Выдавец: Народная асвета
Памер: 190с.
Мінск 2016
ЖЫЦЦЕНАЗЯМЛІ
А. Г. Кальмакова В.У. Пікулік
ФІЗІЧНАЯ
ГЕАГРАФШ
Вучэбны дапаможнік для 6 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання
Пад рэдакцыяй А. Г. Кальмаковай
Дапушчана
Міністэрствам адукацыі
Рэспцблікі БеЛарусь
Мінск «Народная асвета» 2016
УДК 911.2(075.3=161.3)
ББК 26.82я73
K17
Пераклад з рускай мовы М. Л. Страхі
Рэцэнзенты:
кафедра геаграфіі і прыродакарыстання ўстановы адукацыі «Брэсцкі дзяржаўны ўніверсітэт імя A. С. Пушкіна» (дацэнт кафедры, кандыдат геаграфічных навук, дацэнт А У. Грыбко); настаўнік геаграфіі вышэйшай катэгорыі дзяржаўнай установы адукацыі «Гімназія № 30 г. Мінска імя Героя Савецкага Саюза Б. С. Акрэсціна» А. Г. Шандроха
Кальмакова, А. Г.
K17 Геаграфія. Фізічная геаграфія : вучэб. дапаможнік для 6-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай наву-чання / А. Г. Кальмакова, В. У. Пікулік ; пад рэд. А. Г. Каль-маковай ; пер. з рус. мовы М. Л. Страхі. — Мінск : Народная асвета, 2016. — 190 с. : іл.
ISBN 978-985-03-2638-6.
УДК 911.2(075.3=161.3)
ББК 26.82я73
ISBN 978-985-03-2638-6
© Кальмакова А. Г., Пікулік В. У., 2016
© Страха М. Л., пераклад на беларускую мову, 2016
© Геаграфічная аснова. Дзяржаўны ка-мітэт па маёмасці Рэспублікі Бела-русь, 2016
© РУП «Белкартаграфія», 2016
© Афармленне. УП «Народная асвета», 2016
ЗМЕСТ
Ад аўтараў................................................ 5
Уводзіны ................................................. 7
Раздзел 1. ЗЯМЛЯ НА ПЛАНЕ МЯСЦОВАСЦІ, ГЛОБУСЕ I КАРЦЕ
Тэма 1. План мясцовасці.................................. 11
§ 1. Бакі гарызонту. Компас. Азімут ...................... —
§ 2. План мясцовасці. Умоўныя знакі. Маштаб і яго віды... 16
§ 3. Абсалютная і адносная вышыня. Чытанне плана мясцовасці 20
Тэма 2. Глобус і геаграфічная карта ..................... 25
§ 4. Глобус — мадэль Зямлі................................ —
§ 5. Геаграфічная карта ................................ 30
§ 6. Геаграфічныя каардынаты ............................ 35
§ 7. Віды і значэнне карт................................ 40
Р а з д з е л II. ПРЫРОДА ЗЯМЛІ
Тэма 3. Літасфера і рэльеф Зямлі ........................ 45
§ 8. Унутраная будова Зямлі. Літасфера ................... —
§ 9. Унутраныя сілы Зямлі. Землетрасенні. Вулканізм...... 51
§ 10. Знешнія сілы Зямлі. Выветрыванне .................. 59
§11. Горныя пароды і мінералы зямной кары .............. 63
§12. Рэльеф сушы. Горы і раўніны ........................ 70
§13. Рэльеф дна Сусветнага акіяна ...................... 77
Тэма 4. Атмасфера. Надвор’е і клімат..................... 84
§14. Склад і будова атмасферы............................ —
§15. Тэмпература паветра. Цеплавыя паясы ............... 89
§ 16. Атмасферны ціск.................................... 96
§17. Вецер. Цыркуляцыя атмасферы ...................... 100
§ 18. Вільготнасць паветра. Атмасферныя ападкі...........106
§ 19. Надвор’е і метэаралагічныя з’явы.................. 111
§ 20. Клімат і кліматаўтваральныя фактары................116
4
Змест
Тэма 5. Гідрасфера...................................... 122
§21. Будова гідрасферы. Уласцівасці вод Сусветнага акіяна .... —
§ 22. Рух вод у акіяне ................................. 129
§ 23. Воды сушы. Падземныя воды......................... 136
§ 24. Паверхневыя воды. Рэкі............................ 142
§ 25. Жыўленне і рэжым рэк. Уплыў цякучых вод на рэльеф . . . 150
§ 26. Азёры. Балоты. Вадасховішчы....................... 156
§ 27. Ледавікі. Ахова вод .............................. 164
Тэма 6. Біясфера........................................ 171
§ 28. Біясфера — жывая абалонка Зямлі..................... —
§ 29. Глеба............................................. 177
§ 30. Прыродны комплекс ................................ 184
Заключэнне ............................................. 190
АД АЎТАРАЎ
Дарагія шасцікласнікі!
