Выдавец: Народная асвета
Памер: 190с.
Мінск 2016
1. Віды карт. Усе карты прынята адрозніваць па маш-табе, ахопе тэрыторыі і змесце (мал. 22). Па маштабе кар-ты падзяляюць на тры групы: буйнамашшабныя (маштаб ад 1 : 10 000 да 1 : 200 000 уключна), сярэднемаштабныя (маштаб ад 1 : 200 000 да 1 : 1 000 000 уключна) і дробна-с. 7 маштабныя (драбней за 1 : 1 000 000).
Ад маштабу залежыць плошча тэрыторыі, якая адлюст-роўваецца на геаграфічнай карце: чым буйнейшы маштаб, тым меншую па плошчы тэрыторыю на карце можна размясціць. (Як вы думаеце, які маштаб трэба выкарыстоўваць, каб па-казаць усю паверхню планеты?)
§ 7. Віды і значэнне карт
41
Мал. 22. Класіфікацыя геаграфічных карт
Па ахопе тэрыторыі адрозніваюць сусветныя карты і карты паўшар’яў, карты мацерыкоў і акіянаў і карты асоб-ных тэрыторый. Прыкладамі карт, якія адлюстроўваюць асобныя мацерыкі або акіяны, з’яўляюцца карты Афрыкі і Індыйскага акіяна. Прыклад карты асобных тэрыторый — карта Беларусі. (Прывядзіце свой прыклад.)
С. 7
Па змесце карты падраздзя-ляюць на агульнагеаграфічныя і тэматычныя. На агульнагеа-графічных картах адлюстрава-ны агульныя звесткі аб будове зямной паверхні (гарах, раўні-нах, рэках, азёрах), аб буйных
\ Агульнагеаграфічныя дроб-намаштабныя карты з ад-люстраваннем мораў, астра-воў, мацерыкоў і іх частак і іншых прыродных аб’ектаў называюць фізічнымі.
населеных пунктах, шляхах зносін, часам межах дзяр-жаў і нацыянальных паркаў. Да агульнагеаграфічных карт належаць, напрыклад, фізічная карта паўшар’яў, фізічная карта Аўстраліі.
42
Тэма 2. Глобус і геаграфічная карта
Агульнагеаграфічныя карты буйнога маштабу называюць тапаграфічнымі. На іх падрабязна, як і на планах мясцовасці, адлюстроўваюць невялікую тэрыторыю з усімі аб’ектамі з дапамогай умоўных знакаў. Умоўныя знакі тапаграфічнай
с. 5
карты падобныя да ўмоўных знакаў плана мясцовасці. Але на тапаграфічных картах абавяз-кова нанесена градусная сетка (гл. карту).
\ Тапаграфічныя карты ма-юць маштаб ад 1 : 10 000 да 1 : 200 000 уключна.
с. 7
Да тэматычных адносяць карты прыроды (глебавыя, расліннасці, кліматычныя, геалагічныя і інш.) і сацыяльна-эканамічныя карты (транспарту, прамысловасці, насельніц-тва і інш.) (гл. карту).
Па прызначэнні карты падзяляюцца на навукова-даведачныя, турысцкія, вучэбныя, дарожныя, навігацыйныя.
Пры вывучэнні геаграфіі выкарыстоўваюць спецыяльны від вучэбных карт — контурныя. На іх абазначаны толькі контуры геаграфічных аб’ектаў, лініі рэк або межы дзяржаў. На контурных картах ёсць градусная сетка, але адсутнічае ле-генда. Яны выкарыстоўваюцца для нанясення і запамінання розных геаграфічных аб’ектаў і з’яў (гл. контурную карту па геаграфіі).
2. Роля карт для геаграфічнай навукі. «Карта — найгалоўнейшая прылада для географа. 3 яе дапамогай ён рыхтуе свае даследаванні, на яе ж наносіць свае вынікі...» — казаў вядомы географ Юлій Міхайлавіч Шакальскі. Па тапаграфічных картах вымяраюць плошчы і адлегласці паміж геаграфічнымі аб’ектамі, даўжыню рэк, берагавой лініі, дарог і г. д.
Сучасныя геаінфармацыйныя тэхналогіі (ГІС) на асно-ве камп’ютарных праграм дазваляюць ствараць падра-
§ 7. Віды і значэнне карт
43
бязныя высокадакладныя карты і па іх аналізаваць геа-графічную інфармацыю. Развіццё геаінфармацыйных сіс-тэм — адзін з перадавых напрамкаў развіцця геаграфічнай навукі.
