Гістарычныя ўводзіны ў філасофію навукі
Джон Лоўзі
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 328с.
Мінск 1995
У шматлікіх выпадках (магнетызм і ‘дух, стоены ў целах, адчувальных на дотык’, з’яўляюцца выключэннямі) Бэкан вызначаў формы як канфігурацыі і рухі нябачных частак целаў. Ен падзяляў атамістычнае палажэнне аб тым, што макраскапічныя эфекты трэба тлумачыць субмакраскалічнымі ўзаемадзеяннямі. Аднак ён не падзяляў таго палажэння атамізму, што фундаментальнымі ўласцівасцямі атамаў з'яўляюцца ўздэеянне і непранікальнасць. Бэкан прыпісваў часткам целаў "сілы" і ‘сімпатыі’. Акрамя таго, ён не прымаў ідзі аб бясконцай пустаце, у якой рассеяны атамы.
Бэкан вылучыў для форм два патрабаванні: гэтыя сцвярджэнні павінны мець ісціннасць ваўсіх прыкладах, і іх адваротныя сцвярджэнні таксама павінны быць ісціннымі*. Напрыклад, Бэканава форма цяпла ўсталёўвае тоеснасць “цяпла" з 'хуткім экспансіўным рухам маленькіх часцінак целаў, пры якім часцінкі стрымліваюцца ад уцёкаў па-за межы паверхні цела".'° Па словах Бэкана, калі маецца цяпло, то маецца і хуткі экспансіўны рух, і наадварот. Падобная зваротнасць нібыта мае месца ва ўсіх формах.
Часам Бэкан называў формы “законамі'. Напрыклад, у другой кнізе ‘Новага Арганона' ён пісаў: “Калі я вяду гаворку аб формах, я маю на ўвазе толькі тыя законы і вызначэнні чыстага дзеяння, якія кіруюць усімі простымі сутнасцямі і складаюць іх: цяпло, святло, вага, — у любой матэрыі і суб’екце, які іх успрымае. Такім чынам, форма цяпла ці форма святла — гэта тое самае, што закон цяпла альбо закон святла".”
Па-за кантэкстам некаторыя заўвагі Бэкана аб законах гучаць зусім па-сучаснаму. Але ж шмат якія ідэі
• Гэтыя патрабаванні адпавядаюць правілам ісціны і мудрасці Пятра Рамуса?
Бэкана далёка не сучасныя. Па-першае, Бэкан будаваў законы фізікі па ўзоры дэкрзтаў, што ўводзіліся дзяржаўнымі ўладамі. Па-другов, Бэкан не клапаціўся аб фармуляванні законаў у матзматычнай форме. Па-трэцяе, Бэкан разглядаў сусвет як набор субстанцый, надзеленых уласцівасцямі і сіламі, якія знаходзяцца ў пэўных адносінах адна да адной. ён не лічыў сусвет плыняй падзей, якія разгортваюцца паводле пэўных заканамернасцей. У гэтых адносінах метафізіка Бэкана ўсё яшчэ арыстоцеліянская.
Напрошваецца выснова, што пошук Бзканам форм даволі-такі адпавядае арыстоцеліянскай традыцыі. Джон Гершэль значна перабольшваў арыгінальнасць тэорыі працэдуры Бэкана.
Бэкан як прапагандыст арганізаванага навуковага даследавання
Калі б сказаць пра Бэкана больш не было чаго, цяжка было б зразумець, чаму ён з'яўляецца супярзчлівай фігурай у гісторыі навукі. Сапраўды, Бэкан імкнуўся рэфармаваць навуковы метад. Аднакаднооіны Бэкана да навукі не зводзяцца да прапанаванага ім "выпраўлення* тэорыі навукова-даследчай працэдуры Арыстоцеля.
Бэкан лічыў маральным імператывам неабходнасць аднаўлення панавання над прыродай, якое было страчана чалавекам ласля грэхападзення. ён неаднаразова падкрэсліваў, што чалавек павінен кантраляваць сілы прыроды і перанакіроўваць іх, каб палепшыць якасць жыцця чалавечага роду. Такім чынам, адкрыццё форм з'яўляецца не больш як бліжэйшай мэтай навуковага пошуку. Веды аб формах належыць здабыць, каб змусіць прыроду да служэння чалавеку. А канчатковая мэта навуковага пошуку — гэта ўлада над прыродай. Націск, які рабіў Бэкан на практычным выкарыстанні навуковых ведаў, дыяметральна процілеглы пазіцыям Арыстоцеля, які лічыў веды аб прыродзе самамэтай. Менавіта націск на кантролі над сіламі прыроды найбольш яскрава адрознівае філасофію Бэкана ад арыстоцеліянскай філасофіі, якую ён опадзяваўся абвергнуць.
