Беларускі Гістарычны Зборнік
11
(Bialystok)
4 K., Алесь Грыцук, „Беларус” № 230-231, c. 3, Нью Ёрк 1976.
Ahulnaja palitycnaja sytuacyja
Za casou niamieckaje akupacyi Bielastoccyny nastupnyja palitycnyja si-ly mieli uplyu na usio bielaruskaje zyccio na tych absarach:
a. Niamieckija akupacyjnyja ulady
b. Polskaje padpolle
c. Kamunistycnaje padpolle
d. Bielaruski nacyjanalny ruch
Siarod niamieckich akupacyjnych uladau bylo dva napramki: palitycny i vajskovy. Vajskovaje halounaje kamandavannie hladziela na bielarusau jak na svajho sajuznika j staralasia miec ich prychilnasc, kab miec spakojnaje zaplecca. Palitycnyja ulady hladzieli na miascovaje nasielnictva jak na bu-ducuju rabocuju silu. Intelihencyja miela bye pastupova likvidavanaja. Pa-laki chacieli zachavac u Bielastoccynie svoj „stan posiadania” j nie dapus-cic razviccia bielaruskaha nacyjanalnaha ruchu. Kamunisty tvaryli dyversy-ju dla niemcau, kab ablehcyc palazennie na frontach. Ich asnaunym zadan-niem byla baracba z niemcami. Jak starohniki „niedzielimaj” jany zrazu-miela vystupali suproc nacyjanalistail bielarusau. Treba adnak zrazumiec sto u ich radoch, dziakujucy niamieckaj palitycy, apynulasia pavaznaja kol-kasc bielarusau patryjotail z nacyjanalnym uchilam. Metaj bialaruskich na-cyjanalistau bylo padrychtavannie miascovaha nasielnictva da taho, kab u spryjalnyj mament adnavic niezaleznasc Bielarusi i zachavac Bielastoccynu jak bielaruski absar. Usie na svoj sposab vykarystoiivali niemcail dla svaich metaii. Palaki mieli svaich dziaiicat za haspadyn u niamieckich kamisarau i rabili danosy na bielarusau nacyjanalistail j kamunistau. Kamunisty mieli svaich ludziej u niamieckich uradach, sto dapamahali im u ichnich metach. Nacyjanalisty bielarusy vykarystoiivali niemcau pad syldam aficyjnaha su-pracounictva z imi, choc mieli svaju niezaleznickuju partyju padpolnuju na
229
cale jakoj u Bielastoccynie byii Gielda1, arastavanyj pazniej niemcami, ajasce pazniej rasstrelany palakami. Akramia niemcaii usie spadziavalisia razvahi Niamieccyny i na jaje ruinach budavac svaje plany. Kali vozmiem pad raz-vahu hetuju sytuacyju na absarach Bielastoccyny, budzie jasna camu isna-vali u bielaruskim skolnictvie roznyje niekansekwencyi.
Zaraz-za pasla akupacyi niemcami Bielastoccyny, na starannie paasobnych ludziej, niamieckija vajskovyja ulady (Der Oberkomando der Wermacht) daz-volili arhanizavac na miascoch bielaruskija skoly. Taki dazvol atrymaii ja u vie-rasni 1941 hodu. Na asnovie hetych dazvolau na terytoryi daiiniejsaha bielska-ha pavietu u niekatorych miascovasciach byli sarhanizavanyja skoly (Hajnaiika, Pruzana, j niekalki miensych). Kab sarhanizavac skolu, treba bylo taksama daz-volu miascovaha amtskamisara, jaki mieu davoli aiitanomnuju uladu na svaim absary. Miascovyje kamisary nia vielmi aryjentavalisia, sto heta ruski a sto bie-laruski, i tamu, kali nastaunik miascovy niaviedaii bielaruskaje movy, jon vucyii pa-rasiejsku. My nie chacieli pieraskadzac, bo z ruskaje skoly na bielaruskuju bylo lahcej pieraklucyc niz zakladac novuju. Ad hetul pachodzic isnavannie „rasiejskich” skolaii. Niemcy dumali, sto jany bielaruskija.
Rajony Narauki, St. Laiikova, Siemianoiiki itd. nalezali da Bielavieskaje Pusey, jakaja miela svaju uladu i licylasia letniaj rezydeneyjaj Geringa. He-tyja vioski mieli bye z casam likvidavanyje, choc pazniej plany zmianilisia. Ab’jednannie vielmi cikavilasia hetymi skolami j skryta pamahala im, ale aficyjnaje umiesvannie tolki paskodzila-b.