3. Значэнне карт у жыцці і гаспадарчай дзейнасці. Сфе-ры выкарыстання геаграфічных карт надзвычай разнастай-ныя. У адкрытым акіяне штурманы суднаў пракладваюць курс, штодня выкарыстоўваючы карты-лоцыі. Архітэктары, праектуючы будынкі, аналізуюць карты камунікацый і транспартных патокаў. Карты выкарыстоўваюць будаўнікі і энергетыкі, работнікі сельскагаспадарчых і транспарт-ных арганізацый. Карты з’яўляюцца рабочым інструментам гісторыкаў, археолагаў, этнографаў. (Прывядзіце прыклады.)
Сучаснае жыццё цяжка ўявіць без прагнозу надвор’я. Менавіта аналізуючы карты надвор’я, сіноптыкі папярэджва-юць людзей аб надыходзе неспрыяльных атмасферных з’яў: навальніцах, якія набліжаюцца; моцных маразах; напрамку руху тайфунаў і г. д. (мал. 23, а). Адпраўляючыся ў пада-рожжы ў новыя гарады і краіны, мы заўсёды арыентуемся па турысцкіх картах (мал. 23, б) або картах аўтамабільных дарог.
Мал. 23. Фрагменты: a — карты надвор’я; б — турысцкай карты
44
Тэма 2. Глобус і геаграфічная карта
ГВажнае значэнне геаграфічныя карты адыгрываюць нават у меды-цыне. Некаторыя захворванні маюць абмежаванае геаграфічнае распаўсюджванне. Так, захворванне шчытападобнай залозы ўзнікае ў аддаленых ад мора раёнах (у тым ліку на тэрыторыі Беларусі) з прычыны недахопу ёду ў вадзе, глебе і прадуктах хар-чавання.
Д * ♦ Геаграфічныя карты адрозніваюць па маштабе, \ ахопе тэрыторыі і змесце. ♦ Па маштабе яны быва-■ юць буйнамаштабныя, сярэднемаштабныя і дроб-намаштабныя. ♦ Па ахопе тэрыторыі карты падзяляюць на сусветныя, мацерыкоў і акіянаў і асобных тэрыторый. ♦ Па змесце яны бываюць агульнагеаграфічныя і тэма-тычныя. ♦ Карта — аснова геаграфічных даследаванняў, незаменная крыніца інфармацыі.
1’ Якія адрозніваюць карты па ахопе тэрыторыі? 2. Які маштаб ма-О' юць буйнамаштабныя карты, а які — дробнамаштабныя? 3. Людзі якіх прафесій найбольш часта выкарыстоўваюць тапаграфічныя карты? 4. У чым асаблівасць і прызначэнне контурных карт? 5. Чым адрозніваюцца тэматычныя карты ад агульнагеаграфічных?
f, У настаўніка геаграфіі ўсе насценныя карты складзеныя ў пэўным парадку. Але на перапынку іх пераблыталі. Дапамажыце вызна-чыць, да якіх відаў па змесце, маштабе і ахопе тэрыторыі яны на-лежаць: а) Геалагічная карта свету (М 1 : 15 000 000); б) Глеба-вая карта Беларусі (М 1 : 600 000); в) Палітычная карта Еўропы (М 1 : 10 000 000); д) Кліматычная карта Мінскай вобласці (М 1 : 300 000).
1. У сучасным грамадстве расце папулярнасць спецыялістаў па геаінфармацыйных тэхналогіях. Чым займаюцца гэтыя людзі? 2. Як вы разумееце выраз «Карты — «вочы арміі»?
/-<Ж У якіх жыццёвых сітуацыях у вашай сям’і выкарыстоўваюць /%* геаграфічныя карты?
rfh Тэматычны кантроль. Глобус і геаграфічная карта.
Раздзел II. ПРЫРОДА ЗЯМЛІ
Тэма 3. Літасфера і рэльеф Зямлі
Гэаграфічныя рэкорды
Самы вялікі мацярык — Еўразія, каля 53,4 млн км2.
Найбуйнейшы востраў — Грэнландыя, каля 2,2 млн км2.
Найбуйнейшы паўвостраў — Аравійскі (Еўразія), 2,73 млн км2.
Найвышэйшая горная вяршыня — г. Джамалунгма ў Гімалаях (Еўразія), 8848 м. Самы доўгі горны ланцуг сушы — Анды (Паўднёвая Амерыка), каля 9 тыс. км. Найбуйнейшая раўніна — Амазонская нізіна (Паўднёвая Амерыка), 5 млн км2. Найвышэйшы дзеючы вулкан — Льюльяйльяка (Паўднёвая Амерыка), 6723 м. Самая доўгая пячора — Флінт-Мамантава (Паўночная Амерыка), 630 км.
Найглыбейшая ўпадзіна сушы — Гхор (Еўразія), 427 м ніжэй за ўзровень мора. Найглыбейшая падлёдная ўпадзіна — Бэнтлі (Антарктыда), 2555 м ніжэй за ўзровень мора.
