КНІГІ ОНЛАЙН
Адносіны ж нямецкіх майстроў да нашых дзяцей былі сапраўды беззаганныя. Школа Тут жа побач цэхаў знаходзілася школа. Адзін клясны пакой адпушчаны для нас. Вялікі сьветлы пакой, белыя сьцены, школьныя лаўкі, дошка, крэйда... аж ня верыцца. Заходжу першы раз у клясу. Дзеці ўстаюць, „Жыве Беларусь!", дружны адказ — „Жыве!“ Зусім таксама, як там, на Беларусі... Прабягаюць думкі: хто паверыў бы ў той час, як прыйшлося пакідаць школу ды ісьці ў войска, што вось церазь пяць месяцаў буду стаяць ізноў перад клясай. Як усё падобнае й адначасова як рознае. Там былі арганізаваныя клясы, былі праграмы, былі хоць і ў абмежаванай колькасьці, школь- ныя дапаможнікі. Тут — у клясе іоо дзяцей з розным векам і ведамі, сшыткі й алавікі ды першы нумар часопісу „Беларуская школа“. Праграму трэба ўкладаць самім, дапасоўваючы яе да ўзроўню дзяцей і тэхнічных магчымасьцяў. Такім чынам, мы, г. зн. Ігнат Ш. і я, як былыя настаўнікі, зьяўляемся тут адначасова настаўнікамі, інспэктарамі й міністэрствам асьветы — вышэйшае інстанцыі ў гэтых справах не існуе. Кожная група падзяляецца тут на дзьве „клясы“: пачынаючых і тых, што ўжо ў школу хадзілі, але за гады вайны ўсё забыліся. Навучаньне пачынаючых вядзецца болып-менш нармальна, як і ў звычайнай першай клясе. Горш крыху з заавансаванымі, бо ўзровень іхны вельмі розны, а для некаторых прадметаў іх прыходзіцца дзяліць на дзьве „падклясы“, а нярэдка даваць індывідуальныя заданьні. У нашай „праграме" прыймаюцца наступныя прадметы: арытмэтыка, беларуская мова, нямецкая мова ды, як мы між сабой называлі, беларусаведа, куды ўваходзілі гутаркі з гісторыі й геаграфіі Беларусі, а таксама й беларускі катэхізм (таксама паводля собскай тэрміналёгіі) на базе брашуры „Што трэба ведаць кожнаму беларусу". Прыпамінаюцца словы таго ж Ігната Ш., які раз сказаў: „Часу мы маем няшмат, пару месяцаў, паўгоду найбольш, а дзеля таго адукацыі тут шмат не дасі, будучых жа патрыётаў зрабіць можна“. I рабілася ўсё магчымае. Сяньня, можа, многія не павераць, калі сказаць, што ў ваднэй з клясаў нямецкай школы ў сярэдзіне Нямеччыны ў 1944 г. беларускія юнакі чулі ад настаўніка наступнае: „Хто раскулачваў, арыштоўваў ды вывозіў нашых бацькоў? Бальшавікі. Хто вывез нас на чужыну? Немцы! Усе яны аднолькавыя. Мы як падрасьцем, у будучыні павінны змагацца за тое, каб наша Беларусь была свабодная, тады ніхто нас нікуды ня будзе „вывозіць". Трэба было бачыць тады рэакцыю гэтых дзяцей на такія словы. Праўда, крыху пасьлей мы даведаліся, што камэндант лягеру меў сярод дзяцей свайго даносчыка. Быў ім адзін хлопец зь Віцебшчыны, які, працуючы на Беларусі пры нямецкай кухні, навучыўся крыху па-нямецку. Аднак небясьпекі тут не было, бо гэты хлопец прызнаўся аднаму кіраўніку, што камэндант загадваў яму пераказваць усё, аб чым гавораць кіраўнікі. Аднак з боку камэнданта мы ня мелі ніколі нікае заўвагі, а гэта сьведчыць аб тым, што гэты хлопец нас ня здраджваў. Жнівеньскі адвячорак. Сонца ўжо пачынае заглядаць у клясу. Адна група засвойвае скамплікаваную для яе тэхніку пісаньня нейкае літары. Іншыя маюць перад сабой „Беларускую школу“. Адна дзяўчына чытае голасна. Гэта апавяданьне аб Усяславе Чарадзею „Званы клічуць...