Гарадзенскі гадавік
нумар 4
Гісторык напэўна не быў абыякавым да праблемы старажытнасцей, асабліва царкоўных. Ягоная заангажаванасць мела не толькі навуковы і рэлігійны характар, але таксама нацыятворчы. Метафара аб’яднання, ужытая ў вышэй цытаваным фрагменце, тычылася Масквы і яе ролі, але таксама пераклікалася з далучэннем уніятаў да праваслаўя ў 1839 годзе. Вывучаючы праблему ўніяцкай царквы, Каяловіч актыўна
23Таксама, с. 1415.
выкарыстоўваў рыторыку аб’яднання таксама і ў гэтым выпадку24.
Сімвалічная пераемнасць гарадоў павінна была паказаць чытачу, што „рускасць” на гродзенскай зямлі мела глыбокія карані, не была для яе чужой, таму павінна атрымаць падтрымку з боку расійскага грамадства. Цікава, што сярод пералічаных гарадоў не было Пецярбурга. Хутчэй за ўсё, апошні не атаясамляўся для Каяловіча з „рускасцю”, а быў імперскай сталіцай шматэтнічнай дзяржавы.
Каложа выступала сімвалам пераемнасці „рускасці” не толькі таму, што была праваслаўнай святыняй (аўтар узгадваў таксама і прыналежнасць яе да ўніятаў), але таксама і зза таго, што там жылі верагодныя нашчадкі палоненых пскавічоў. Гродзенскі губернатар, які прыехаў з Масквы, таксама меў дапамагчы ў адбудове царквы: ,уя вйдел в его кабйнете на стене карту города Гродны 1568 г., на которой показаны многочйслетые тогда в Гродне православные церквй й в чйсле йх БорйсоГлебская, й не мало беседовал об этом, занймавшем нас обойх, важном русском деле”25.
Аднак існуючы стан праваслаўя ў горадзе Каяловіча не здавальняў. Вяртаючыся з Каложы ў горад, ён запытаўся пра велічны храм з зялёным купалам: „это ваша собор
24 Больш на гэтую тэму гл.: N. Morawiec, Dialektyki ruskosci. „Historia zjednoczenia zachodnioruskich unitow..." M. Kojalowicza a metafora zjednoczenia II UkrainaPolskaUnia Europejska. Polityczny, gospodarczy i spolecznokulturalny wymiar wspolpracy, pod red. K. J^draszczyk, O. Krasiwskiego i W. Sobczaka, Poznan, 2012, s. 411432.
25M. Кояловмч, Гродна..., c. 14.
117
Гарадзенскі гадавік №4
ная церковь?”—„Нет”, отвечал он. „Это латйнскйй прйходской костёл, бывшйй йезуйтскйй костёл”.— „Да, он совсем как православный храм!” сказал я. „Это так”, отвечалй мне, „совсем как православный храм, й на восток построен"26. Фарны касцёл ва ўяўленні Каяловіча выглядаў як праваслаўная царква, а нават меў бы быць царквой пасля паўстанняў у якасці „кампенсацыі” за ўзброены супраціў царызму.
Фара Вітаўта, якая на той час была праваслаўным Сафійскім саборам, была меншым храмам і, на думку гісторыка, мела не вельмі выгоднае месцазнаходжанне: „Гродненскйй Софййскйй собор, выходяіцйй на главную улйцу, довольно большйх размеров й внутрй в нём не мало благолепйя, хотя заметен недостаток того особенного благолепйя храмов внутренней Россйй, которое показывает давнее, лйчное, благочестйвое усердйе прйхожан. Но ейф более бросается в глаза, что хотя храм стойт на восток, но на главную улйцу выходйт его алтарная часть, й чтобы войтй в него, нужно йлй обьезжать его церковную ограду йлй проходйть через неё й заворачйвать ко входу в церковь. Между тем протйв него, через плоіцадь находйтся городской садйк с фонтаном й за hum сейчас, за проездом, вышеупомянутый латйнскйй костёл, бывшйй йезуйтскйй. Гродненскому православйю прйходйтся йногда даже торжественно свйдетельствовать, что йз двух костёлов, йз которых оно могло взять лучшйй даже с большйм правом, за латйнянамй остался этот йменно лучшйй
храм й к нему прйходйтся ходйть крестным ходом й совершать перед hum в садйке служенйе, напрймер, 1 августа для водосвятйя, как это я й сам вйдел’27.