§ 8. Унутраная будова Зямлі. Літасфера
6} . Якія планеты ўваходзяць у Сонечную сістэму?
• Якую форму мае планета Зямля?
• Якія памеры (радыус і даўжыня акружнасці) зямнога шара?
У параграфе вы даведаецеся
• Як вывучаюць унутраную будову Зямлі?
• Аб шматслойнай унутранай будове нашай планеты.
• У чым адрозненне зямной кары пад кантынентамі і акіянамі?
• Аб дрэйфе літасферных пліт.
46
Тэма 3. Літасфера і рэльеф Зямлі
1. Вывучэнне нетраў Зямлі. Аб унутранай будове Зямлі на сённяшні дзень вядома недастаткова. Улічваючы памеры планеты, убачыць на свае вочы і адабраць узоры парод на вялікай глыбіні вельмі складана. (Успомніце, дзе прабура-на самая глыбокая свідравіна ў свеце.) Таму інфармацыю аб складзе і стане парод у глыбокіх нетрах Зямлі атрымліваюць пераважна сейсмічным метадам (ад грэч. сейсмас — ва-ганне). На зямной паверхні робяць выбухі і затым вы-мяраюць хуткасць, з якой ваганні ад выбухаў распаў-сюджваюцца ў глыбіню і вяртаюцца назад. Гэтыя ваганні называюць сейсмічнымі хвалямі. Паколькі ў розных рэ-чывах хвалі распаўсюджваюцца з неаднолькавай хуткасцю, то па хуткасці іх праходжання вы-значаюць склад парод і іх стан (вадкі, цвёрды).
2. Унутраная будова Зямлі.
\ Вывучэннем унутранай будовы Зямлі, яе паходжан-ня і развіцця займаецца на-вука геалогія.
Сейсмічны метад дазволіў
даведацца, што ўнутраная будова планеты характарызуец-ца шматслойнасцю. Зямля складаецца з абалонак — ядра, мантыі і зямной кары, адрозных па складзе і ўласцівасцях.
Геаграфічны Ядро — цэнтральная ўнутраная, найбольш
слоўтк глыбокая, частка планеты Зямля.
іп| Упершыню на сферычную будову Зямлі ў 1897 г. указаў нямецкі вучоныЭміль Віхерт, які ўстанавіў існаванне ядра. А ў пачатку XX ст. выдатны аўстрыйскі геолаг Эдуард Зюс вылучыў гіпотэзу аб шматслойнай унутранай будове планеты і яе жалезанікелевым ядры.
Ядро размяшчаецца на глыбіні больш за 2900 км і мае радыус каля 3500 км (мал. 24). На яго прыходзіцца 31 %
§ 8. Унутраная будова Зямлі. Літасфера
масы ўсёй планеты. Мярку-юць, што ядро складаецца з цяжкага жалезанікелевага сплаву. Гэта самая шчыльная і гарачая вобласць у нетрах Зямлі: тэмпература ў цэнтры ядра дасягае + 5000—6000 °C. (Успомніце, якая тэмперату-ра на паверхні Сонца.)
Ядро складаецца з двух ча-стак: унутранага ядра радыу-сам 1300 км і вонкавага ядра радыусам 2200 км. Мяркуюць, што ва ўнутраным ядры рэчыва
Унутранае ядро
Мал. 24. Слаі Зямлі
знаходзіцца ў цвёрдым стане, а ў вонкавым — у расплаўленым. Ядро адыгрывае важную ролю ў існаванні жыцця на Зямлі. Верагодна, дзякуючы наяўнасці ў цэнтры планеты шчыль-нага жалезанікелевага ядра вакол Зямлі, якая круціцца, узнікае магнітнае поле. Яно не прапускае ў зямную атмасферу пагібельнае сонечнае выпраменьванне з космасу, тым самым абараняючы ўсе жывыя арганізмы на планеце.
Вакол ядра размяшчаецца мантыя (ад грэч. мантыя — плашч, покрыва) — самая магутная ўнутраная абалонка Зямлі.
геаграфічны Мантыя — унутраная частка планеты, раз-слоўтк мешчаная паміж ядром і зямной карой.
Мантыя складае 68 % масы планеты. Таўшчыня мантыі каля 2900 км. Тэмпература ў мантыі высокая, але ніжэйшая, чым у ядры, — у сярэднім + 2000—2500 °C. У складзе мантыі вылучаюць дзве абалонкі: шчыльную ніжнюю мантыю (таўшчынёй каля 2000 км) і менш шчыльную верхнюю ман-
48
Тэма 3. Літасфера і рэльеф Зямлі
КНІГІ ОНЛАЙН