Прыхільнасцю да практычнага выкарыстаня навуковых ведаў шмат у чым тлумачыцца залішне варожая антыарыотоцеліянская палеміка Бэкана. Фарынгтон слушна зазначаў, што варожае стаўленне Бэкана адлюстроўвае яго маральную раз'юшанасць: філасофія Арыстоцеля не толькі не дала новых здабыткаў, якія б служылі чалавец-
тву, але і перашкодзіла тым нешматлікім спробам, якія рабіліся дзеля дасягнення гэтай мэты.’2 Наадварот, Бэкан расхвальваў выпадкі прагрэсу, дасягнутага ў розных рамёствах, і прыводзіў прыклады вынаходніцтва кнігадрукавання, пораху і марскога компаса ў якасці ўзораў таго, што здольны дасягнуць чалавек, які вызвалены ад чараў прывідаў тэатра.
Важным аспектам новага погляду на навуку Бэкана з'яўляецца тое, што аднаўленне панавання чалавека над прыродай магчыма толькі шляхам калектыўнага даследавання. Паслядоўны ў сваіх перакананнях, Бэкан рабіў шматлікія спробы правядзення рэформ адміністрацыйным чынам. Ен накіроўваў заклікі аб ладтрымцы калектыўных праектаў выключна да Кароны і міністраў, а не ва універсітэты. Гэтая стратэгія адлюстроўвала вельмі нізкую ацэнку сучаснага яму акадэмічнага жыцця. Аднак лослеху ён не дасягнуў. Яго мара аб калектыўнасці даследчай працы прынвсла ллён толькі праз пакаленне, калі Каралеўскае Таварыства ўзялося за ажыццяўленне не толькі агульных падыходаў Бэкана да навукі, але і шмат якіх яго канкрэтных лраектаў.
Яшчэ адным аслектам новага погляду Бэкана на наву* ку з’яўляецца размежаванне паміж навукай, з аднаго боку, і тэлеалогіяй і натурфіласофіяй, з другога. Бэкан абмежаваў вывучэнне канчатковых прычын валявымі аслектамі паводзін чалавека, заўважыўшы, што пошук канчатковых прычын фізічных і біялагічных з'яў вядзе да чыста вербальных спрэчак, якія перашкаджаюць навуковаму прагрэсу 13. Выключэнне Бэканам канчатковых прычын з прыродазнаўства адлюстроўвае яго імкненне да таго, каб вучоны зноў паўстаў дзіцем перад лрыродай. Глядзець на прыроду праз лрызму мэтавай арыентацыі, сласланай Богам, ці якой іншай, азначае адмову ад уступлення ў барацьбу з прыродай на яе ўмовах. Заклапочанасць пытаннем "з якой мзтай’ ставіць пад сумненне адкрыццё форм і паляпшэнне ўмоў жыцця чалавецтва.
Заўвагі пад тэкстам
' Е. J. Dijksterhuis, The Mechanization of the World Picture, trans. C. Dikshoorn (Oxford: Clarendon Press, 1961), 402.
* John F.W. Herschel, A Preliminary Discourse on the Study of Natural Philosophy (London: Longman, Rees, Orme, Brown and Green, and John Taylor, 1831), 113-14.
’ Francis Bacon, Novum Orga num, I, Aphorism CVI.
4 Ibid., II, Aphorism X.
* F. Bacon, ‘Plan of the Work', in The Works of Francis Bacon, viil, ed. J. Spedding, R. L. Ellis, and D. D. Heath (New York: Hurd and Houghton, 1870), 41; Novum Organum, I, Aphorism XV.
• F. Bacon, Novum Organum, II, Aphorism XXXVI.
7 Ibid., II, Aphorism V.
* Ibid., II, Aphorisms XI-XXXVI.
9 Глядзі Paolo Rossi, Francis Bacon, From Magic to Science, trans.
S. Rabinovitch (London: Routledge & Kegan Paul, 1968), 195-8.
” F. Bacon, Novum Organum, II, Aphorism XX.
” Ibid., II, Aphorism XVII.
” Глядэі Benjamin Farrington, The Philosophy of Francis Bacon (Liverpool: Liverpool University Press, 1964), 30.