Polskaje padpolle staralasia usimi silami nie dapuscic da adkryccia biela-ruskich skolaii. Paskolki, adnak, palaki nie mieli sily aficyjna hetamu pie-raskodzic, jany bajkatavali ich. Usim nastaiinikam prapanavalasia pracavac u bielaruskich skolach, ale jany admovilisia, thimacacy, sto nie razumiejuc bielaruskaje mowy. Dziaciej svaich taksama nie chacieli pasylac, kab nie „pakalecylisia”. Na heta Vy mozacie znajsei svietkaii mnoha. Heta josc ab-salutnaja chiusnia, sto polskija dzieci nie pryjmalisia do skoly.
Arhanizacyjny peryjad bielaruskaha skolnictna u Bielastoccynie
Da 1943 hoda niamieckije akupacyjnyje ulady nia mieli akreslenaje pali-tyki odnosna asviety dla miascovaha nasielehnia. Jak heta uzo bylo adzna-cana wysej, skoly arhanizavalisia spantanicna, dziakujucy inicyjatyvie mias-covaj bielaruskaj intelihiencyi i pry padtrymey nieaficyjnaj z boku Ab’jed-nannia2. U 1943 hodzie pry Civil Verwaltung u Bielastoku byii arhanizava-
1 Autor miai na mysli Bielaruskuju Niezaleznickuju Partyju. Wspomnian^ osob^ jest Jan Gielda, urodzony we wsi Wierzchlesie pow. sokolskiego, dzialacz bialoruskiego ruchu narodowego od okresu I wojny swiatowej. Aresztowany przez organy bezpie-czenstwa w maju-czerwcu 1945 r., skazany i powieszony wiosn^ 1946 r. w Bialym-stoku, zob.: C. Ёрш, Вяртаньне БНП, Менск-Слонім 1998, с. 54-58.
2 Bielaruskaje Nacyjanalna-Demakratycznaje Abjadnannie (Bialoruskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne), powstalo latem 1943 r. na bazie komitetow bialoruskich w Okr^gu Bialostockim.
230
ny addzial asviety, kiraunikom jakoha byu naznacany biezpartyjny niemiec (Schulrat).
Arhanizacyja hetaha addzielu nastupila u vyniku mnohich memarandum zlozanych Ab’jednanniem. Spryjalnymi umovami byli niaudacy niemcaii na uschodnich frontach vajny. Dziela kiravannia skolami byu stvorany Ha-louny Skolny Inspektarat u Bielastoku jaki padlahau biezpasiarednia Schul-ratu, ale z praktycnych prycyn nam udalosia znajsci dla jaho prymiescahnie u tym samym budynku sto Ab’jednannie3. Biez padtrymki Ab’jednannia Skolny Inspektarat nia mieu mahcymasci pracy takoj, jak heta vymahau bie-laruski intares. Dazvol byu tolki dla arhanizacyi bielaruskich skolau. Niem-cy zhadzilisia aplacvac skolny inspektarat, a skoly mieli bye aplacvanyje nasielnictvam.
Sielskija starasty pa zahadu, abo dazvohi Amtskamisara (vojta) musieli pryznacyc pamieskannie. Kali Amtskamisar nia dau dazvohi na pamieskan-nie j na aplacvannie nastaunika, skola nie mahla bye adkrytaja. U takich vypadkach skolny inspektar musiii asabista jechac da Amtskamisara, kab abrabic jaho na svaju staranu. Heta bylo casami vielmi ciazka, kali „haspa-dynia” u kamisara byla nieprychilnaja da bielaruskaha ruchu. Inspektarat naznacvau nastaunika j vydavail jamu pasviedcannie, jakoje bylo zac-vierdzanaje autamatycna niamieckim addzielam asviety. Paskolki byu ab-salutnyj niedachop nastaunikau na hetaje stanovisca, bralisia ludzi z rozna-ju asvietaju miascovaha nasielennia na rekamendacyju sialanskaha starasty j backou. Minimalnaja asvieta byla 7 kl pacatkovaje skoly. Miascovaje na-sielnictva aplacvala nastaunika. Sialanski starasta adyhryvau vialikuju rolu. Dziakujucy tolki vialiceznaj sviadomasci hetych starastau i addanasci na-sielnictva i nastaunikau dla patreby asviety, byli redkija kanflikty miz mias-covymi uladami j nastaunikam. My usie razumieli, sto u kanflikcie prajhra-jem tolki my.
Paskolki Halouny Inspektar byu aficyjnaj asobaj naznacanaj Civil Ver-waltung u Bielastoku, niamieckije amtskamisary u bolsasci isli jamu na ru-ku i heta pamahala jamu palahodzavac kanflikty miz nastaunikam i sielskim starastaju, kali takija zdarylisia.
