Гарадзенскі гадавік
нумар 4
12 В. Бормсов, Походы 64го пехотного Казанского Его Нмператорского Высочества Мйхайла Нйколаевйча полка, СанктПетербург, 1888, с. 59.
'3 „The moscovites begun to fortify an old castle here, which is designed to be the magazine, and they are now throwing up a line quie round the town, which will be sufficient to secure it from any sudden surprise”. (Сборнйк ймператорского русского йсторйческого обіцества, т. 39. Дйпломатйческая перепйска англййскйх послов й посланнйков прй русском деоре (годы с 1704 no 1708), ч. 3, СанктПетербург, 1884, с. 180).
14 „the other side of the town”. (Сборнйк ймператорского русского йсторйческого обіцества..., с. 237).
1S „is neither wall nor tower, and the old castleis
littlebetter than a heap of rubbish, through
it has been new pallisadoed to keep a little magazine”. (Сборнйк ймператорского
русского йсторйческого обш/ества...,
с. 236).
101
Гарадзенскі гадавік №4
пазначаныя на шведскім плане пачатку XVIII ст. пункцірнай лініяй. Паводле гэтай картаграфічнай крыніцы, іх лінія прасціралася ад францысканскага касцёла да занёманскага палаца Радзівілаў. Аналагічныя ўмацаванні былі ўзведзеныя таксама вакол Старога замка16.
Відаць, саюзныя войскі не чакалі зімовага наступу асноўных сіл праціўніка, абмежаваўшы абарону горада замкам і яго занёманскай часткай. Па задумцы абаронцаў, Гародня з захаду мела прыродную перашкоду—Нёман. Вышэй горада па цячэнні быў нацягнуты канат, які стрымліваў плывучыя льдзіны, перашкаджаючы тым самым замярзанню вады ніжэй па цячэнні17.
Планы саюзнікаў абламаліся, калі ў сярэдзіне студзеня 1706 г. пракаціліся чуткі, што КарлХІІ разам з войскам Сапегаў перайшоў Віслу „протй всех войнскйх рассужденйй”18 і, магчыма, накіраваўся ў бок Гародні19. Гэта акалічнасць, відаць, прымусіла задумацца саюзнае камандаванне аб узвядзенні часовых умацаванняў вакол горада ў кароткі тэрмін і аб канцэнтрацыі ў горадзе вайсковай сілы, раскінутай па зімовых кватэрах.
23 студзеня шведскія войскі затрымаліся ў некалькіх кіламе'6План Гародні 1655 г..., http://supronlicvin. livejournal.com/84866.html.
17 Сборнйк ймператорского русского йсторйческого обіцества..., с. 236.
18 Н. Устрялов, Нсторйя .... т. 4, ч. 2, с. 444. Паводле сведчання крыніц, зіма ў тыя дні была вельмі халоднай, што, відаць, і паслужыла прычынаю таго, што саюзнае войска не чакала пры такіх метэаралагічных умовах прасоўвання арміі Карла XII.
19В . Борнсов, Походы 64го..., с. 60.
трах ад Гародні. У горадзе тым часам быў скліканы ваенны савет, на якім большасць выказалася за адступленне. Аднак кароль Аўгуст II, які камандаваў арміяй, быў супраць гэтай ідэі20. У мэтах вырашэння пытання 25 студзеня Георг Агільві запрапанаваў каралю размясціць у горадзе 45 батальёнаў на працягу 48 гадзін. Фельдмаршал быў перакананы, што „непрйятель атаковать нас в окопах не станет й обойдёт Гродно справа йлй слева”21. Хутчэй за ўсё, гэтая згадка з’яўляецца ўскосным пацверджаннем таго, што паспешнае ўзвядзенне лініі ўмацаванняў знаходзілася на завяршальнай стадыі. У гэты ж дзень 18тысячнае войска пад камандаваннем Карла XII22, пераправілася на другі бераг Нёмана, у 23 км вышэй па цячэнні ад горада. Пасля няўдалай спробы стрымаць праціўніка, саюзныя войскі накіраваліся ў горад. Упэўніўшыся, што адсюль выманіць іх не атрымаецца23, шведы разбілі лагер
“Тамсама, с. 61.
21Н. Устрялов, Мсторйя..., т. 4, ч. 1, с. 445.
