Беларускі Гістарычны Зборнік
11
W 1935 r. T. Iljaszewicz ozenil si? z Nadziej^ Alaksiejuk z Topolan na Bialostocczyznie, narzeczon^ brata Mikolaja. W 1936 r. urodzila si? corka Maria, ktdrej ojcem chrzestnym byl B. Kit.
17 kwietnia 1936 r. T. Iljaszewicz uzyskal tytul magistra filozofii w za-kresie historii, a 5 czerwca 1937 r. — dyplom nauczyciela szkol srednich, daj^cy kwalifikacje zawodowe do nauczania historii jako przedmiotu glow-nego w szkolach srednich ogolnoksztalc^cych i seminariach nauczycielskich panstwowych i prywatnych w j?zyku wykladowym polskim31.
Posiadane kompetencje nie wystarczyly jednak aby dalej pracowac na stanowisku nauczyciela w gimnazjum bialoruskim. Decyzj^ wladz kurato-rium w Wilnie w 1937 r. zostal zwolniony z posady nauczyciela. Wyjechal wowczas z zon^ i cork^ do maj^tku Topolany. Tam zalozyli plantacj? ziol, ktore na podstawie umowy dostarczali do apteki w Wilnie32.
W latach 1930-1939 T. Iljaszewicz zajmowal si? takze tworczosci^ lite-rack^. Pisalwiersze i opowiadania. Publikowalje w roznych pismach bialo-ruskich, ukazuj^cych si? w Wilnie: „Studenckaja Dumka”, „Bielaruskaja Kry-nica”, „Rodnyja Honi”, „Novaja Varta”, „Kalossie”, „Szlach Moladzi”. Po-shigiwal si? pseudonimami literackimi: M. Dalny, L. Iskra, Malady oraz kryptonimami: I-cz, Chw. I., Ch. I. Ukazaly si? dwa zbiory jego wierszy:
29 A. Darafiejczyk, Maje uspaminy pra Wilenskuju Bielaruskuju Himnaziju, [w:] Leta-pis Wilenskaj Bielaruskaj Himnazii 1919-1944, pod red. J. Popko, 1983, s. 18-19.
30 List B. Kita do autorki z dn. 24.10.1998 r. (w posiadaniu autorki).
31 Dyplom nauczyciela szkol srednich T. Iljaszewicza, zbiory M. Marlicz.
32 H. Kozlowska, Za Bialorusiq swiata nie widzial, „Czasopis” 1999, nr 3, s. 19.
172
„Zornym szlacham” (1932), i „Zachwarbawanyja wierszy” (1936)33. Uczes-tniczyl w wieczorze bialoruskiej poezji i piesni, zorganizowanej 15 marca 1936 r. na USB w Wilnie. Czytal tam swoje utwory34. Krytyka literacka za-liczala go do mlodego pokolenia literatow Zachodniej Bialorusi35. Wypro-wadzka z Wilna na krotko przerwala tworczosc literack^ T. Iljaszewicza. Wprawdzie w pismach bialoruskich za 1937 r. brakuje jego tworczosci, ale w nast?pnym roku w kazdym numerze miesi?cznika „Kaiossie” znajdujX si? jego wiersze i opowiadania, z pewnosci^ powstale na Bialostocczyznie. W 1938 r. (od czwartego numeru) znalazl si? w gronie wspolpracownikow „Kalossia”.
W 1938 r. w Topolanach urodzil si? syn Jerzy.
W 1939 r. po przyi^czeniu Bialostocczyzny do Radzieckiej Bialorusi T. II-jaszewicz wraz z rodzin^ wyjechal do Bialegostoku. Pracowal tam w ins-pektoracie oswiaty i zajmowal si? organizacj^ szkol bialoruskich. Wlasci-wie niewiele wiadomo o dzialalnosci T. Iljaszewicza w latach 1939-1941 na Bialostocczyznie. Ten okres jego zycia wymaga dodatkowych badan archi-walnych. Materialy znajduj^ce si? w Archiwum Narodowym w Minsku na Bialorusi zawieraj^statystyki okreslaj^ce liczby szkol polskich, rosyjskich, zydowskich i bialoruskich w wojewodztwie bialostockim36. Liczb? szkol bialoruskich i uczniow w nich przedstawiono ponizej:
Liczba szkol Liczba uczniow
Bialystok 1 65
Grodno 6 2705
Bialostocki rejon 11 1190
Bielski rejon 47 5041
Branski rejon 5 338
Wolkowyski rejon 75 9087
Grodzienski rejon 60 6014
Dabrowski rejon 12 1218
Zabludowski rejon 52 4983
Krynkowski rejon 61 6983
Porzeczanski rejon 23 2022
Swislocki rejon 60 7647
Skidelski rejon 56 8697
Sokolski rejon 17 1782
Sopockinski rejon 2 121
Zrodlo: Nacyjanalny Archiu Respubliki BieJarus u Minsku, Swiedienija o koliczestwie biel. szkol i uczaszczichsia w nich po klassam naczalo 1940/1941 ucz. g. po Bielostokskoj oblas-ti, f. 42, op.l,spr. 2143,1. 25