“ Сапраўды ня верыцца, што на сьвеце вайна. „Здраднікі радзімы“ Да гэтага часу здаралася так, што чужыцкія работнікі толькі кіраўнікоў СБМ лічылі „здраднікамі", „фашыстымі“ й г. д., а да дзяцей адносіліся з спачуваньнем. Тут жа, у Дэсаў, справа выглядала ня так проста. Туі ужо гэтыя мянушкі нярэдка падалі й пад адрасам самых дзяцей. Першай прычынай да гэтага паслужыў той факт, што дзеці атрымалі ўжо СБМаўскія ўніформы, у якіх яны горда пахаджвалі ў нядзелю па лягеры. Па-другое, яны хоць жылі ў гэтым лягеры, сталаваліся, аднак, па-за лягерам у сталоўцы, прызначанай для францускіх, італьянскіх і бэльгійскіх работнікаў, дзе харчаваньне, зразумела, было значна лепшае, чымся ў сталоўках т. зв. „остаўцаў“. Калі ўзяць на ўвагу век нашых дзяцей, дык гэтая апошняя прычына ня мусіла б іграць ніякае ролі. На жаль, для бальшыні ўсходніх работнікаў было нармальным, што французы ці бэльгійцы могуць мець лепшае харчаваньне, але затое калі гэткае харчаваньне маюць беларускія дзеці — гэта толькі таму, што яны „фашыстыя“. Гэтых работнікаў дзівіла й злавала таксама прывязанасьць дзяцей да кіраўнікоў. I гэтая прывязанасьць была яшчэ аднэй з прычынаў, каб лічыць дзяцей такімі самымі „фашыстымі“, як і кіраўнікоў. Яшчэ спачатку работнікі ўсякімі спосабамі пробавалі бунтаваць дзяцей супраць нас ды намаўляць іх да непаслухмянасьці. Пабачыўшы, аднак, што гэта не дае ніякіх вынікаў, яны пакінулі дзяцей у пакоі, a толькі нам час ад часу кідалі пагрозы ды напаміналі, што для „здраднікаў“ існуе Сібір. Зрэшты, ня ўсе так паступалі. Былі й такія, што поўнасьцяй нас разумелі. Прыкладам, аднойчы адводзячы аднаго хлопца да доктара, сустрэўя на вуліцы знаёмага зь лягеру „остаўцаў", які сказаў, што хацеў бы ў бліжэйшых днях сустрэцца зы мной па-за лягерам і пагутарыць аб чымсьці важным. Пры наступнай сустрэчы ён у мяне папытаўся, што я думаю рабіць, калі будуць набліжацца бальшавікі. Я прызнаўся, што яшчэ аб гэтым ня думаў і ніякіх плянаў не рабіў. Ён папярэдзіў, што ў выпадку якой-небудзь зьмены, мясцовыя палонныя й група камуністых першыя кінуцца на нас. Ён абяцаў інфармаваць мяне аб намерах гэтых апошніх ды радзіў загадзя падрыхтаваць цывільную вопратку ды трымацца насьцярожана, каб можна было ў адпаведны момант уцячы. Трэба сказаць, аднак, што паступова жыхары прывыклі да СБМаўскіх уніформаў, дачыненьні зьмяніліся, і прыкрыя інцыдэнты здараліся штораз радзей. Жанчыны ж наогул ня бачылі ніякіх ні „здраднікаў", ні „фашыстых“: нашы юнакі былі для іх нешчасьлівымі адарванымі ад сям’і дзяцьмі. Колькі разоў праходзячы празь лягер ці спэцыяльна сюды заходзячы, жанчыны не маглі нацешыцца гэтымі „малышамі", як яны казалі. Нярэдка яны прыходзілі, каб пабачыць, як дзеці гуляюць ці строем маршыруюць па вуліцы й тады адусюль чулася „какйе славные ребята!