Беларускі Гістарычны Зборнік
11
3 W. F. Bacianowskij, Iosif Siemaszko i wozsojedinienije unitow, „Istoriczeskij Wiest-nik” 1893, t. XIV, s. 866.
4 I. Siemaszko, Zapiski..., s. 30.
188
Rok 1829 przyniosl dwa istotne wydarzenia: koronacjc Mikolaja I na krola Polski i wyswiccenie Jozefa Siemaszki na biskupa. Obaj odegrali wazn^ro-1? w dziele zjednoczenia unitow z Cerkwi^ prawoslawne Prace nad przygo-towaniem synodu zjednoczeniowego przyspieszyl wybuch powstania listo-padowego, ktore zostalo potcpione przez hierarchic Kosciola unickiego. Sie-maszko udzial duchownych unickich w powstaniu wykorzystai jako pre-tekst do rozwi^zania wielu klasztorow bazylianskich.
Doceniajec lojaln^postawc biskupa Jozefa wiadze carskie, po smierci biskupa J. Martusiewicza w 1833 roku, wyrazily zgodc na wybor Siemaszki na ordynariusza katedry litewskiej. Objccie jej przez Siemaszkc praktycznie oz-naczalo rozpoczccie aktu zjednoczenia unitow z Cerkwi^. prawoslawne Istot-neprzeszkodc na tym polu stanowila polityka ordynariusza no wo utworzone-go biskupstwa prawoslawnego w Polocku. Biskup Smaragd — narodowosci rosyjskiej — nie znal specyfiki prawosiawia na Biaiorusi, a tym bardziej unii. Jego administracyjne metody likwidacji unii wywolaly liczne protesty ze strony miejscowej ludnosci. Wprowadzenie wielkoruskiego prawosiawia, niszcz^-cego lokaln^tradycjc, niechctnie zostaly odebrane w diecezji polockiej przez wiemych Kosciolow prawoslawnego i greckokatolickiego. Ponownie odra-dzaly si? prokatolickie sympatie wsrod duchowienstwa unickiego. W tej sytu-acji Siemaszko zlozyl wniosek o podporz^dkowanie kolegium unickiego Swic-temu Synodowi, a po jego odrzuceniu, 12 maja 1833 r., zlozyl prosbc o przy-jecie unitow do Cerkwi prawoslawnej. Jednoczesnie biskup litewski przepro-wadzal istotne reformy w Kosciele greckokatolickim. Zlikwidowal prawo pat-ronatu i ktitorstwa, wprowadzil do Kosciola unickiego prawoslawne shizeb-niki, molebny i ksicgi liturgiczne. W cerkwiach ponownie wprowadzono iko-nostasy, prawoslawne utensylia i szaty liturgiczne.
Aby zmiany wprowadzic w zycie, Jozef Siemaszko konsekrowal w stycz-niu 1834 r. trzech biskupow pomocniczych: Bazylego Luzynskiego, Jozafa-ta Zarskiego i Antoniego Zubka. Sam biskup litewski przeprowadzal wizy-tacje cerkwi unickich, badaj^c stosunek duchowienstwa i wiemych do jego reform. Podczas wizytacji zbieral rowniez podpisy duchownych pod aktem deklaracji o przyleczeniu do Cerkwi prawoslawnej. Przeciwnikow zjednoczenia spotykaly represje ze strony biskupa Jozefa. Represje spowodowaly usuniccie z parafii 130 dziekanow niechctnych reformom wladyki litewskiego i zamkniccie ich w klasztorach5. Reakcj^na dzialalnosc Siemaszki byly pro-testy wiemych czcsci parafii unickich, zwlaszcza na Bialostocczyznie, np. w 1838 roku w Kleszczelach.
Lata 1835-1836 byly okresem dalszych reform w Kosciele unickim. Prze-budowano strukturc organ izacyj ne wprowadzono prawoslawne ksicgi li-
5 A. Mironowicz, W zwiqzku z 150 rocznicq synodu polockiego (1839-1989), [w:] Chrzescijanstwo w Zwiqzku Radzieckim w dobiepierestrojki i glasnosti, pod red. W. Grzeszczaka i E. Sliwka, Pieniezno 1992, s. 142.