33 A. Lis, dz. cyt.
34 Wieczar bielaruskajpaezii ipiesni, „Szlach Moladzi” 1937, nr 6, s. 11.
35 Na szlachu razwiccia bielaruskaj litaratury, „Szlach Moladzi” 1937, nr 6, s. 11-12.
36 Swiedenija o czisle szkol i uczaszczichsia w nich po klassam w naczale 1940/41 ucz. goda po Bielostokskoj obi., f. 42, op. 1, spr. 2143, 1. 23-31, Nacyjanalny Archiu Respubliki Bielarus u Minsku.
173
Jaki udzial w organizacji szkolnictwa bialoruskiego na Bialostocczyznie mial T. Iljaszewicz trudno przy obecnym stanie badan ocenic. Niemniej jed-nak istniej^ce wowczas biaioruskie szkolnictwo bylo bez w^tpienia takze jego zashig^.
Od pocz^tku niemieckiej okupacji Bialostocczyzny w 1941 r. T. Iljaszewicz aktywnie wl^czyl si? do organizacji bialoruskiego ruchu narodowego. Dzialal w Komitecie Bialoruskim w Bialymstoku, ktory miescii si? przy ulicy Kijowskiej. T. Iljaszewicz uwazat, ze nalezy wykorzystac okres okupacji niemieckiej dla rozwoju bialoruskiego ruchu narodowego na Bialostocczyz-nie. „Jon hawaryu, szto treba wykarystac abstawiny, rabic usio, szto karys-naje bielaruskaj sprawie, nie wypuskajuczy z woka halounuju metu — wyz-walennie Bielarusi i adbudowu swaje nacyjanalnaje niezaleznaje dziarzawy u miezach naszych ziemlau. My musim pakazac usiamu swietu, szto my zywiom, majem silu dy zmahajemsia za swaju Backauszczynu. Kali my nia budziem miec swaich idealau, swajoj mety zyccia i zmahannia, dyk silnyja razduszac nas, jak taho czarwiaka na darozie, razduszyc nas historyja swaim kolam. Kab hetaha nia stalasia, my musim dac adpor, pakazac swaju silu. Tady budzie mieniej achwiarau, bo ciapier nas duszac maskali, niemcy, pa-laki — stralajuc pa nas z-za wuhla. Nam treba bye arhanizawanymi, bo tolki tady my budziem miec silu. Niemcy hladziac na nas jak na „untermenszau”. A kali my pakazam swaju silu, swaje zdolnasci pracawac i zmahacca, tady jany inszym wokam hlanuc na nas, papusciac nam. My apynulisia u takich abstawinach, szto zmuszany pracawac z niemcami. Pryjszli-b da nas anhiel-cy, francuzy ci amerykancy, — my pracawali-b z imi. Mo’ tady lahezej by-lo-b pracawac, ale zausiody my musim trymacca razam, trymacca halounaje naszaje mety—wyzwalerinie Bielarusi i adbudowa swaje dziarzawy”37. Przy Komitecie powstaly szkola bialoruska, chor i balet. Wiosnq. 1943 r. Komitet przemianowal si? na Zjednoczenie Biaioruskie (Bielaruskaje Abjednannie)38. T. Iljaszewicz jako przewodnicz^cy wielokrotnie wyjezdzal na prowincj?, do Grodka, Trzescianki, Michalowa, Nowej Woli. Spotykal si? z miejseow^ ludnosci^ i przekonywal o sensie dzialalnosci na rzecz odrodzenia bialoruskiego. 14 i 15 grudnia 1943 r. w Bialymstoku odbyl si? zjazd przedstawi-cieli 29 oddzialow Zjednoczenia39. Zjednoczenie mialo trzy wydzialy: os-wiatowy, propagandowy, gospodarczy.
Od 29 marca 1942 r. T. Iljaszewicz wydawal w Bialymstoku bialorusko-j?zyczn^ gazet? „Nowaja Daroha”. Uwazalj^ za swoje „dzielo” i cieszyl si?, gdy wzrastal jej naklad. Korektor gazety, poeta Masiej Siadniou wspo-minal, jak T. Iljaszewicz „lubiu nazirac douhuju czarhu pa hazetu u Biela-
37 J. Zywica, Recha minulych hadou, „Bielaruskaja Dumka” 1973-1974, nr 16-17, s. 12-13.
38 „Nowaja Daroha”, nr 10, 1.04.1943 r., s. 3.