“. Эльба, гульні й дадатковая „праца“ У нядзелю да абеду дзеці застаюцца ў лягеры. Яны апранаюць СБМаўскія ўніформы ды рыхтуюцца да пасьляабеднага выхаду. Калі пагода добрая, зразумела, ідзем на Эльбу. Да ракі тут усяго каля паўтара кілямэтра. „Мы Беларусі вольнай арляняты“, — разьлягаецца на ўсю ваколіцу маршовая юнацкая песьня. Маторнымі лодкамі пераяжджаем на другі бок Эльбы, дзе на кілямэтар раскінулася велізарная пляжа. Народу тут — не прайсьці! Але знаходзіцца месца й для нас. Некаторыя юнакі плаваюць надзвычайна, і іх цяжка ўтрымаць пры беразе. Кожны з гэтакіх, хочучы пахваліцца перад іншымі, а перад усім перад дзяўчатамі (а былі тут ужо ня толькі сымпатыі, але й каханьні) стараецца адплысьці як найдалей. Хутка мінае час над ракою, ня хочацца вяртацца ў лягер. Часамі ж ідзем у поле ці ў лес. Выбіраем там прыгодную палянку й пачынаюцца гульні. Падобна, як і ў Капэне, цэлая ваколіца поўніцца тады маладымі галасамі й крыкамі. I як разгуляецца гэтая дзецярня, дык ніяк нельга пераканаць, што ўжо пара ісьці ў лягер. Яшчэ ў полі хлопцы ідуць вольным крокам, але ўжо прыбліжаючыся да лягеру, калёна выраўніваецца, усе папраўляюць вопратку, дапасоўваюць крок. Дамаўляемся загадзя, якую песьню маем сьпяваць. Каля лягеру і ў лягеры, як звычайна ў нядзелю, шмат народу на вуліцы. Бачачы гэта, юнакі зь нецярплівасьцяй чакаюць на загад„Песьня! Тры — чатыры!“ I як гойкнуць, дык і тыя, што ў бараках, выходзяць на двор, каб пабачыць гэтую „армію“. У вадну нядзелю пад канец жнівеня адміністратар лягеру паведаміў, што патрабуецца група каля 20 юнакоў на працу ў вагародах на нейкай ваколічнай фэрме. Праца там трывае толькі да 2—3 гадзін папаўдні. У першую нядзелю ледзь назьбіралася патрэбная колькасьць добраахвотнікаў на гэтую працу. У наступную нядзелю — ужо трэба было выбіраць паміж добраахвотнікамі, якіх было ў некалькі разоў больш, чым трэба. А яшчэ цераз адну нядзелю адміністратар фэрмы адмовіўся ад гэтае дапамогі, бо аказалася, што ўбытак, які цярпеў агарод і сад у часе працы юнакоў, не пакрываў прыбыткаў зь іхнае дармовае працы. Шкадавалі хлопцы гэтых дадатковых гадзінаў „працы“. „Трэба злажыць песьню“ А іо-й гадзіне вечарам дзеці павінны ісьці спаць. Але гэта справа не такая лёгкая: нягледзячы на тое, што раніцай ім трэба падымацца ўжо а 7-й гадзіне, вечарам ніяк іх нельга супакоіць. Той яшчэ хоча перад сном памыцца, іншы расказвае свае прыгоды, яшчэ іншыя проста перакідаюцца словамі. Дзяжурны кіраўнік мусіць дапільнаваць, каб ужо a 10:15 была цішыня. Але толькі выйдзеш з бараку, як ужо чуеш, што гутаркі пачынаюцца ізноў. Вось так аднойчы давялося мне тры разы заходзіць у вадзін з баракаў, каб