Беларускі Гістарычны Зборнік
11
Нам невядома, ці працягваў чытаць лропаведзі на „простай” мо-ве айцец Стэфан пасля падаўлейня паўстання 1863 г. А вось іншы накіруйак яго дзейнасці вядомы. Менавіта ягоная актыўная дзей-насць паспрыяла закрыццю 2 кастрычніка 1867 г. рымска-каталіц-кага касцёла і псрадачы яго ў распараджэчне мясцовага лраваслаў-нага святара9. Як адзначана ў царкоўным летапісе: „В свойх дей-ствнях в пользу православйя о. Стефан Пашкевйч не останавлнвался нй перед ннкакймй препятствйямй”10. 14 снежня 1869 г. былы Тро-іцкі касцёл у Чарнаўчыцах стаў Мікалаеўскай праваслаўнай царк-вой. Гэтая падзея паўплывала на далейшы лёс Стэфана Пашкевіча. Католікі не змірыліся са стратай свайго храма і пачалі пісаць скар-гі ў розныя інстанцыі. Каб адломсціць С. Пашкевічу, у Літоўскую Духоўчую Кансісторыю было пададзена прашэнне аб удаленні яго з Чарнаўчыцкага прыхода. У летапісе гаворыцца, што „утомлён-ный в нспрерывной борьбе с врагамй православня, свяіцсннйк Паш-
8 А. Цвікевіч. Западноруссйзм..., с. 57-58.
9 НГАБГ, ф. 429, an. 1, адз. зах. 8, арк. 13-14.
10 Там жа.
184
кевнч в 1871 г. уволнлся за штат, уступнв место настоятеля своему помошннку н сыну свяіценннку о. йоану”11. В 1879 г. айцу Стэфа-ну Пашкевічу быў даручаны прыход Кругель, аднак у хуткім часе ён памёр. У летапісе пасля звесткі аб смерці С. Пашкевіча гаворыц-ца наступнае: „Запнсывается это на память о добрых подвнгах свя-шенннка Стефана Пашкевнча в пользу православня, н в нзвестне потомству, чтобы оно вндело какмм преследованням н бедствням еіцё в недавнее время н теперь подвергаются православные свяіцен-ннкн в борьбе с католлцнзмом. Только теперь, когда несколько утнхла злоба католнков, прнхожане оценнвают заслугн о. Пашке-внча, нбо онн нмеют у себя каменный, прочный, вечный храм н на долгое время свободны от тех расходов н трудов, которымн сопро-вождаются постройкн храмов в другмх прнходах”12.
Нягледзячы на тое, што чарнаўчыцкія католікі прасілі, каб ім ад-далі старую праваслаўную царкву, гэта не было зроблена, і ў Чар-наўчыцах да 1919 г. былі дзве праваслаўныя царквы. Усё вярнула-ся на старое месца на пачатку 20-х гг. XX ст., калі Заходняя Бела-русь увайшла ў склад Польшчы. Мікалаеўская царква зноў стала Троіцкім касцёлам, а праваслаўныя вернікі атрымалі драўляную царкву св. Параскевы Пятніцы. 3 1920 г. праваслаўным святаром тут быў Філіп Паўлавіч Турэвіч, ураджэнец Грубяшоўскага паве-та. У 1910 г. ён быў настаўнікам Славацінскай школы і старшым псаломшчыкам Бельскай Кірыла-Мяфодзіеўскай царквы. У гэтым храме Ф. Турэвіч быў рукапаложаны ў дыяканы ў 1911 г. А ў 1920 г. епіскап Брэсцкі рукапалажаў яго ў святары Бельскага Кірыла-Мя-фодзіеўскага сабора, але паколькі сабор быў заняты, айца Філіпа прызначылі настаяцелем Чарнаўчыцкай царквы13.
На наш погляд, лёс Стэфана Пашкевіча адлюстраваў складаны шлях развіцця нацыянальнай ідэі. У першай палове XIX ст. станаў-ленне беларускай ідэі сутыкнулася з новай плынню ў грамадзянскай думцы — заходнерусізмам. Істотным у гэтым сутыкненні быў той момант, што прадстаўнікі і той, і другой плыні былі з асяроддзя уні-яцкага духавенства. У той гістарычнай сітуацыі больш шанцаў на поспех меў заходнерусізм. Але нягледзячы на моцны ўплыў „запад-но-русской” ідэалогіі, праваслаўныя святары (пераважна мясцовыя ўраджэнцы з былых уніятаў), можа нават і не свядома, спрыялі па-шырэнню ў грамадстве нацыянальнай ідэі.
11 Там жа.
12 НГАБГ, ф. 429, an. 1, адз. зах. 4, арк. 2-3.