39 Tamze, nr48, 19.12.1943 r., s. 1.
174
stoku. Lubawausia, kali baczyu, szto pa bielaruskuju hazetu bolszaja czarha, czymsia pa polskuju. Cieszyusia, jak maloje dzicio, kali baczyu, jak zimoj pryjazdzajuc na sanioch sialanie kuplac hazetu u Bielastok”40.
T. Iljaszewicz byl dusz^„Nowaj Darohi”. „Jon dbau pra jaje najbolsz. Nia-mala i sam pisau u jaje, i jak heta czasta dawodzicca redaktaru — niaredka pi-sau paspieszliwa, na kalenku, niedastatkowa udumliwa, szablonna, szto mahlo dachodzic i da absurdu”41. Podpisywal si? pseudonimem M. Dalny. Na lamach gazety publikowal wiersze, opowiadania oraz szkice krytyczno-literackie42.
T. Iljaszewicz byl bardzo zaj?ty prac^. Mieszkal niedaleko komitetu, przy ulicy Mazowieckiej 1. M. Siadniou wspomina go jako dobrego, inteligent-nego, ale slabego charakteru czlowieka: „Na pracu jon starausia prychodzic u czas i rehularna, choc heta rehularnasc czasami paruszalasia i tady paczy-nalasia narakannie na starszyniu, na nieparadki. (...) Illaszewicz byu abcia-zarany szmatlikimi abawiazkami — hazetaj, haspadarczymi sprawami, raz-dutym kamiteckim piersanalam, roznymi prosbami, siamiejnymi sprawami. ujaho nie bylo wolnaha czasu i jon usio rabiu paspieszliwa. Nauzwierch jamu treba bylo pisac szto tydniowy Stimmungbericht (apisannie nastroju siarod nasielnictwa u daczynienni da niemcau) —jak jon tady lajausia! Iszou tady pa dapamohu da Tamaszczyka (zast?pca T. Iljaszewicza—przyp. H. G.): straszenna nie lubiu taho „berychtu”, ale musiu jaho rabic”43.
27 czerwca 1944 r. w Minsku odbywal si? II Ogolnobialoruski Kongres. Uczestniczyla w nim 17-osobowa delegacja z Bialostocczyzny, ktorej prze-wodniczylT. Iljaszewicz.
W lipcu 1944 r. T. Iljaszewicz wyjechal ostatnim transportem niemieckim na zachod. Zona z dziecmi zostala w Topolanach. Zatrzymal si? w Berlinie, -gdzie pracowal w bialoruskiej gazecie „Ranica”. Na terenie Niemiec w wyni-ku wywozek na roboty oraz ewakuacji znalazlo si? sporo Bialorusinow. W po-dzielonych na strefy okupacyjne Niemczech powstawaly obozy dla przesied-lericow. Jednym z nich byl Wattenstedt w angielskiej strefie okupacyjnej, kto-rego komendantem zostal Swiataslau Kousz. Na niego spadly glowne obo-wi^zki organizacyjne zwi^zane z zebraniem bialoruskich przesiedlencow w ba-rakach fabryki Hermana Goringa. 30 lipca 1945 r. do obozu sprowadzila si? pierwsza grupa Bialorusinow—48 osob44. Z czasem liczba osadnikow wzrosla,
40 M. Siadniou, Bielastocki sszytak, artykut czacwierty, s. 2 (maszynopis w posiadaniu autorki).
41 Tamze, s. 1.
42 M.in.: M. Dalny, Maksim Bahdanowicz u 25 uhodki smierci, „Nowaja Daroha” (da-lej: ,,N. D.”), nr 12,14.06.1942 r., s. 3-4; tenze, Firanka, ,,N. D.”, nr 25, 13.09.1942 r., s. 5-6; tenze, Pad czuzym niebam, ,,N. D.”, nr 27, 27.09.1942 r., s. 3-4; tenze, Kan-certy M. Zabejdy-Sumickaha u Bielastoczczynie, ,,N. D.”, nr 30, 18.10.1942 r.
43 M. Siadniou, dz. cyt, artykul szosty, s. 1.
44 S. Kousz, Bielaruski Lahier u Watensztet. Albom — Histarycznaja Dawiedka, New Jersey 1981, s. 5-1.
175
zacz?lo rozwijac si? zycie spoleczno-kulturalne. Zatrzymal si? tam takze T. Iljaszewicz i wl^czyl si? w wir obozowego zycia. W polowie grudnia 1945 r. w Brunszwiku odbyl si? zjazd bialoruskich dzialaczy z angielskiej strefy okupacyjnej. Powstal wtedy Bialoruski Komitet Pomocy (Bielaruski Dapamahowy Kamitet). Czlonkami zalozycielami zostali: A. Szkutka, A. Wa-’ silenia, S. Kousz, T. Iljaszewicz, A. Surwila i L. Halak. T. Iljaszewicz wszedl
КНІГІ ОНЛАЙН
