Весці Міжнароднай акадэміі вывучэння нацыянальных меншасцей
1 1997
Населенне пограннчья представляет собой уннкальный феномен co многнмн нацнональнымн “переменнымн”, которые можно разделнть на нацнональное болыіпінство u меньпшнства. “Переменнымн” нх можно назвать с точкн зрення нсторнческнх трансформацнй. Так как пограннчье это географнческнй регнон, в котором процесс создання, укреплення, разрушенмя н восстановленмя граннц является перманентным. В снлу этого тот, кто вчера ете прннадлежал к нацнональному больпшнству, сегодня, не нзменяя свонх географнческнх коордннат, мог оказаться нацнональным менышінством н наоборот. Еданственной “постоянной” в этой нзменчнвой снстеме оказалнсь представнтелн тех нацнональных меньшннств, чья ясторнческая роднна не соседствует с пограннчьем н географнческн удалена.
Для ннх подвнжность граннц, нзмененне государственного пространства является одной нз составляюіцнх нх естественного состояігня н менталнтета,
51
как нацнонального меньшннства. йх судьба, возможностк сохранення культурноязыкового наследая находятся в завнснмостн от степенн демократнчноста, траднцнн толеранцня того государства, в граннцах которого онн оказывалнсь не по собственному выбору. Для сохранення этннческого н нацмональнорелнгнозного сувереннтета онн чаіце всего нзбнралн путь “духовного гетго” прн актнвном включеннн в опредсленные сферы экономнческой жнзнн данного государства (еврен, татары). Степень нх асснмнляцнм была мнннмальна. В целом нм был чужд процесс сглажнвання “ннаковостн”, ослаблення нацяонального я релнімозного вдентафнтета.
Прнчнны не асснмяляцня этого тяпа нацнональных меньшянств коренялясь в этняческой самобытностя, ярко выраженном отлячяя релнгяозной н языковой традяцяя, в ясторяческой памятн, связываюіцей ях co своей ясторяческой прароднной.
Однако обраіцаясь к погранячью как культурнопснхологяческому феномену, большой ннтерес представляют так называемые “переменные” нацяональные меньшянства. На разных ясторнческйх этапах к ннм относятся полякн, белорусы, лнтовцы. йменно мм была уготована участь тех нацнональных меньшмнств, которые в конкретные перноды ясторня яспыгываля как чувство нацнонального велнчня, достоннства, так я смятення, уняженностя, прянуднтельной ассямнляцнл. Разделы м захваты государств, деіюртацяя я пасснвные нсходы co своях нсторнческях зсмель, нацяональноосвободнтельные войны, явные м скрытые формы сопротнвленмя составляля нх ясторню Особенно ясно это можно пронллюсіряровать на прммере того поколеняя лнтовцев, которое в детстве оіцуіцало н осознавало себя как нацнональнорслягяозное большянство, зрелость которого пропіла в государстве, в котором оно было нацяональнорелягяозным меньшянством, я в старостн через все превратностя судьбы вернулось к своему нсходному состоянйю. Снтуацня людей того же поколення в Западной Белорусснн пря всей ее спецяфяке является сходной. Белорусу н поляку этого регнона на протяженнн своей долгой жнзнн довелось быть н пацнональным большннством, н меньшмнством.
В понсках релнгнозных, обшественнополнтнческнх н культурных авторнтетов представйтелн разных нацнй пограннчья обраіцаются к одннм м тем же нменам. О нх наішональной прннадлежностн шлн н ндут нескончаемые днскусснн, что свадетельствует в пользу пограннчья как реально сушествуюшего духовного феномена.
Понятне нацнонального меньшннства означает определенную группу людей, являюіцяхся по нацнональному прнзнаку меньшсй частью насслення данной страны Крнтернямн его являются налнчне нного языка, культурной траднцнн, релнгнозной прннадлежностн.
52
Лілія ПЛЫГАЎКА (L. Plygavka), доктар філал. навук, членкар. АНМ (Вільнюскі пед. унт, ЛІТВА)
НЕКАТОРЫЯ АСПЕКТЫ ТЫПАЛАПЧНЫХ ДОСЛЕДАЎ БЕЛАРУСКАЛТТОЎСКІХ РЭГІЯНАЛЬНЫХ КАНТАКТАЎ
Цесныя міжнацыянальныя кантакты розных народаў на тэрыторыі беларускалітоўскага пагранічча ўтрымліваюць багаты фактычны матэрыял, які дазваляе высвятліць важныя пытанні этнакулыурных працэсаў, раскрыпь уздзеянне на гэтыя працэсы беларускалітоўскіх сувязей, асэнсаваць дынаміку этнасапыянальных, дэмаграфічньгх, канфесійных змен на абшарах памежнага рэгіёна.
