicz, Natalia Patomska, Rahwalod Rak-Michajlouski, Uladzimir Rudnicki, Anatol Soka-lau, Witaid Tumasz, Michal Wituszka, Emma Zalkind, Pilip Zasim18. T. Ilja-szewicz na maturze zwolniony byl z egzaminu z przyrodoznawstwa i pro-pedeutyki filozofii. Poza przyrodoznawstwem bardzo dobry wynik uzyskal zj?zyka bialoruskiego. Oceny dobre otrzymal z religii, j?zyka polskiego, lacinskiego, niemieckiego, matematyki i propedeutyki filozofii, oceny dos-tateczne — z fizyki (z elementami chemii), geografii i historii (z elementa-mi nauki o Polsce wspolczesnej)19.
Podj^l studia na historii na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wil-nie. Nalezal do Bialoruskiego Zwi^zku Studenckiego (Bielaruski Studen-cki Sajuz). 21 marca 1932 r. wystqpil ze Zwi^zku, motywuj^c swoj^de-cyzj? niemozliwosci^ prowadzenia pozytywnej pracy w aktualnych wa-runkach. T. Iljaszewicz nie godzil si? z zewn?trzn^ ingerencj^ w prac? Zwi^zku20. Najprawdopodobniej mial na mysli wplywy partii politycz-nych na czlonkow BZS, przez co Zwi^zek podzielil si? na frakcj? chadec-k^ i komunistyczn^.
T. Iljaszewicz zajql si? bardziej bialoruskim ruchem naukowym. Nalezal do Towarzystwa „Bielarusawiedy”, ktore dzialalo przy USB od 1930 r. Jego kuratorem byl profesor Erwin Koschmider. Towarzystwo skupialo gldwnie mlodziez studenck^ zainteresowan^ prac^ naukow^ w roznych dziedzinach bialorusoznawstwa. Istnialy sekcje: filologiczna, etnograficzna, historycz-no-ekonomiczna i literacka oraz biblioteka21. 10 grudnia 1933 r. na ogol-nym rocznym zebraniu Towarzystwa T. Iljaszewicz zostal przewodnicz^-cym. Jego zast?pczyniami byly Irena Budzczanka i Larysa Staubuniczanka. Do zarz^du Towarzystwa wybrano takze Mari? Miluczank?, Taccian? Mac-wiejew^i Siarhieja Sarok?22. 4 marca 1934 r. odbylo si? nadzwyczajne ze-branie czlonkow Towarzystwa. Powodem byl protest czlonkow Towarzystwa przeciw rusyfikacji j?zyka bialoruskiego na Bialorusi Radzieckiej w zwiqzku z reform^ 1933 r. Protest przyj?to absolute^wi?kszosci4glosow. Przy okazji odbyly si? nowe wybory zarz^du Towarzystwa. Przewodnicz^-cym zostal W. Wojtenka, wiceprzewodnicz^cym S. Saroka, sekretarzem W. Tumasz, skarbnikiem J. Burak, gospodarzem H. Budzka. T. Iljaszewicz wszedl w sklad komisji rewizyjnej (razem z Janem Stankiewiczem i T. Mac-
18 Bielaruskija maturysty, „Szlach Moladzi” 1930, nr 7, s. 15.
19 Swiadectwo dojrzalosci T. Iljaszewicza nr 999 z 30.05.1930 r., zbiory wlasne M. Marlicz.
20 Chv. Iljasevic vystupiu z B.S.S., „Novaja Varta” 1932, nr 2, s. 30.
21 T-wa Pryjacielau Bielarusawiedy pry USB, „Kalossie" 1935, nr 1, s. 71; Al. S., Po-zyteczna placowka, „Przegl^d Wileriski” 1933, nr 5, s. 6-7.
22 Z dziejnasci Tawarystwa Pryjacielau Bielarusawiedy pry Wilenskim Uniwersytecie, „Szlach Moladzi” 1933, nr 13, s.14.
170
wiejew^)23. Na dorocznym zebraniu 24 lutego 1935 r. T. Iljaszewicz nie wszedl do wiadz Towarzystwa24.
T. Iljaszewicz uczestniczyl takze w pracach Bialoruskiego Towarzystwa Naukowego, glownie w sekcji literacko-artystycznej. Badal zycie i tworczosc bialoruskiego literata Jadwihina Sz. (Antona Lawickiego). 21 lutego 1932 r. wyglosil referat ,,W 10 rocznic? smierci Jadwihina Sz. (zycie i tworczosc)”. Wyniki jego badan wydano w 1933 r. w Wilnie nakladem Towarzystwa Os-wiaty Bialoruskiej w formie ksi^zki pt. „Jadwihin Sz. (Anton Lawicki). Zyc-cio i litaraturnaja tworczasc”. Przedmiotem jego zainteresowan byla takze bibliografia literacka25.