супакойваць гэтых гаваруноў. Але за апошнім разам я, удаючы, што выходжу з бараку, стукнуў дзьвярыма, a сам затрымаўся ў кутку, каб нарэшце даведацца, хто тут парушае цішыню. Прайшло, мусіць, зь мінуту, і дзеці, думаючы, што я ўжо адышоў далёка, загаманілі. Расказваў спачатку адзін, а іншыя збоку дадавалі свае заўвагі. Я ўжо хацеў запаліць сьвятло, каб пабачыць гэтага „пачынальніка“, як раптам зьмест гутаркі зацікавіў мяне, і я заставаўся ў кутку. — Трэба злажыць песьню „жаласную-жаласную". I як затрымаемся на якой-небудзь станцыі, як засьпяваем усе разам, дык усе людзі будуць плакаць... — чуўся голас з глыбіні пакою. — Але песьня мусіць пачынацца з таго, як нас вывозілі, — дадаў нехта зь ініпага боку. — Ну й будуць жа дзівіцца ўсе, як пабачаць нас жывымі, выказаў нехта сваю думку. Ужо запануе на момант цішыня ды потым ізноў хтосьці пачынае. I ўвесь час тая самая тэма: як будзем ехаць дадому, як будуць нас сустракаць, як будзем расказваць аб сваіх перажываньнях на чужыне. Была ўжо напэўна гадзіна адзінаццатая. Я ціха адчыніў дзьверы ды таксама як мага цішэй выйшаў з бараку. Спаць не хацелася. Як можна было змушаць іх да маўчаньня? Дэсаў пад бомбамі Прыгожы ясны жнівеньскі дзень. Пад гадзіну адзінаццатую — раптоўны алярм. Нашыя групы із школы й з фабрыкі прыбываюць у лягер. Сабраўшы ўсіх, хочам хутка выйсьці ў лес, але кіраўніцтва лягеру ня радзіць нам рабіць гэтага, бо так як не было папераджальнага алярму, самалёты, магчыма, ужо недалёка, і мы можам папасьціся ў вадкрытым полі пад адломкі артылерыйскіх ядраў. I сапраўды, ужо церазь некалькі мінут дзесьці ў ваколіцы грыміць артылерыя. Дзеці заходзяць у бункеры. Гэта фактычна ня бункеры, а равы, з тэй толькі розьніцай, што ацэментаваныя й пакрытыя зьверху. Пачынае біць дэсаўская артылерыя й, толькі прыглядаючыся да дымкоў артылерыйскіх узрываў, заўважаем сярэбраныя пункцікі, што прыбліжаюцца ў нашым кірунку. Яны ўжо амаль над горадам. Зыходзім у бункеры й тут адусюль пытаньні: „Спадар кіраўнік, будуць нас сёньня бамбіць?" Вось і адказвай на такое пытаньне! Зрэшты, ужо й адказу ніхто не пачуў бы: артылерыя вырабляе такое пекла, што ўжо проста не паасобныя ўзрывы, а прарэзьлівы суцэльны гром урываецца ў вушы. Але вось праз гэты гром прабіваецца яшчэ іншы гук: жахлівае выцьцё й нейкі хрыпаты шум. Усе разумеюць, што гэта значыць: адныя падаюць на падлогу, іншыя затыкаюць пальцамі вушы, некаторыя, асабліва дзяўчаты, плачуць, некалькі чалавек роспачліва прыціскаецца да мяне, нешта крычаць, і я не магу разабраць словаў. А потым, можа зь мінуту, можа менш ці больш, ужо адчуваецца ня гук, а беспрапынныя колікі ў вушох, здаецца, і бункер і ўвесь сьвет хістаецца й хутка разьляціцца на кавалкі. Пасьля першай сэрыі бомбаў — другая, потым трэцяя. Перад апошняй сэрыяй выхіляю галаву з бункеру (дзьвярэй тут няма) і бачу, што баракі нашыя стаяць, але лягер авеяны дымам.