13 F. Bacon, Novum Organum, II, Aphorism II.
III. ДЭКАРТ
ІНВЕРСІЯ ТЭОРЫІ ПРАЦЭДУРЫ ФРЭНСІСА БЭКАНА 82
ПЕРШАСНЫЯ ЯКАСЦІ I ДРУГАСНЫЯ ЯКАСЦІ 83
АГУЛЬНАНАВУКОВЫЯ ЗАКОНЫ 85
ЭМПІРЫЧНЫЯ АКЦЭНТЫ Ў КАРТЭЗІЯНСКАЙ ФІЛАСОФІІ НАВУКІ 87
Абмежаванне дэдукцыі a priori 87
Роля гіпотэз y навуцы 88
Эксперыментальнае пацвярджэнне 89
РЭНЭ ДЭКАРТ (1596—1650 гг.) наведваў езуіцкі каледж у Ла Флэш, атрымаў навуковую ступень у галіне юрыспрудэнцыі ва універсітэце Пуацье ў 1616 годзе. Аднак у сувязі з тым, што ён лаходзіў з вельмі багатай сям’і, займацца юрыдычнай практыкай не стаў. Дэкарт цікавіўся матэматыкай, прыродаэнаўствам, філасофіяй, таму вырашыў спалучыць Інтэлектуальныя пошукі з падарожжамі. Шмат гадоў ён падарожнічаў па Еўропе, часта ў якасці добраахвотнікашэвалье пры роэных арміях.
У 1618 годзе Дэкарт пазнаёміўся з фізікам Ісакам Бэкманам, які заахвоціў яго да эаняткаў тэарэтычнай матэматыкай. Адказам Дэкарта сталася эакладанне падстаў аналітычнай геаметрыі, у якой уласцівасці геаметрычных паверхняў перадаюцца пры дапамозе алгебраічных ураўненняў.
У лістападзе 1619 года, пасля асабліва насычаных Інтэлектуальных высілкаў, Дэкарту прысніліся тры сны, вытлумачэнне якіх у значнай ступені паўплывала на яго жыццё. Ен паверыў у тое, што дух ісціны заклікаў яго перабудаваць веды, набытыя чалавецтвам, такім чынам, каб яны ўвасаблялі Ісціну, якой папярэдне валодала толькі матэматыка.
Дэкарт пасяліўся ў ГаландыІ ў 1628 годэе I жыў там, за выключэннем кароткіх наведванняўФранцыІ, да 1649 года. Напісаў трактат ‘Le Monde" (“Свет"), у якім выклаў механістычную Інтэрпрэтацыю сусвету, дзе прычынай любой змены з'яўляецца ўдар ці ціск. Аднак ён затрымаў публікацыю рукапісу, даведаўшыся аб асуджэнні Галілея Інквізіцыяй. Вырашыў падрыхтаваць спрыяльную глебу для пры-
няцця ’Свету’ праз іншыя публікацыі. Сярод Іх былі ‘Разважанніаб метадзе" (1637 г.), да якіх прыкладаліся трактаты выкарыстання метаду, ‘Роздум аб першай фІласофІГ (1641 г.) I ‘ПачаткІ філасофіі’ (1644 г.). Сама кніга "Свет' выйшла э друку пасля яго смерці ў 1664 годзв.
У 1649 годзе Дэкарт прыняў запрашэнне ад шведскай каралевы Хрысціны стаць яе прыдворным філосафам. У наступным годзе ён памёр.
Інверсія тэорыі працэдуры Фрэнсіса Бэкана
Дэкарт пагаджаўся з Фрэнсісам Бэканам у тым, што найвышэйшым дасягненнем навукі з'яўляецца іерархія сцвярджэнняў з найбольш агульнымі прынцыпамі на вяршыні. Аднак у той час калі Бэкан імкнуўся адкрываць агульныя законы шляхам паступовага індуктыўнага ўзыходжання ад адносін меншай ступвні абагульненасці, Дэкарт прапанаваў пачынаць з вяршыні і ісці як мага далей уніз пры дапамозе дэдукцыйнай працэдуры. У адрозненне ад Бэкана, Дэкарт з'яўляўся прыхільнікам Архімедавага ідэалу дэдукцыйнай іерархіі сцвярджэнняў.
Дэкарт патрабаваў ісціннасці агульных прынцыпаў на вяршыні піраміды. Пэўны высунутаму патрабаванню ісціннасці, ён сістэматычна ставіў пад сумненне ўсе меркаванні, якія яму раней здаваліся ісціннымі, каб пераканацца ў тым, ці знаходзяцца якія-небудзь з гэтых меркаванняў па-за сумненнем. ён прыйшоў да высновы, што некаторыя сярод падобных меркаванняў сапраўды не падлягаюць сумненню: як яму здаецца, сам ён відавочна існуе, і павінна іонаваць Дасканалая Істота.
Дэкарт разважаў, што Дасканалая Істота не стварыла б чалавека з такімі пачуццямі і розумам, якія б сістэматычна яго ашуквалі. Адпаведна, павінен існаваць па-за думаючай істотай і знешні свет, які паддаецца спасціжэнню пры дапамозе кагнітыўных здольнасцей, Дэкарт нават пайшоў далей, заявіўшы, што любая ідэя, якая ясна і акрэслена прысутнічае ў свядомасці, павінна быць ісціннай.
КНІГІ ОНЛАЙН