22 Н. Устрялов, Мсторйя..., т. 4, ч. 1, с. 442. Гісторык Фёдар Ласкоўскі падае лічбу колькасці шведскага войска ў 20 тысяч чалавек (Ф. Ласковскмй, Матерйалы..., ч. 2, с. 243). Чарльз Уітварт паведамляе, што шведская армія складалася з „21 батальёна, 10 тысяч кавалерыі і 8 тысяч палякаў” (Сборнйк ймператорского русского йсторйческого обіцества..., с. 245). Князь Барыс Куракін паведамляе: „Король шведской той зймы в январе пршйел под Гродню, в 24 тысячах войска, где в проходе от велйкйх стуж померло войска 3000 йнфонтарйй” /Б. Куракмн, Русскошведская война. Запйскй. 17001710 П Архйв князя Ф.А. Куракйна, кн. 1, СанктПетербург, 1890, с. 303).
23 Е. Орловскмй, Гродненская старйна, Гродно, 1910, с. 129; Сборнйк ймператорского русского йсторйческого
102
Гарадская прастора
у некалькіх кіламетрах на поўнач ад горада, ля вёскі Дзевятоўка, дзе пры моцным марозе армія правяла ноч24.
26 і 27 студзеня шведская армія зноў падышла пад горад „на гарматны стрэл”, чакаючы „баталйй’ з боку АўгустаІІ. У мэтах агляду лініі вельмі блізка да ўмацаванняў горада пад’язджаў шведскі кароль з генераламі25. Саюзнае ж войска не краналася і „стояло на стенах, выжйдая прйступа'26. Калі ж з боку горада прагрымела некалькі гарматных выстралаў, КарлХІІ адступіў, a 28 студзеня размясціў свае войскі ў навакольных вёсках27. Гэта дало магчымасць частцы саюзнай арміі „скрытно выйтй йз заключенйя”. Кароль Аўгуст II пакінуў горад, за
обіцества .... с. 237; Н. Устрялов, Псторйя..., с. 451.
24 Сборнйк ймператорского русского ысторйческого обіцества..., с. 244245. Паводле расійскага гісторыка Мікалая Устралава, войска Карла ХП размясцілася ля Грандзіч (Н. Устрялов, Нсторйя..., т. 4, ч. 2, с. 252). Гісторык Дзмітрый Бутурлін сцвярджаў, што Карл XII „занял квартйру свою в Грандйчах” (Д. Бутурлмн, Военная йсторйя походое россйян e XVIII столетйй, т. 2, ч. 1, 1820, с. 10). У свой час гарадзенскі гісторык Юзаф Ядкоўскі ўзгадваў аб наяўнасці ў пачатку XX ст. ля Грандзіч на апрацаваным полі шведскіх акопаў (J. Jodkowski, Okolice Grodna pod wzgl^dem archeologicznym: notatki z wycieczek odbytych w latach 19041910, „Swiatowit”, Warszawa, 1912, t. 10, s. 85); да нашага часу якіхнебудзь слядоў умацаванага лагера шведскага войска не было выяўлена (Суровы студзень 1706 г: як КарлХІІ спрабаваў захапіць Гародню, http://supronlicvin.livejournal. com/103363.html)
25 Сборнйк ймператорского русского йсторйческого обіцества ..., с. 244245.
26Н. Устрялов, Псторйя..., т. 4, ч. 2, с. 451.
27 Сборнйк ймператорского русского
йсторйческого обшрства..., с. 245.
браўшы ўсю саксонскую кавалерыю і чатыры рускія драгунскія палкі28.
Фельдмаршал Георг Агільві 4 лютага паведаміў ЧарльзуУітварту, што Гародня „добра ўмацаваная”29, таму апасацца нападу з боку шведскай арміі не варта. Хутчэй наадварот, ён быў упэўнены, што абарона горада спрычыніцца да перамогі і можа пакласці канец вайне30. Адначасова князь Анікіта Рэпнін у лісце Аляксандру Меншыкаву паведамляў, што „мы крепостью управйлйсь й к обороне готовы”31. Гэтыя словы ўказваюць на тое, што ўзвядзенне земляных умацаванняў было завершана, і, у выпадку штурму горада, пад іх прыкрыццём размешчаная па перыметры армія ў стане адбіць шведскае нападзенне.
МВ. Борясов, Походы 64го..., с. 6061.
29 „strongly retrenched” (Сборнйк ймператорского русского йсторйческого обіцествА..., с. 245).
