Выдавец: Народная асвета
Памер: 190с.
Мінск 2016
і мінеральныя (>47 %о). (Якім колерам на карце абазначаюць салёныя азё-ры?) Як правіла, сцёкавыя азёры з’яўляюцца прэснымі (з прычыны пастаяннага абнаўлення вады), а бяс-сцёкавыя — салёнымі. Боль-шасць салёных азёр раз-мешчана ў засушлівых аб-
Мал. 109. Возера Нарач
158
Тэма 5. Гідрасфера
Мал. 110. Мёртвае мора
ласцях (Вялікае Салёнае ў Паўночнай Амерыцы). Са-мае салёнае возера на пла-неце — Мёртвае мора — заслужыла сваю назву за амаль поўную адсутнасць у ім жыцця (акрамя бактэ-рый) з прычыны высокай салёнасці вады (ад 260 %о на паверхні да 350 %о на глыбіні) (мал. 110).
ігУ Мёртвае мора («Салёнае мора») плошчай 1050 км2, глыбінёй М да 356 м размешчана ў зоне актыўнага разлому зямной кары.
Яго ўзбярэжжа, самае нізкае месца на Зямлі, — упадзіна Гхор (-427 м); адзнака ўзроўню вады падае да 1 м у год.
2. Тыпы азёрных катлавін. Катлавіны азёр могуць мець рознае паходжанне (мал. 111).
Буйнымі па плошчы з’яўляюцца тэктанічныя азё-
С. 24, 25 катлавін
(Вікторыя ў Афрыцы, Ладаж-скае ў Еўразіі, Тытыкака ў Паўднёвай Амерыцы).
Глыбокія азёры ўтвараюц-ца ў разломах зямной кары: Танганьіка і Ньяса ў Афры-цы, Мёртвае мора ў Азіі. Да гэтай групы належыць і самае глыбокае возера планеты — Байкал у Еўразіі (1637 м) — найбуйнейшы рэзервуар прэс-най вады (мал. 112). (Пака-жыце на карце.)
§ 26. Азёры. Балоты. Вадасховішчы
159 _
Ледавіковыя азёры сфар-міраваліся ў выніку дзей-насці сучасных і старажыт-ных ледавікоў. Ледавіковыя азёры сустракаюцца як у гарах (Жэнеўскае ў Альпах, Лага-Архенціна ў Андах), так і на раўнінах. Асабліва шмат іх на поўначы Еўразіі (Нарач) і Паўночнай Амерыкі (Вялікае Мядзведжае).
Мал. 112. Возера Байкал
п/ Катлавіны шэрага азёр маюць ледавікова-тэктанічнае пахо-' у джанне (Венерн і Ветэрн на Скандынаўскім паўвостраве, Вялікія Амерыканскія азёры ў Паўночнай Амерыцы). Яны ўтварыліся пры перапаглыбленні ледавіком прагінаў зямной кары.
Мал. 113. Курыльскае возера
Вулканічныя азёры размяшчаюцца ў вулканічных аблас-цях Зямлі. У кратарах патухлых вулканаў утвараюцца кра-тарныя азёры (на астравах Ява, Новая Зеландыя, Японскіх, паўвостраве Камчатка) (мал. 113). Пры перагароджванні рэк лававымі патокамі з’яўляюцца лававыя падпрудныя азёры (Тана ў Афрыцы, Севан на Каўказе).
Запрудныя (завальныя) азёры ўзнікаюць у выніку перакрыцця рэчышча ракі горным абвалам, апоўзнем або пры землетрасеннях (на-рыклад, Сарэзскае возера на Паміры). Старычныя азё-ры (старыцы) серпападобнай
формы ўзнікаюць на месцы
160
Тэма 5. Гідрасфера
Мал. 114. Старычныя азёры
Мал. 115. Саланчак Уюні (Анды)
старых рэчышчаў пры меандрыраванні рэк (мал. 114). Старыц шмат у басейнах буйных раўнінных рэк — Амазонкі, Волгі, Місісіпі і інш. У абласцях, складзеных водарастваральнымі пародамі, утвараюцца невялікія, але глыбокія карставыя азёры (на Балканскім паўвостраве, Каўказе, Урале).
Рэшткавыя (рэліктавыя) азёры ўзнікаюць на месцы існавання ў мінулым буйных вадаёмаў (Чад у Афрыцы, Аральскае і Каспійскае мора ў Азіі, Вялікае Салёнае возера ў Паўночнай Амерыцы). Некаторыя з іх у засушлівы перыяд мялеюць і перасыхаюць, пакрываючыся коркай солі і пера-твараючыся ў саланчакі (Эйр-Норт у Аўстраліі, Лабнор у Азіі) (мал. 115). Лагунныя азёры ўяўляюць сабой мелкаводныя ва-даёмы, аддзеленыя ад мора вузкай паласой намытага пяску с. 24, 25 (Маракайба ў Паўднёвай Амерыцы). (Знайдзіце на карце.)