Aficyjnaje adkryccio skolau bylo papiaredzanaje nastaunickim kursam u Bielastoku uletku 1943 hoda. Ja dakladna nia pamiataju skolki nastaunikau brala udziel, ale pryblizna kala 60. Na vykladcykau byli zaprosanyja prafesyjnyje nastauniki, bielarusaviedy i hramadzkija dziejacy. Halouny Inspektarat zabiaspiecyu kursantau naclehami j charcavanniem.
Skoly mahli bye tolki pacatkovyje (7 klasau), ale na insyje skoly u nas navat nie chapala ani nastaunikau, ani mahcymasciau materyjalnych. Paskolki zniemcami isli pierahavory na 10 hadovaje navucannie, my prava
3 Siedziba znajdowala si? w budynku (nadal istniej^cym) w Biatymstoku przy ul. Kijo wskiej 3.
231
abychodzili tym, sto kali byla patreba, i dzie byla patreba, tarn arhanizavala-sia 7 kl. (b), z prahramaj navucaiinia 8-maje klasy. Takich skolau u 1944 hodzie bylo 3: Pruzana, Hajnauka, Svislac, a prajaktavalisia u Naraiicyj Bie-lastoku. U Bielsku nia bylo ani nastaiinikaii, ani mahcymasciau na bols jak 4 klasy. Tam byli davoli vialikija pieraskody z boku palakau, adnak u bu-ducyni tam miela bye 7-hodka.
Byli vializarnyja trudnasci z zabiaspiecanniem dziaciej ssytkami, alavi-kamij.h.d. Niaredka treba bylo ich spekulantnym sposabam dastaiilac z He-neralnaha Kamisaryjatu (Polsca) abo z Ryhi.
U 1944 hodzie sprava krychu palepsalasia j ja u kancy maja zmoh zaku-pic 20. 000 ssytkou, jakija nia uspieu razaslac i kala 10. 000 astalosia Vam u budynku Inspektaratu.
Razam da 1943 hodu isnavala u Bielastoccynie pryblizna 20 skolau. 95 skolaii pacalo pracu li vierasni 1943 hodu. U kancy 1944 h. kancala skolny hod kala 115 skolau z 140 nastaiinikami. Haloiiny Skolny Inpektarat nia byu u silach pakryc usie zapatrebavanni na adkryccio novych skolaii z prycyny braku ludziej. Ja nia viedaju jakija rajony abnimaje ciapierasni sakolski paviet, ale tam skoly nia bylo. Tam sprava pahorsylasia, kali Vasi-lok pieraj soii u partyzany. Ad tul byla zajava na skolu u 1944 hodzie, ale nie bylo nastaiinika.
Adzin hod pracy
Bielarusy atrymali aficyjnyj dazvol na skoly, ale nie atrymali ani budyn-kaii, jakija li smatlikich vypadkach byli zaniatyja vojskam, ani nastaiinikaii, ani materyjalnaje dapamohi, ani padrucnikaii, ani skolnych dapamoznikaii, ani mahcymasciau nabyc ich.
Jakimi sposabami nabyvalisia ssytki, carnila, alaviki, ja uzo skazaii. Naj-trudniejsaja sprava byla z nastaiinikami j skolnymi padrucnikami. Nastaiini-kaii skolilasia kanfereneyjami j kursami. Prafesyjnyja nastaiiniki, jakich bylo vielmi mala adhryvali rolu, akramia svajoj pracy, instruktaraii dla ma-lodsych, niekvalifikavanych.
Savieckija padrucniki byli zabaronienyjaj za karystahnie imi mozna bylo nalazyc halavoju. Adnak lamantary savieckija my mieli, tolki partrety Stalina byli vyrezanyje, abo zaklejanyje. Taksama nieadpaviednyj materyjal byii vyrezany. Vielmi vialikaj dapamohaj byla bielastockaja hazeta „Novaja Da-roha”. Ad listapada my tam padavali na dvoch staronkach skolny dadatak u jakim zmiescali materyjaly dla cytahnia i insyj faktyeny materyjal dla 2-4 klasaii. Nastaiiniki karystalisia jakimi chacieli dapamoznikami, kab zdabyc materyjal zhodnyj z prahramaj. U historyi karystalisia Historyjaj Bielarusi li kartkach vydanaj ratatamym sposabam u Berlinie. Bielaruskija padrucniki z savieckaj Bielarusi da casoii razhromu „Nacdemaiiscyny” byli pazada-nyje, ale ich taksama bylo mala. Dzwie linii bylo ii vychavanni: 1. Idejnaja, jakoj zadanniem bylo vychavac nacyjanalnuju hordasc i 2. Materyjalnaja,
КНІГІ ОНЛАЙН