189
turgiczne, upodobniono wystroj wewn^trzny cerkwi unickich do prawoslaw-nych. Mimo antyunickiej dzialalnosci biskupa polockiego Smaragda i wzmo-zonej agitacji kleru katolickiego nast?powal rowniez wzrost swiadomosci podj?cia aktu zjednoczeniowego wsrod duchowienstwa greckokatolickie-go. Fakt ten pozwolil Jozefowi Siemaszce na ponowne zwrocenie si? do Synodu Rosyjskiego Koscioia Prawoslawnego pismem z 24 wrzesnia 1836 r. o pozwolenie przejscia na prawosiawie. Tym razem wladze carskie zareago-waly szybko. W styczniu 1837 r. zostal wydany ukaz carski o przekazaniu wszystkich spraw Cerkwi greckokatolickiej prokuratorowi Synodu. Row-noczesnie biskup litewski dokonal ponownej wizytacji parafii unickich die-cezji litewskiej i bialoruskiej, przygotowuj^c duchowienstwo do przejscia na prawosiawie. Siemaszko z satysfakcj^ stwierdzil, ze wszystkie cerkwie w jego wladyctwie przypominaj^ swym wystrojem wewn?trznym cerkwie przed 1596 rokiem. Odmiennie wyglqdala sytuacja w diecezji bialoruskiej zarz^dzanej przez nieprzychylnie nastawionego do zjednoczenia metropoli-t? Bulhaka. Dopiero smierc jego w 1838 roku i zast^pienie go Bazylim Lu-zynskim, zwolennikiem zjednoczenia, przygotowalo wladyctwo bialoruskie do przyj?cia prawoslawia.
3 marca 1838 r. Jozef Siemaszko zostal przewodnicz^cym greckounic-kiego kolegium. Z tego roku posiadamy szczegolowe dane o stosunku duchowienstwa unickiego do idei zjednoczenia. W diecezji litewskiej w 1837 r. za zjednoczeniem opowiedzialo si? 760 duchownych, a w bialoruskiej z 680 podpisy zlozylo jedynie 1866. Antyprawoslawne nastawienie duchowienstwa w diecezji bialoruskiej bylo wynikiem dzialalnosci biskupa Smaragda. Azeby zmienic t? sytuacj?, Siemaszko na pocz^tku 1839 r. udaje si? z bi-skupem brzeskim Antonim Zubko do Polocka. Przeprowadza tu szerok^agi-tacj? za zjednoczeniem.
12 lutego 1839 r., w Niedziel? Prawoslawia, zebra! si? sobor, w ktorym wzi?li udzial biskup litewski — Jozef Siemaszko, polocki — Bazyli Luzyn-ski i brzeski — Antoni Zubko, 24 wyzszych duchownych oraz przedstawi-ciele spolecznosci swieckiej. Na soborze proklamowany zostal akt zjednoczenia, ktory zostal podpisany przez jego uczestnikow. Jednoczesnie skiero-wano pismo do Synodu i cara Mikolaja I z prosb^o przyj?cie ich do Cerkwi prawoslawnej. Do pism dol^czono wykaz 1 305 osob duchownych, dekla-ruj^cych si? za ide^ zjednoczenia.
25 marca 1839 r. Synod Rosyjskiego Koscioia Prawoslawnego wydal os-wiadczenie o nast?puj^cej tresci: „Biskupow, duchowienstwo i wiernych do dzis greckounickiej Cerkwi zgodnie z prawami i przykladami ojcow Cerkwi przyjmujemy do naszej wspolnoty prawoslawno-katolickiej, wschodniej, wszechrosyjskiej Cerkwi”. Greckounickie kolegium nazwano litewsko-bia-loruskim i podporz^dkowano Synodowi. Jego zwierzchnikiem zostal pod-
6 Tamze, s. 143.
190
niesiony do godnosci arcybiskupa Jozef Siemaszko. W ten sposob oficjalnie nastqpilo zjednoczenie Kosciola greckokatolickiego z Cerkwi^prawosiaw-П4 na Bialorusi i Litwie. Jednakze zjednoczenie wszystkich unitow z pra-woslawiem trwalo az do I wojny swiatowej.
W odrodzeniu prawoslawia na Bialostocczyznie pomoglo reaktywowa-nie supraskiego osrodka zakonnego jako centrum duchowego Kosciola. To wdwczas swiat dowiedzial si? o bogactwie biblioteki supraskiej, wspania-tym wystroju swiqtyni Zwiastowania NMP, licznych relikwiach swi?tych, cudownej ikonie Matki Bozej. Suprasl stal si? glownym centrum prawoslawnego zycia religijnego i intelektualnego na Bialostocczyznie. W koncu XIX wieku podobn^ rol? zaczql odgrywac zenski monaster w Rozanymsto-ku (Krasnymstoku), ktory przyczynil si? do rozwoju oswiaty, kultury w tym regionie. W 1834 r. biskupi uniccy zlozyli deklaracj? powrotu do Kosciola prawoslawnego. Oficjalnie uczyniono ten akt na soborze polockim w 1839 r. Powrot unitow do prawoslawia odbywal si? w zasadzie dobrowolnie, cho-ciaz zdarzaly si? przypadki ingerencji wladz carskich w podejmowanie de-cyzji parafian i duchownych unickich w sprawie zmiany wyznania. Powrot unitow do prawoslawia w zaborze rosyjskim zwielokrotnil liczb? wiernych, duchowienstwa i parafii prawoslawnych. Wladze zmuszone byly do uch-walenia corocznych funduszy na budow? nowych cerkwi celem zaspokoje-nia potrzeb religijnych ludnosci. Od 1839 r. prawoslawie na ziemiach pol-skich i bialoruskich zaczyna przyjmowac coraz wi?cej cech prawoslawia rosyj skiego (rozwoj kultu swi?tych rosyjskich, obrz?dowosci, rosyjskiej ar-chitektury sakralnej).