185
3
S
Antoni Mironowicz
(Bialystok)
Kosciol prawoslawny na ziemiach bialoruskich i w Krolestwie Polskim w latach 1795-1918
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej Obwod Bialostocki oraz znajdu-j^ce si? na jego terenie trzy monastery: zabhidowski, bielski i drohiczynski znalazly si? w zaborze pruskim. Wladzc pruskie pragn?ly zerwac wszelkie kontakty ludnosci prawoslawnej z innymi osrodkami znajduj^cymi si? w gra-nicach Rosji. Planowano utworzenie odr?bnej struktury organizacyjnej Kos-ciola prawoslawnego w Obwodzie Bialostockim. Jego zwierzchnikiem mial zostac ihumen monasteru zabludowskiego Sofroniusz Michalski. Projekt ten nie zostal zrealizowany albowiem na mocy traktatu tylzyckiego (1807 r.) Bialostocczyzna znalazla si? w granicach Rosji. Prawoslawne osrodki za-konne podporz^dkowane zostaly arcybiskupowi w Minsku. Minski Konsys-torz Duchowny w 1808 roku polecil klasztory drohiczynski, bielski i zabhi-dowski przeksztalcic w osrodki parafialne ze wzgl?du na niewielkq^ ilosc zakonnikdw i skromny stan materialny. Realizacja decyzji Konsystorza na-stqpila w 1824 r. Pozostale dawne ziemie wschodnie Rzeczypospolitej znalazly si? w granicach Cesarstwa Rosyjskiego i Cesarstwa Austriackiego. Sy-tuacja prawna ludnosci prawoslawnej w obu panstwach byla odmienna. Inna byla tez droga unitow do prawoslawia w Cesarstwie Rosyjskim i Krolestwie Polskim.
Od drugiego dziesi?ciolecia XIX wieku rozpocz^l si? proces przechodze-nia parafii unickich na prawoslawie. Biskupi uniccy przeprowadzali w latach 1818-1834 reformy, ktore likwidowaly roznice mi?dzy obrz^dkiem pra-woslawnym a unickim. Na nowo wprowadzono do cerkwi unickich ikono-
186
stasy oraz ksi?gi liturgiczne i kanonicznie zgodne z prawoslawiem. Jeszcze przed soborem w Polocku(1839 r.) duchowni greckokatoliccy stan?li przed alternatyw^: albo mieli zostac calkowicie wchloni?ci przez Kosciol rzym-skokatolicki albo przylqczyc si? do Kosciola prawoslawnego. Pierwsze roz-wi^zanie oznaczalo ich szybk^ latynizacj? i polonizacj?, drugie zas dawalo szans? zachowania wschodniej tradycji koscielnej. Rozdzwi?k wsrod unitow nastqpil zwlaszcza po powstaniu styczniowym. Jego kl?ska przyspie-szyla proces przechodzenia unitow na prawoslawie. Swiadom koniecznosci tej decyzji byl tworca synodu zjednoczeniowego Jozef Siemaszko, stoj^cy wowczas w centrum spraw obrz^dku greckokatolickiego.
Jozef Siemaszko urodzil si? 25 grudnia 1798 r. we wsi Pawiowka, powia-tu lipowickiego. Ojciec jego, Timofiej Siemaszko, byl duchownym unic-kim1. Poczqtki swej edukacji Siemaszko zdobywal u prawoslawnego diako-na Boczkowskiego, a nast?pnie w niemirowskim gimnazjum. W 1816 roku wst^pil do Glownego Seminarium w Wilnie, gdzie po czteroletniej nauce uzyskal tytul doktora teologii. W 1820 roku zostal wyswi?cony przez wla-dyk? unickiego Jakuba Martusiewicza na duchownego. Z uwagi na zdol-nosci organizacyjne i intelektualne Jozefa Siemaszk? wybrano na czlonka Konsystorza diecezji iuckiej. W 1822 roku zostal przewodnicz^cym tego Konsystorza i dziekanem luckim. W tym samym roku wyznaczono go na przedstawiciela unickiego departamentu w kolegium rzymskokatolickim w Petersburgu. Siemaszko rozpocz^l starania na rzecz poprawy materialne-go i prawnego polozenia uni tow w Cesarstwie Rosyjskim.