Перад вамі вучэбны дапаможнік па новым для вас ву-чэбным прадмеце — геаграфіі. 3 ім вы здзейсніце мноства адкрыццяў, пабываеце ва ўнікальных кутках нашай плане-ты! Давайце даведаемся, як ён пабудаваны.
Спачатку вы пазнаёміцеся са зместам, у якім пералічаны раздзелы і тэмы вучэбнага дапаможніка. Кожная тэма падзе-лена на параграфы, а параграфы — на блокі, пазначаныя нумарамі. Прагартаўшы старонкі, вы заўважыце, што кож-ную тэму пачынае рубрыка «геаграфічныя рэкорды». У ёй прадстаўлена дадатковая інфармацыя пра ўнікальныя аб’екты і з’явы, з падрабязным апісаннем якіх вы пазнаёміцеся пры вывучэнні адпаведнай тэмы.
У тэксце вучэбнага дапаможніка вы сустрэнеце і іншыя рубрыкі. Кожны параграф пачынаецца з уводных рубрык: «Давайце ўспомнім» ; і «У параграфе вы даведаецеся». Мэта першай рубрыкі — успомніць раней вывучаны матэ-рыял, які будзе неабходны пры вывучэнні новага. У другой пералічаны асноўныя пытанні, якія будуць асвятляцца ў па-раграфе.
Тэкст параграфаў уключае тры асноўныя рубрыкі. Праца з імі дапаможа вам больш глыбока вывучыць прадмет, пашы-рыць вашы веды па вывучаемых тэмах. Рубрыка «Геаграфічны слоўнік» пазнаёміць з вызначэннем геаграфічных паняццяў, прадугледжаных вучэбнай праграмай. Рубрыка «Цікавыя факты» ^ змяшчае дадатковую інфармацыю пазнаваль-нага характару. Рубрыка «Увага! Важна!» ц дазволіць не прапусціць важныя звесткі і факты.
6
Ад аўтараў
Пасля тэксту кожнага параграфа ідуць выніковыя рубрыкі. Кароткія высновы, якія дазволяць вам паўтарыць і замаца-ваць самае важнае з пройдзенага матэрыялу, змяшчаюцца ў рубрыцы «Падвядзём вынікі» Р . Рубрыка «Самапра-верка: ці ведаеце вы?» ‘^' дасць магчымасць праверыць, наколькі поўна вы засвоілі матэрыял параграфа, а заданні рубрыкі «Практыкум» С5, якія выконваюцца ў сшытку, дапамогуць набыць практычныя ўменні, ацаніць ступень за-
сваення ведаў па пройдзенай тэме. Рубрыкі «Давайце абмяр-куем» ^ і «Запрашаем да творчасці» ZQ^ разлічаны на самых дапытлівых, тых, каму цікава праявіць сябе ў новай якасці або выканаць творчае заданне. Рубрыка «Практычная работа» запрашае да выканання практычных работ для набыцця і замацавання практычных уменняў.
Падчас працы з вучэбным дапаможнікам звяртайцеся да геаграфічнага атласа для 6-га класа , у якім сабраны кар-ты па вывучаемых тэмах. Абавязкова адшуквайце на карце
ўсе геаграфічныя аб’екты, якія сустракаюцца ў тэксце пара-графа. Вылучаныя курсівам геаграфічныя назвы прызнача-ны для абавязковага запамінання.
Самастойна праверыць свае веды па пройдзеных тэмах можна выкарыстоўваючы Інтэрнэт-рэсурс Moodie 111 , даступны на нацыянальным адукацыйным партале http://e-vedy.adu.by (націскаем кнопку «Электронныя адукацыйныя рэсурсы», выбіраем вучэбны прадмет «Геаграфія», а затым — «6 клас»).
Мы спадзяёмся, што на ўроках геаграфіі вы даведаецеся шмат новага, цікавага і карыснага. Жадаем вам поспехаў у вывучэнні геграфіі!
УВОДЗІНЫ
1. Геаграфія як навука. Геаграфія — адна з найстара-жытнейшых навук, якая ўвабрала ў сябе велізарныя веды аб навакольным свеце. Тэрмін «геаграфія» ўвёў старажыт-нагрэчаскі вучоны Эратасфен. Таму слова «геаграфія» мае грэчаскія карані (геа — зямля, графа — пішу) і літаральна перакладаецца як «землеапісанне».