У гэтых адносінах выгодна вылучаецца ПаўднёваУсходняя Літва (Віленскі край) унікальны полікультурны рэгіён, дзе побач стагоддзямі жывуць прадстаўнікі розных этнасаў, прычым досыць кампактна.
Беларускі элемент трывала прысутнічае і досыць выразна праяўляецца ва ўсёй культурнай поліфаніі Віленшчыны, на тэрыторыі якой здаўна найбольш істотна інтэрферыруюць польская, руская, літоўская і беларуская мовы і культуры.
Аднак на сённяшні дзень грунтоўныя сістэмныя даследаванні беларускага этнасу на памежнай тэрыторыі ў фальклорным, лінгвістычным, культурнаадукацыйным плане практычна адсутнічаюць, не кажучы ўжо пра вывучэнне названых аспектаў у пытаннях культурных узаемадачынеіпіяў беларусаў і літоўцаў. У сувязі з гэтым варта адзначыць спробы навуковага апісання Вілснскага рэгіёна ў П палове XIX ст. такімі даследчыкамі, як А.Кіркор, Я.Карскі, К.Тышкевіч , С.Мікуцкі і інш.
У XX ст. да гэтай праблемы звярталіся: руплівы збіральнік вуснай народнай творчасці А.Янкоўскі, вядомая літоўская фалькларыстка В. Місявічэне. лінгвіст Т. Суднік, даследчыца I. Размукайце. У 1970 г. была праведзена сумесная навуковая экспедыцыя Інта мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР і Інта фальклору і літаратуры All ЛітССР з мэтаю высвятлення этнакультурных працэсаў у рэгіёне беларускалітоўскага этнаграфічнага памежжа.
Вынікам шматгадовай працы сектара дыялекталогіі Інта мовазнаўства АН Беларусі з удзелам Інта літоўскай мовы і літры Літоўскай АН, Інта славяназнаўства Польскай All і кафедры беларускай філалогіі Варшаускага унта з'явіўся "Слоўнік беларускіх гаворак паўночназаходняй Беларусі і яе пагранічча" (Мінск, 19791984. ТТ. 15 ), які абагульніў лексіку вялікіх дыялектных арэалаў з уключэннем беларускіх гаворак з тэрыторый Літвы, Латвіі, Польшчы.
3 адкрыццём у 1991г. на факультэце славістыкі Віленскага пед. унта кафедры беларускай мовы, літаратуры і этнакультуры з'явілася магчымасць заняцца пытаннямі культурных узаемасувязяў беларускага і літоўскага народаў больш комплексна і мэтанакіравана, паколькі кафедра аб'ядноўвае
53
выкладчыкаў, добра зарыентаваных у культурных праблемах як Літвы і Беларусі, так і беларускай меншасці ў Літве і літоўскай на Беларусі. Гэта дазваляе сёння гаварыць аб магчымасці стварэння (у межах існуючых штатных адзінак) на базе кафедры навуковай лабараторыі, якая б магла ажыццяўляць тыпалагічныя даследаванні беларускалітоўскіх рэгіянальных кантактаў у наступных накірунках:
1) вывучэнне ўзаемадзеяння семантыкі культурных структур, увасобленых у этнічным пласце (фальклорны матэрыял, звычаі, абрады і г.д.);
2) даследаванне агульных заканамернасцей моўнай інтэрферэнцыі, у прыватнасці беларускалітоўскай, ва ўмовах паралельнага суіснавання дзвюх ці нават некалькіх моў;
3) вырашэнне адукацыйных праблем развіцця беларускай дыяспары ў Літве і літоўскай у Беларусі.
Разгледзім падрабязней кожны з гэтых палажэнняў.
Для таго, каб разнастайныя практычныя нацыянальнакультурныя ініцыятывы былі здзейснены, патрэбна навуковае апісанне такой фена.менальнай з'явы, як культура нацыянальнай меншасці. Культурныя рэаліі нацыянальнай супольнасці метадалагічна абгрунтоўваюць неабходнасць іх сістэматызаванага вывучэння. У сувязі з гэтым надзвычай актуальным і істотным пры аналізе праблем узаемадзеяння літоўскай і беларускай рэгіянальных культур сумежнага арэала з'яўлясцца комплекснае тыпалагічнас даследаванне семантычнай струкгуры культуры беларускай дыяспары з фіксацыяй матэрыяльных і духоўных культурных форм і іх актуалізацыяй у трансляцыі (навучальныя ўстановы, сродкі масавай інфармацыі, культурныя цэнтры і г.д.).