W Petersburgu pogl?bilo si? wyniesione z dziecinstwa przywi^zanie Jozefa Siemaszki do prawoslawia. Oczarowala go architektura sakralna, ma-larstwo i spiew. Doznania artystyczne nie przyslonily mu roznic dogma-tycznych i organizacyjnych obu Kosciolow. Swiadomosc ich przezwyci?-zenia legla u postaw przyszlej dzialalnosci duchownego unickiego. Pomog-lo mu w tym poznanie w Petersburgu teologii prawoslawnej i bogactwa war-tosci religijnej prawoslawia. Kilkanascie lat pozniej Jozef Siemaszko napi-sal: „(..) dawno przekonalem si? do prawoslawia Cerkwi wschodniej, a to dzi?ki czytaniu i szczegolowym poszukiwaniom, a jednoczesnie nalezalem do Kosciola zachodniego”2. Podj?cie dzialalnosci w kierunku zjednoczenia unitow z Cerkwi^ prawoslawn^napotkalo szereg przeciwnosci. Przeciwne zjednoczeniu bylo duchowienstwo rzymskokatolickie i znaczna cz?sc unickiego. Niekonsekwentn^polityk? w stosunku do unitow prowadzila hierar-
1 Dane o zyciu Jozefa Siemaszki zostaly zaczerpni?te z opracowanych przez niego za-pisow, por.: I. Siemaszko, Zapiski mitropolita lilowskogo izdarmyja Impieratorskoju Akadiemijeju Naukpo zawieszczaniju awtora, 1.1, Sankt-Pietierburg 1893. Biografia Jozefa Siemaszki znajduje si? w Podrgcznej Encyklopedii Katolickiej, t. XXXV-XXXVI, Warszawa 1912.
2 I. Siemaszko, Zapiski..., s. 30.
187
chia Kosciola rosyjskiego i administracja carska. Jedynie dzi?ki szczegol-nym zdolnosciom organizacyjnym Jozefa Siemaszki udalo si? zahamowac latynizacj? obrzq^dku unickiego i zainteresowac planem zjednoczenia swych wspolwyznawcow oraz wptywowe osoby w Moskwie i Petersburgu. Dzia-lalnosc t? Siemaszko mogl podj^c po obj?ciu w Konsystorzu wszystkich spraw zwi^zanych z funkcjonowaniem Kosciola greckokatolickiego w Rosji. B?d^c w Petersburgu Siemaszko doprowadzil w latach dwudziestych XIX wieku do powrotu z katolicyzmu 20 tysi?cy unitow, do wydania przez cara Mikolaja w 1826 r. edyktu zakazuj^cego budowy kosciolow lacinskich wsrod ludnosci unickiej i zakazu z 1827 r. wst?powania do klasztorow bazylian-skich nie unitow3.
W 1827 r. Jozef Siemaszko opracowal memorial o stanie Kosciola greckokatolickiego w Rosji, w ktorym przeanalizowal dzieje unii i przedlozyl plan zjednoczenia unitow z Cerkwi^prawoslawn^. Projekt zyskal poparcie cara Mikolaja I. W 1828 r. nastqpily pierwsze istotne posuni?cia oddzielaj^-ce unitow od katolikow, m.in. powolanie niezaleznego kolegium greckokatolickiego i reorganizacja Kosciola. Z czterech diecezji unickich utworzono dwa biskupstwa: bialoruskie i litewskie. W przeciwienstwie do hierarchii rosyjskiego Kosciola prawoslawnego Jozef Siemaszko stopniowo wprowa-dzal zmiany w systemic zarz^dzania Kosciolem, w obrz?dach, tradycji i li-turgii, np. zakaz wysylania unitow do seminarium katolickiego w Wilnie, utworzenie seminarium unickiego w Zyrowicach, oparcie szkolnictwa unickiego na systemie szkolnictwa prawoslawnego, zrownanie prawne unitow z prawoslawnymi w szkolach. Wprowadzone w 1. 1828-1829 zmiany do-prowadzily do odseparowania si? hierarchii unickiej od katolickiej, zorgani-zowania wlasnego szkolnictwa i wzrostu nastrojow proprawoslawnych wsrod duchowienstwa i wiernych Cerkwi greckokatolickiej.
J. Siemaszko, znaj^c dzieje wprowadzenia unii, pragn^t za wszelk^ce-n? nie dopuscic do przemocy przy jej likwidacji. Zdawal sobie doskonale spraw?, ze o postawie wiernych zadecyduj^ ich duchowni. Pisal wi?c: „Prosty lud stanie si? prawoslawnym tak szybko, jak szybko jego ducho-wienstwo stanie si? prawoslawnym”4. Ocena jego zyskala potwierdzenie w historii. Parafie unickie szybko stawaly si? prawoslawnymi, gdy przeszli na „wiar? greck^” ich proboszczowie. Tam, gdzie ksi?za opierali si? przy-j?ciu prawoslawia, dochodzilo do wystqpien i protestow. Abyproces zjednoczenia przybral charakter lagodny, szczegoln^ rol? w nim przypisano szkolom unickim, a zwlaszcza seminariom w Polocku i Zyrowicach. Wy-chowywano tarn duchownych w duchu teologicznej i kulturowej jednosci z Cerkwi^ prawoslawn^.