30 Саюзнае войска, паводле Устралава, налічвала не менш за 40 тысяч чалавек. 4 лістапада 1705 г., паводле табеля колькасці войска, ля Гародні знаходзіліся наступныя рускія палкі: Прэабражэнскі (3212 чалавек), Сямёнаўскі (2432), Інгерманландскі (1843), фельдмаршала Шарамецьева (1308), фельдмаршала Агільві (1671), генерала Рэпніна (1310), Шанбека (395), Чамберса (1108), Галоўкіна (1217), Шарфа (1210) (Н.Устрялов, Нсторйя..., т. 4, ч. 1, с. 450); князь Б. Куракін паведамляе, што „в Гродне войск было йнфонтарйй 30 тысяч, да кавалерйй с шесть тысяч под командою генерала Рена, да саксонской кавалерйй было 5000” (Б. Куракнн, Русскошведская война..., с. 303). У расійскай навуковай літаратуры падаецца наступная лічба саюзнай арміі, якая знаходзілася ў Гародні: 35 тысяч чалавек—руская армія, 10 тысяч—войска Аўгуста II, якое галоўным чынам складалася з саксонцаў (Северная война 17001721 гг„ Мллюстрйрованная энцйклопедйя Руссйка. Псторйя Россйй. 1820 вв., Москва, 2004, с. 454).
31 Н. Устрялов, Нсторйя царствованйя Петра Велйкого, т. 4, ч. 2,1863, с. 361.
103
Гарадзенскі гадавік №4
Мал. 1. Бітва ля Хельсінгборга. Фрагмент гравюры пачатку XVIII ст. Горад атачаюць фартыфікацыйныя ўмацаванні. Аналагічныя былі ўзведзеныя ўГародніў 1706 г.
У гэты ж дзень КарлХІІ пачаў адступаць на больш значную адлегласць ад горада32. Шведы замерлі ў чаканні, пакуль абаронцы зза недахопу харчавання пакінуць умацаваныя лініі. У такім становішчы абедзве арміі заставаліся ўсю зіму, церпячы ад недахопу правізіі, пакуль шведская армія ўсё ж такі не аддалілася ад горада на 40 вёрст33,
Можна дапусціць, што дрэнныя санітарныя ўмовы, як вынік засяроджання вялікай колькасці вайскоўцаў, што размясціліся на адносна невялікай тэрыторыі і адчувалі брак правіянту, сталі прычынай эпідэмій, ад якіх расійскае войска панесла сур’ёзныя страты34.
32Н. Устрялов, Нсторйя..., т. 4, ч. 1, с. 452453.
33В. Бормсов, Походы 64го..., с. 6061.
34 Ф. Ласковскмй, Матерйалы..., ч. 2, с. 243.
Паводле данясення Густава Адлерфельда,
камергера Карла XII, ад голаду і хваробаў
Такім чынам, ва ўмовах наступлення войскаў КарлаХІІ, саюзная армія Расіі і Рэчы Паспалітай адступіла ў Гародню пад прыкрыццём „сйльных окопов, построенных на правом берегу Немана, вокруг всего города, u обоймй флангамй прймыкавшйх к реке”35. Тое, што фартыфікацыйныя ўмацаванні ўзводзіліся ў студзенілютым 1706 г., дадаткова пацвярджае запіс легенды плана 1706 г.: „План Гроднй како тамо его царского велйчества войско под командою его королевского велйчества польского й его царского велйчества генерала фельдмаршала барона фон Огйльвйя ошанцовалось в месйце генваре й феврале 1706 егда король шветской в 26 день генваря no новому стйлю с свойм войском после полудня окоп осматрйвал но однакож не посмел такое в удобном месте установленное войско атаковать й егда йх несколькймй пушечнымй выстреламй подарйлй, то король швецской с свойм войском к вечеру назад отшел й с мйлю уступйл й большй нйчего не нспытал”36.
Памянёныя ўмацаванні складаліся з высокага бруствера, прыкрытага шырокім ірвом, з якога і бралася зямля. Уздоўж унутранай часткі рова ішоў двайны рад частаруская армія страціла ў горадзе каля 8 тысяч чалавек, у тым ліку двух генералаў. Агулам падчас гарадзенскай кампаніі страты расійскай арміі складалі не менш за 14 тысяч чалавек (Н. Устрялов, Нсторйя царствованйя Петра Велйкого, т. 4, ч. 1, с. 463).
КНІГІ ОНЛАЙН