3. Балоты.
Геаграфічны слоўнік
Балота — залішне ўвільготнены ўчастак су-шы з вільгацелюбівай расліннасцю і слоем торфу больш за 30 см.
Балоты ўтвараюцца ў выніку застойвання вады на лугах і ў лясах або зарастання азёр. На водападзелах і ў рачных далінах
К' Балоты займаюць 2 % плошчы Зямлі і змяшчаюць 11 тыс. км3 вады.
§ 26. Азёры. Балоты. Вадасховішчы
161
балоты ўтвараюцца пры выпадзенні вялікай коль-касці ападкаў, малым вы-парэнні і адсутнасці сцё-ку. Павышэнне ўзроўню грунтавых вод і няпоўнае гніенне расліннасці вядзе да забалочвання і назапаш-вання торфу.
Зарастанне мелкіх азёр пачынаецца са з’яўлення
Мал. 116. Зарастанне мелкага (а) і глыбокага (б) возера
расліннасці ўздоўж берагоў. Паступова катлавіна запаў-няецца расліннымі рэшткамі і ператвараецца ў балота (мал. 116, а). У глыбокіх азёрах на паверхні вады разраста-ецца мохавая «падушка» (сплавіна), якая з часам перакры-вае ўвесь вадаём (мал. 116, б).
Балоты шырока пашыраны як у высокіх, умераных, так і ў нізкіх шыротах. Найбольш забалочаны мацерыкі Паўночнага паўшар’я. Самае вялікае балота на планеце — Васюганскае ў Заходняй Сібіры, у Паўднёвым паўшар’і — Пантанал у тропіках Паўднёвай Амерыкі. (Знайдзіце на карце.) Балоты
с. 24, 25
шырока распаўсюджаны і ў Беларусі (мал. 117).
Балоты адыгрываюць важную ролю ў прыро-дзе: рэгулююць сцёк рэк, падтрымліваюць высокі ўзровень грунтавых вод. Балоты — натуральнае ася-роддзе пражывання мно-гіх рэдкіх відаў жывёл і раслін.
Мал. 117. Верхавое балота Ельня
6 3ак.276О
162
Тэма 5. Гідрасфера
4. Вадасховішчы. Да штуч-
У свеце каля 40 тыс. ва-
ных вадаемаў адносяць сажал-кі і вадасховішчы. Сажал-ка — невялікае штучнае возера
дасховішчаў сумарным аб’ё мам 6 тыс. км3 вады.
(менш за 1 км2) у паніжэнні рэльефу, створанае шляхам будаўніцтва плаціны ці выкопвання катлавана.
Вадасховішча
буйны штучны вадаём
Геаграфічны слоўнік
створаны для назапашвання і выкарыстання вады і рэгулявання сцёку.
с. 32
с. 24, 25
Вадасховішчы выконваюць розныя функцыі: перараз-меркаванне воднага сцёку рэк, абарона ад навадненняў, выпрацоўка электраэнергіі на ГЭС, пітное водазабеспячэнне, рыбаразвядзенне і інш. Напрыклад, самае буйное вадасховіш-ча Беларусі — Вілейскае — будавалася для забеспячэння пітной і тэхнічнай вадой г. Мінска. (Пакажыце на карце.)
Па спосабе ўтварэння адрозніваюць вадасховішчы рачныя (рэ-чышчавыя і пойменныя), азёрныя, марскія (на ўзбярэжжах). Па спосабе запаўнення яны бываюць запрудныя (запаўняюцца вадой з рэк) і наліўныя (запампоўваюцца вадой з суседніх вадаёмаў).
Буйнейшыя вадасховішчы свету: Вікторыя ў Афрыцы, Брацкае ў Еўразіі. (Вызначыце па карце, на якім возеры і рацэ яны размешчаны.) Будаванне вадасховішчаў можа выклікаць адмоўныя наступствы: павышэнне ўзроўню грун-тавых вод і падтапленне навакольных тэрыторый.
? - - ♦ Возера — замкнёны натуральны вадаём сушы з Ш запаволеным водаабменам. ♦ Азёры па характары с^кУ водаабмену падзяляюцца на сцёкавыя і бяссцёка-выя, па салёнасці — на прэсныя, саланаватыя, салёныя і мінеральныя. ♦ Тыпы азёрных катлавін: тэктанічныя,
§ 26. Азёры. Балоты. Вадасховішчы
163 _
ледавіковыя, вулканічныя, запрудныя, старычныя, кар-ставыя, рэшткавыя, лагунныя. ♦ Балоты ўтвараюцца пры застойванні вады на лугах або пры зарастанні азёр. ♦ Вадасховішчы — буйныя штучныя вадаёмы сушы.