Нягледзячы на тое, што праваслаўныя вернікі атрымалі былы каталіцкі храм, Каяловіч выказваў псіхалагічны дыскамфорт з нагоды не толькі велічы храма, ягонага месцазнаходжання, але таксама факта служэння хроснага ходу перад Фарным касцёлам.
Праваслаўе, якое сімвалізавала тут таксама расійскую уладу, для Каяловіча ўвесь час не дамінавала ў горадзе і сярод ягоных жыхароў. Гісторык зацікавіўся касцёлам, якому „по всем правам йезуйтскйх прйгрешенйй следовало быть теперь православным храмом”. Падчас свайго візіту ў Фарны касцёл ён разчаравана заўважыў, што жабракі спявалі „звычайныя польскія рэлігійныя песні” а не нешта старое, „заходнерускае”. „Когда я вошёл в костёл, меня поразйлй его громадность й велйколепйе. Длйна едва лй меньше, чем в петербургском Невском соборе; шйрйнаразве немногоуже. Купол й своды поддержйваются двумя рядамй колонн, как й в Невском соборе, но колонн гораздо больше й у каждой йз нйх боковые латйнскйе престолы. Колоннада эта даёт прекрасную, велйчественную перспектйву. Архйтектура, лепные работы в этом костёле—прелесть’Д Параўнанне з Неўскім саборам мела перадусім дапамагчы сталічнаму чытачу ўявіць памеры храма і ягоную архітэктуру. Варта заўважыць, што
27Тамсама, с. 1516.
йТамсама, с. 16.
“Тамсама, с. 15.
118
Горад як месца ідэй
у выпадку, калі б храм перайшоў праваслаўным, то напэўна захаваць шматлікія элементы дэкору часоў позняга барока было б немагчыма, перадусім у сувязі з асаблівасцямі праваслаўнага мастацкага канона.
Каяловіч прыехаўу касцёл перад набажэнствам і ўбачыў невялікую групу жанчын, якія рыхтаваліся да споведзі. Аўтар звярнуўувагу на выразы іх твараў і пад канец расповеду зазначыў: „всё это могло бы показаться теперь непрйлйчным й даже легко могло обозлйть находйвшйхся тут богомолок. У нйх, когда онй оглядывалйсь в сторону ксендза, da й на меня тоже, ясно вйдны былй сйльно раскрасневшйеся лйца, страшно возбуждённые глаза, й оне, очевйдно, разгляделй, что я чужой, я не йхнйй. Я подумал, что сразу перенесён в мрачные века латйнства XI—XII века, й вышел йз костёла. Оказалось, что й ншцйе разгляделй во мне чужого, сразу прекратйлй пенйе, смотрелй на меня подозрйтельно, й нй одйн не попросйл мйлостынй. Ух, какая тут мрачная сйла йзврашунного латйнства!”29. Гэты фрагмент паказваў не толькі ўзмацненне „іншасці” каталіцызму ў свядомасці аўтара, але таксама трактаванне інтэнсіўнага выражэння веры праз прызму зусім секулярных уяўленняў.
Вачыма ўяўлення Каяловіч бачыў узбуджаных верніц, якія пачулі ў ім „іншасць” Ніжэй аўтар нават выказаў шкадаванне, што граф Міхаіл Мураўёў не перадаў праваслаўным Фарны касцёл, а праваслаўная грамада горада ў асобе
Ігнація Жэлязоўскага30 наўмысна не хацела браць такі вялікі храм таму, што была занадта малая і не мела магчымасці яго ўтрымліваць31.
Праваслаўны жаночы манастыр, населены выключна манашкамі з цэнтральных губерняў імперыі, паводле Каяловіча знаходзіўся таксама ў непрыдатных умовах: „завезлй меня в какой то совершенно глухой переулок. П этот монастырь тоже страшно стеснён окружаюіцймй его жйдовскймй строенйямй. Но внутрй монастыря, в церквй светло, чйсто, уютно”32. Манашкі зрабілі на яго вельмі добрае ўражанне. Аднак ён шкадаваў, што сярод іх няма мясцовых ураджэнак.