* * *
Odmiennie przedstawiala si? sytuacja w zaborze austriackim, gdzie wyz-nanie greckokatolickie nadal si? rozwijalo. Podobna sytuacja wyznaniowa byla rowniez na terenie Krolestwa Polskiego, gdzie unia dominowala nad prawoslawiem. Latynizacja obrz^dku unickiego byla tu szczegdlnie silna, bowiem z cal^konsekwencj^, wprowadzono na terenie Krolestwa postano-wienia synodu zamojskiego z 1720 r. Latynizacja liturgii i obrz?dowosci od-bywala si? poprzez odprawianie cichych mszy, odmawianie rdzanca, uzy-wanie organdw i dzwonkow w czasie nabozenstw. Z cerkwi unickich zacz?-ly znikac ikonostasy, pojawily si? natomiast oltarze boczne, konfesjonaly, lawki itp. Latynizacja l^czyla si? przewaznie z wprowadzeniem j?zyka polskiego do nabozenstw, kazari i modlitw. Duchowienstwo unickie cz?sto by-lo absolwentami szkol lacinskich i pochodzilo ze srodowisk Kosciola rzym-skokatolickiego. W przypadku Kosciola prawoslawnego glownym osrod-kiem, obok cerkwi wzniesionych urz?dnikom carskim, pozostawal monaster sw. Onufrego w Jablecznej. Wkrotce po kasacji unii w Cesarstwie Rosyjskim utworzono w 1840 r. prawoslawne arcybiskupstwo warszawskie, kto-re obj?lo swym zasi?giem dawne terytorium Krolestwa Polskiego. Do Pe-
191
tersburga zostal zaproszony owczesny unicki biskup chelmski Filip Felicjan Szumborski (1828-1851). W trakcie pobytu w Petersburgu wladyka unicki zgodzil si? na wspolprac? z administracj^carsk^. w sprawie likwidacji nale-cialosci lacinskich w liturgii wschodniej. Po powrocie do swej diecezji biskup Szumborski wystosowai list pasterski do duchowienstwa i wiernych (1841 r.), w ktorym nakazywal zainstalowanie w kosciolach unickich iko-nostasow oraz wprowadzenie ,,obrz?dow niektorych Wschodniego Koscio-la przy odprawianiu nabozenstw”7. List wywolal roznorodn^reakcj? wsrod duchowienstwa i wiemych. Cz?sc parafii przyj?io prawoslawie (Babice, Gor-ny Potok), inne „oczyszczaly nabozenstwo z nalecialosci lacinskich”. Pa-piez Grzegorz XVI zaz^dai odwolania listu. Pod presj^Rzymu wladyka chel-mski odwolal poslanie, co doprowadzilo do konfliktu z administracjX car-sk^. W rezultacie car Mikolaj I przez wiele lat uniemozliwial obsadzanie wakuj^cych biskupstw — podlaskiego i warszawskiego.
Nast?pc4 Szumborskiego zostal biskup pomocniczy diecezji chelmskiej Jan Teraszkiewicz (1851-1863). Rzym dhigo zwlekal z jego zatwierdzeniem obawiajqc si? uleglosci wobec wladz rosyjskich. Papiez Pius IX zatwierdzil go dopiero w roku jego smierci. Walk? z elementami lacihskimi podjql jego nast?pca administrator diecezji Jozef Wojcicki, ktory zmierzal do likwidacji unii i przylqczenia unitow do prawoslawia. Wojcicki zdawal sobie spraw? z niech?ci duchowienstwa wobec tego typu zmian. Z tego tez powodu za-czql sprowadzac duchowienstwo z Galicji, niech?tne wobec wszelkich form latynizacji i polonizacji obrzqdku unickiego. Juz od polowy XVIII w. roz-wijal si? wsrod ksi?zy grekokatolickich ruch zwany moskalofilskim. Byli wsrod nich przedstawiciele hierarchii unickiej, skupieni wokol katedry sw. Jura we Lwowie8. W sumie do diecezji chelmskiej przybylo 51 ksi?zy i 60 alumnow, ktorzy opowiadali si? za powrotem do Kosciola prawoslawnego9.
КНІГІ ОНЛАЙН