Так, у разглядаемым рэгіёне знаходзяцца унікальныя з пункту погляду беларускалітоўскіх культурных сувязяў мясціны, напрыклад, вёска Ашашнікі, дзе жанчыны у большасці сваёй выхадцы з Беларусі прынеслі ў літоўскія сем'і сваю традыцыйігую культуру і моўныя элементы '. (На нашу думку, наяўнасць такіх кантактных зон па абодва бакі мяжы нс вычэрпваецца гэтым).
3 пытаннямі этнаграфіі і этналогіі непарыўным чынам звязаны моўныя працэсы, паколькі яны важная частка этнічных працэсаў, дзе мова выконвае функцыю этнічнага сімвала і моўная арыентацыя звычайна асацыіруецца з нацыянальнай.
Інфарманты беларускіх і літоўскіх моўных асяродкаў з'яўляюцца як мінімум білінгвамі і кантактуюць паміж сабою, будучы прадстаўнікамі розных этнічных груп. Зразумела. што іх узаемадачыненні не могуць не ўнлываць на пэўныя лінгвістычныя і этнічныя працэсы. Таму вывучэнне этналінгвістычных працэсаў высвятляе пэўныя тэарэтычныя, а таксама практычныя праблемы сучаснай этнаграфіі.
Вельмі важным уяўляецца збор і лінгвістычны аналіз узораў маўлення з мэтай высвятлення тыпалогіі лексічных, семантычных, фанетычных і інш. трансфармацый, пгго развіліся пад уздзеяннем адпаведных інтэрферэнтных
54
з'яў. Напрыклад, у рэгіёне даследавання ў мове інфармантаўнебеларусаў распаўсюджана архаічная ўжо ў сучаснай беларускай літаратурнай мове, але звычайная для паўднёвазаходніх беларускіх гаворак складаная форма прошлага часу (дапаможны дзеяслоў быць у ролі звязкі + дзеепрыслоўе пр.ч. на ушы, шы )2 тыпу быў купіўшы, быў пайшоўшы, быў паехаўшы*, а таксама абмежаваная група дзеепрыслоўяў у функцыі выказніка1: муж умершы, ён пагібшы, выпіўшы*.
На літоўскім памежжы з Віцебскай вобласцю ў маўленні мясцовых літоўцаў заўважана значная колькасць агульнаўжывальных беларускіх лексічных адзінак, акцэнталагічна і граматычна аформленых пад уплывам літоўскай мовы, параўн.: paldienikas 'панядзелак', utamikas 'аўторак', sereda 'серада', detvergas 'чацвер’, petnycia 'пятніца', subata 'субота', nedelia нядзеля', zacirka 'зацірка', bulbos 'бульба', batviniai 'бацвінне' (в. Даўгелішкес Ігналінскага рна).
Такім чынам, бі ці мульцілінгвістычная сітуацыя, у якой знаходзяцца асобныя носьбіты мовы альбо нават вялікія сацыяльныя групы, дае каштоўныя дадзеныя для разумення не толькі чыста лінгвістычных міжмоўньгх працэсаў, але і этнакультурных, паколькі кожная мова як сукупнасць сімвалаўлексем гэта цэлая сістэма поглядаў канкрэтнага народа на рэчаіснасць.
Праблемы адукацыі заўсёды знаходзіліся пад пільнай увагай кафедры ад пачатку яе арганізацыі. Гэты аспект уключае: а) падрыхтоўку выкладчыкаў для беларускіх навучальных устаноў у Літве і літоўскіх на Беларусі; б) распрацоўку канцэпцыі беларускай піколы ў Літве ў агульнанацыяналыіай сістэме адукацыі краіны; в) стварэнне вучэбных дапаможнікаў (вядзецца праца над дапаможнікам па развіццю мовы для студэнтаў вну і вучняў старэйшых класаў) і адаптацыю падручнікаў; г) распрацоўку навучальных праграм па асобных школьных дысцыплінах; д) удасканаленне методыкі выкладання родаай мовы ва ўмовах полілінгвістычных інтэрферэнцый.
КНІГІ ОНЛАЙН