Вобраз горада, у якім праваслаўныя храмы былі заціснутыя паміж габрэйскімі дамамі і каталіцкімі касцёламі для Каяловіча быў вельмі чужы: „выбйраясь же с трудом йз гродненского женского монастыря под свежйм впечатленйем жйдовского утесненйя й у тамошнего мужского монастыря, я опять подумал: проглядел старый знаток Гродны граф Муравьёв й не очйстйл здесь от прйскорбного стесненйя православных храмов, как он это сделал у трёх вйленскйх церквей к велйкой славе тамошнего православйя й к вечной памятй об нём самомГ33. У гэтым фрагменце з’яўляецца новае аднясенне да Вільні. Гэты горад у вачах аўтара паўстае як пэўны ўзор
30 Ігнацій (Якаў Лявонцьевіч Жэлязоўскі) (18021872) — епіскап брэсцкі, вікарый Літоўскай епархіі (18481870), у 1839 г. далучыўся да праваслаўя з уніяцкай царквы, меў рэзідэнцыю у Гродне.
31М. Кояловнч, Гродна..., с. 17.
32Тамсама, с. 18.
33Тамсама, с. 19.
29Тамсама, с. 17.
119
Гарадзенскі гадавік №4
вырашэння русіфікатарскіх задач, нават у пэўны спосаб „далучаецца” да Масквы і Кіева.
Сімвалічным цэнтрам новай, расійскай імперскай улады ў Гродне ў нататках Каяловіча быў раён Гарадніцы: „в Гродне есть едйнственная церковь (военная), красуюіцаяся на прйлйчном просторе н в чйстых русскйх формах. Эта небольшая церковь, за Городннчанкой, на плоьцадй, где кругом расположены прйсутственные места й дома двухглавных правйтельственных лйц Гродны. Я откровенно высказывал этйм лйцам, какой дйвный снмвол ймеет для нйх эта церковь, кроме своего обычного значенйя. На одном конце плоіцадй—архйерейскйй дом, на другом, протйв—губернаторскйй, a no середйне, блыже к губернатору, эта церковь, как бы самйм свойм положенйем между нймй прйзываюіцая этй властй к едйнодушйю в деле русского, православного строенйя страны, й тем благотворнее этот прйзыв в настояіцее время, что теперь подлеэтйх властныхлйц йдёт большая работа no этому делу”34. Прастора горада ў вачах Каяловіча такім чынам рабілася падзеленай на тры розныя часткі. Калі Каложа была сведчаннем старажытнасці праваслаўя і „рускасці”, а гістарычны Стары горад—цэнтрам каталіцтва і іўдаізму, то Гарадніца разам з новай царквой св. Аляксандра Неўскага была прасторай новай імперскай улады. Пры гэтым праваслаўная царква таксама ўпісвалася ва ўладныя структуры (што на той час было яе фактычным і фармальным станам у Расійскай імперыі).
Сіла веры шэрагу праваслаўных святароў не пераставала здзіўляць Каяловіча. Ён згадвае не толькі добрых прапаведнікаў сярод рабочых і рамеснікаў, святароў, якія заахвочвалі моладзь дапамагаць у храмах падчас набажэнстваў, але таксама святара (студэнта Каяловіча ў духоўнай акадэміі), які хрысціў габрэяў і верыў у іх хрысціянізацыю. „Каюсь, что й после этйх слов я немного лучше стал думать о жйдах й немного больше верйть в йх обраіценйе в хрйстйанство (йсключая отдельные случай), но перед сйлою хрйстйанской веры этого пастыря в человека й добро, конечно, остановйлся с глубокйм уваженйем”35.
Гісторык аднак не стрымліваўся ў сваіх антыгабрэйскіх выказваннях: хваліўся сваім уменнем „разпазнаць габрэя”: „я, как родйвшййся в западной Россйй, ймею даже теперь способность узнавать жйда, как бы он не преобразовывал себя, йредко ошйбаюсь’36. А вось якім чынам ён пісаў пра габрэйскіх дзяўчат: „я выезжал йз Гродны. Былужйдов празднйчный день. Вся большая там платформа на вокзале железной дорогй была переполнена молодымй жйдовкамй, очевйдно, ознакомйвшймйся с образованйем, цйвйлйзацйей й около нйх увйвалйсь молодые людй, не все жйды. Скандалов, требовавшйх полйцйй, не было, но скандальный смысл поведенйя был ясен”37. Можна асцярожна меркаваць, што тут Каяловіч даносіў да чытача сцэны з прастытуткамі. Разам з тым цікава, што ён дакараў гэтых маладых жанчын
КНІГІ ОНЛАЙН