В1. Чаму большасць бяссцёкавых азёр салёныя, а сцёкавых — прэс-' ныя? 2. Прывядзіце прыклады азёр з катлавінамі рознага пахо-джання. 3. У якіх катлавінах азёры больш глыбокія, а ў якіх больш мелкаводныя? 4. Як і дзе ўтвараюцца балоты? 5. Якія функцыі вы-конваюць вадасховішчы? 6. Якое возера самае глыбокае ў свеце? Самае буйное па плошчы? Самае салёнае?
Д^А 1. Выконваючы дамашняе заданне па геаграфіі, у якім трэба было <4^4 прывесці прыклады бяссцёкавых азёр, Ліза выбрала наступныя: ^ Вялікае Салёнае, Мёртвае мора, Ладажскае, Вялікае Мядзведжае, Вікторыя. Дзе Ліза дапусціла памылкі? 2. Выберыце лішняе і рас-тлумачце: а) Вікторыя, Тытыкака, Нарач; б) Ньяса, Танганьіка, Ма-ракайба; в) Чад, Эйр-Норт, Сарэзскае. 3. Выкарыстоўваючы карту і даведачныя табліцы, запоўніце табліцу, дадаўшы свой прыклад.
Назва возера Плошча, тыс. км2 Тып азёрнай катлавіны Сцёкавае/ бяссцё-кавае Салёнае/ прэснае
Байкал
Верхняе
Каспійскае мора
4. Выкарыстоўваючы карту, растлумачце, чаму Беларусь называ-юць сінявокай.
с. 24, 25, 35
с. 32
Чаму ў прыродзе сустракаюцца «вандруючыя» азёры — якія не ма-чш> юць пастаянных абрысаў берагавой лініі? Прывядзіце прыклады.
-a - 1. Падрыхтуйце рэкламны праспект «Па ўнікальных азёрах све-Z - ' ту». 2. У цяперашні час расце папулярнасць экалагічнага турызму.
Калі б вы працавалі ў турыстычным агенцтве, то які маршрут па
балотах нашай краіны прапанавалі б?
164
Тэма 5. Гідрасфера
§ 27. Ледавікі. Ахова вод
Ф • У якім выглядзе знаходзіцца вада ў гідрасферы?
• Як змяняецца тэмпература з вышынёй?
У параграфе вы даведаецеся________________________
• Як утвараюцца ледавікі і якія яны бываюць?
• Як ледавікі ўплываюць на рэльеф?
• У чым значэнне гідрасферы і чаму важна яе ахоўваць?
1. Што такое ледавік?
Геаграфічны слоўнік
Ледавік — натуральныя масы льду на па-верхні Зямлі, якія валодаюць здольнас-цю да руху.
Ледавікі пакрываюць 16 млн км2 зямной паверхні (11 % сушы). Яны сустракаюцца ва ўсіх шыротах, але найбольшую плошчу займаюць у палярных абласцях. Ледавіковае по-крыва займае 3/4 тэрыторыі Грэнландыі (1,7 млн км2) і
амаль усю Антарктыду (больш за ;
13 млн км2). На льды Антаркты- у ледавіках утрымліваец-0/ ца 25,8 млн км вады —
ды прыпадае 86 % сусветнага 1 .
1,86 % аб ему пдрасферы.
запасу прэсных вод. --- ----------
ГЛедавіковае покрыва Антарктыды ўтрымлівае 24 млн км3 вады. Калі растане «ледавіковая шапка» Антарктыды, то ўзровень Сус-ветнага акіяна падымецца на 60 м. Па прагнозах гэта выкліча за-тапленне 10 % сушы, змяненне кругавароту вады і цыркуляцыі атмасферы і нават зрушэнне восі кручэння Зямлі.
2. Утварэнне, будова і рух ледавіка. Ледавікі ўтвараюцца
пры адмоўных сярэднегадавых тэмпературах у выніку наза-пашвання і пераўтварэння цвёрдых атмасферных ападкаў. Снегавая лінія (мяжа) — абсалютная вышыня ў гарах, вы-шэй за якую снег ляжыць на працягу ўсяго года (таму што
§ 27. Ледавікі. Ахова вод
165 _
ападкаў выпадае больш, чым па-спявае растаць). Вышыня снега-вой лініі залежыць ад тэмпера-туры (чым цяплей, тым вышэй
V Самая высокая ў свеце снегавая мяжа — у Цэн-тральных Андах (6500 м).
снегавая лінія) і ўвільготненасці схілаў (чым вільготней, тым яна размешчана ніжэй). У экватарыяльных і трапічных шы-ротах яна можа падымацца да 5000—6000 м і апускацца да ўзроўню мора ў палярных абласцях Зямлі.
Калі снегу выпадае больш, чым растае, ён назапашваецца і пад ціскам слаёў, якія ляжаць вышэй, ушчыльняецца — утвараецца белы, з пузыркамі паветра, фірн. 3 часам фірн яшчэ мацней ушчыльняецца і ператвараецца ў шчыльны,
КНІГІ ОНЛАЙН