Эратасфен Кірэнскі (III—Пстст. дан. э.) — М старажытнагрэчаскі географ, матэматык, астра-ном, паэт. Загадваў знакамітай Александрый-скай бібліятэкай. З’яўляецца першым вучо-ным, які вылічыў памеры Зямлі. У працы «Аб вымярэнні Зямлі» ацаніў памеры Сонца і Ме-сяца і адлегласці да іх, апісаў сонечныя і ме-сячныя зацьменні.
Першапачаткова геаграфія была апісальнай навукай. Галоўнымі пытаннямі, на якія яна адказвала, былі: што гэта? Дзе гэта знаходзіцца? Па меры назапашвання ведаў і змянення ролі чалавека ў прыродзе геаграфія стала вы-вучаць законы, па якіх развіваецца наша планета. Таму галоўным пытаннем сучаснай геаграфіі стала пытанне чаму. Геаграфія тлумачыць заканамернасці ўзаемадзеяння і раз-мяшчэння кампанентаў прыроды, насельніцтва і яго гаспа-дарчай дзейнасці, прагназуе іх будучае развіццё.
Геаграфічны слоўнік
Геаграфія — навука, якая вывучае прыроду Зямлі, насельніцтва і яго гаспадарчую дзей-насць.
Геаграфія вывучае аб’екты, з’явы і працэсы, якія існуюць на Зямлі. Геаграфічныя аб’екты вельмі разнастайныя,
8
Уводзіны
іх можна падзяліць на прыродныя (рэкі, моры, горы, раў-ніны і інш.) і створаныя чалавекам (гарады, вадасховішчы, электрастанцыі і інш.). У прыродзе і жыцці людзей вялікая роля належыць геаграфічным з’явам (падзеям) і працэ-сам (змяненням у часе). Многія з іх валодаюць разбураль-най сілай, напрыклад вывяржэнні вулканаў, навальніцы, паводкі і г. д.
Найважнейшы прадмет вывучэння геаграфіі — працэсы ўзаемадзеяння чалавека і прыроды. 3 кожным годам людзі ўсё больш змяняюць прыродныя аб’екты: высякаюць лясы, забруджваюць паветраную прастору, рэкі і моры, знішчаюць жывёл. У той жа час чалавек вучыцца беражліва ставіцца да прыродных багаццяў: высаджвае дрэвы, будуе водаачыш-чальныя збудаванні, стварае запаведнікі для аховы рэдкіх раслін і жывёл.
2. Сістэма геаграфічных навук. Сучасная геаграфія ўключае цэлую сістэму навук. Традыцыйна геаграфію па-дзяляюць на дзве буйныя галіны — фізічную і сацыяльна-эканамічную. Фізічная геаграфія (ад грэч. фізіс — прырода) вывучае прыроду нашай планеты, а сацыяльна-эканаміч-ная — насельніцтва Зямлі і яго гаспадарчую дзейнасць. Кожная з іх падраздзяляецца на шэраг галіновых навук (мал. 1). Асаблівае месца адведзена агульнагеаграфічным навукам, у тым ліку картаграфіі. Менавіта яна забяспечвае геаграфію сваёй уласнай незаменнай мовай — геаграфічнымі картамі.
Як любая навука, геаграфія валодае ўласнымі метадамі даследавання. Самыя старажытныя з іх — параўнальны і апісальны. Па меры вывучэння нязведаных зямель да іх прыбавіўся экспедыцыйны метад. У час падарожжаў складаліся планы і карты адкрытых зямель — так узнік картаграфічны метад.
Уводзіны
Мал. 1. Дрэва геаграфічных навук
3. Абалонкі Зямлі. У фізічнай геаграфіі вы будзеце вы-вучаць будову, склад і функцыянаванне асноўных абалонак Зямлі. Літасфера — самая верхняя цвёрдая абалонка на-шай планеты. Атмасфера — газавая абалонка, якая ахутвае Зямлю нябачным пакрывалам. Гідрасфера — водная абалон-ка зямнога шара, якая змяшчае вадкую, цвёрдую і газапа-добную ваду. Самая дзіўная абалонка, якой няма больш ні на адной іншай планеце Сонечнай сістэмы, — біясфера. Гэта абалонка, населеная жывымі арганізмамі, — сфера жыцця. Усе абалонкі Зямлі знаходзяцца ў пастаянным узаемадзеянні паміж сабой.
КНІГІ ОНЛАЙН