T. Iljaszewicz byl zdolnym studentem: „Jahonyja prafesary pradskazwali jamu nawukowuju karjeru — mieu wyraznyja schilnasci i usie prykmiety buduczaha nawukouca”26. Prac? magistersk^ pisal pod kierunkiem profeso-ra Stanislawa Koscialkowskiego. Poswisjcil j^drukarskiej dzialalnosci Mamoniczow w Wilnie w latach 1575-1622. Ukazala si^ona drukiemw 1938 r. staraniem Towarzystwa Przyjaciol Nauk pt. „Drukarnia domu Mamoniczow w Wilnie (1575-1622)”. Wyniki badah przedstawial takze na posiedzeniach Towarzystwa „Bielarusawiedy” i Bialoruskiego Towarzystwa Naukowego. W roczniku BTN w 1933 r. opublikowal artykul o historii druku, a w kolej-nym, w 1938 r. — artykul, b^d^cy jednoczesnie ostatnim rozdzialem jego pracy magisterskiej, o ostatnich latach istnienia drukarni Mamoniczow27.
3 wrzesnia 1934 r. zmarl Mikolaj Iljaszewicz, nauczyciel gimnazjum bialoruskiego i seminarium prawoslawnego w Wilnie. Zastqpil go brat Teodor. Uczyl j^zyka bialoruskiego. Metropolita Bazyli (Wlodzimierz Doroszkie-wicz), wowczas seminarzysta tak wspominal T. Iljaszewicza: „Uczyl nas j^zyka bialoruskiego. Jegoj^zyk byl zywy, naturalny, mi^kki i czysty. Po-trafil przenikn^c do najgl^bszych zak^tkow naszych dusz”28. Jezdz^c na wakacje do Pruzany namawial tamtejsz^ miodziez do nauki w gimnazjum bialoruskim w Wilnie. W grupie gimnazjalistow z Pruzanszczyzny byl Aleksander Dorofiejczyk (ur. 1 maja 1915 r. w Rozkowiczach), ktory wyraznie podkreslal wdzi^cznosc T. Iljaszewiczowi za okazan^mu pomoc: „I nies-padziawana spatkali my nastaunika Wilenskaj Bielaruskaj Himnazii sw. p. Chwiedara Illaszewicza. My paznajomilisia. Jon douha nie czakau, kab sztos
23 Nadzwyczajny schodsiabrou T-wa Bielarusawiedy, „Bielarus Pracy”, nr 4,28.04.1934 r.
24 „Szlach Moladzi” 1935, nr 2, s. 14.
25 Letapis Bielaruskaha Nawukowaha Tawarystwa, „Zapisy Bielaruskaha Nawukowa-ha Tawarystwa” 1938, z. 1, s. 67.
26 M. Pieciukiewicz, dz. cyt., s. 57.
27 Ch. Iljaszewicz, Z historyi drukarstwa, „Hadawik Bielaruskaha Nawukowaha Tawarystwa” 1933, z. 1; tenze, Kaniec isnawahnia drukarni domu Mamoniczau, „Zapisy Bielaruskaha Nawukowaha Tawarystwa” 1938, z. 1, s. 9-16.
28 Mog% spokojnie umierac. Bazyli, prawoslawny metropolita Warszawski i calej Polski 1914-1998, pod red. E. Czykwina, Bialystok 1998, s. 16.
171
skazac. — Bratka, — skazau jon —jedz da chaty, sabiraj swaje manatki i razam z hetymi siabrami pajedziesz u Wilniu, a ja tabie pamahu. Raskazu heta dyrektaru i usio budzie dobra. (...) Pazniej pajszli my da dyrektara him-nazii — praf. R. Astrouskaha. Jon uzo wiedau maju historyju. Sw. p. Chw. Illaszewicz pryjechau u Wilniu raniej i raskazau usio dyrektaru. (...) Syn paleskaj wioski pajechau wuczycca u wialiki horad, dziakujuczy dapamo-zie u pierszuju czarhu sw. p. Chwiedaru Illaszewiczu”29. T. Iljaszewicz byl wymagaj^cym, ale jednoczesnie lubianym nauczycielem. Jego bliskim ko-leg^ byl Borys Kit, wowczas nauczyciel matematyki, fizyki i chemii: „Chwiedar Illaszewicz, heta byu moj adzin z najblizejszych siabrou maj-ho zyccia. Czamu? Usio nas luczyla razam, praca (adnaczasna byli wu-czycielami Biel. Wilenskaj Himnazyi), maladosc, entuzijazm, patryjatyzm, adnolkawyja zacikaulenni i.h.d. Spaczatku ja siabrawau z Chwiedarawym bratam, doktaram Mikalajem. Kali Mikola pamior, dyk na jahonaje mies-ca wuczyciela WBH pryjechau Chwiedar, jaki niezadouha byu zwolnieny wilenskaj kuratoryjaj za jahonuju bielaruskuju patryjatycznuju pracu, niah-ledziaczy, szto jon mieu pounyja kwalifikacyi wuczyciela, ale nie mieu h.zw. „dekret ustalenia”30.
КНІГІ ОНЛАЙН
