Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
Пауночная вайна скончалася у 1721 г. Ніатацкім нірным пагадненкем. Хсць Р»ч Паспалітая (як і Беларусь) аахавала свае ранейвыя межы, яна канчаткова страціла рзальны суверэнітзт І ужо нв магла вызваліцца ад згубных умоу і пагадненняу, якія ўсё насгойлівей дыкмвау ёй нагупш усходні сусед. Для Реларусі ж вайна мела асабліва грагічнкя вынікі. Край ізноу быу увергнуты у дэмаграфічны і зканамічны крызіс. Насельніцтва Беларусі, якое у 1700 г. схдадала ужо 2,2 млн чалавек, змвкшылася на трзціыв частку, і у паваенныя гады ледзь дасягала мгльёна з пьлозай. Сельская гаепадарка, рамёствн, мануфактурная прамысловасць, — усё зноу апынулася у глыбокім заняпадзе. Ізйоу пуемвалі бялякскія палі, дзічзлі і зараеталі лееш вёскі; чармелі галавазжамі папаленыя гарады.
У ХУВ ст. Вялікае княства Хігоусхае уваходзіла у стаме рээкай канфрантапні розных магнапкіх груповак. Прычым такая сп&дчына дасталася ХУШ ст. ад яго папярэдніка стагоддзя ХУП, Менавіта у 60х — пачатку 70х гг. ХУП е», разг&рэлася барапьба йшіж Ралзівіламі, з аднаго боку, Сапегамі і ПацаН — з другога. Але ужо у другой палове 70х — пераай палове 80х гг. тыя ж Пацн, папауаы у алазійь® да новага караля йна Сабескага, канфрянтуюць з Сапегамі і Агінскімі. А калі ў
^ '50 т
49
догой пажове 80х гг. ХУП erZ Canerі умацавалі евае становікча у Вяліжім княетве Лтгоўскім, супраць іх агуяьянм ^рунк вЕступіла беларускалітоуск&я аляхта, якая купаваяаея вакол Й’іяскіх (бнжшс саезнінау Салегау) і Віянявецкіх. Fesae супрацьстаякне перарасло практычна у грамадзянскую вай. ну, якая у пераыя гада ХУШ ст. раздзірала беларускія зеылі. Д
Пралажнаспь і згодніцтва апанавалі вывэйшыя колы знаці Рэад Паспалітай. &ш знходзілі, а значыць еанхпыянаваліся, агу»кадзяржаунай каралеускай улвдай. Пвраемца Яна Сабескага ка spowe Рэчн Паепалітай Аугуст П, курфврст саксонскі, паказвау мЛвяліяжув аіртуознаспь у гэтай справе. У лістападзе 1699 г. у ввсцы Прэабрахэнскай пад Масквой tn быу падаісаны амшвецкі савзны дягавор з Расіяй. Аднаж, у хутхім часе вааярвяадяі бітеы над Нарвав — Ayryet П здраджвае саюзннм аба»язаце»с?вам і за спінсю у Расіі yetynae у зяосіны з Карлам ХП. каб заклП№& са ЕвецыяЯ мірнае пагадненне і наятраваць яе моц тояькі супраць Расійскай дзярвавн» Задумка не афаурзілася, і летаж 1701 г« зноу на парадая дня стаяі пераю№ аб песнмі саазнтптве паміж ft##y Паспалітай і яе усходнім суседам. 1 уоё ж, нягледзячн на гэта, Аугуст П неаднаразова робіць спробы заклпчэння cenapatrara міру са Вввфяй, абяцаючк ёй нават частеовы падзад Кэчы Паепалітай.
Нягвунаспі пажітычнага куреу спаларожнічала ветрывахасць улада. У жаі 1704 г. стваравцца Сакдамірская •ганфедэрапыя Ч»хільнікау Аугуста П. £в закявчаецца cans з Расіяй і аб"яуляеода вайма йвецыі. А практьчна цераз 2 месяцн па ініцыятаве Каряа ХП нараджаенца на свет канфедэрацыя, якая абвяшчае капалвн Рача Паспалітай Оганісдава Ляочынскага. У які раз ізноу аадвяляецца на варожыя станы грамадства Рэчы Паспаяітай, зноу узяікае канфраятацыя, якая вядзе да трагедыі : прыцягнення энешніх сіл д*я вырапзння унутраных супярэчнасйей. Восенн» 1704 г. руская армія пад кавандаваннем Рапніна ступіла на беяаруекуэ зямлп. I цяпер на тзрыторыі Рэчы Паспалітай, а гаяоуння чйіаы, на б&яарускай зямлі, свае рахункі зводзілі Расія і Шаецыя.
Гэта быу пачатая канца. Менавіта з гэтага часу Рэч Паспадітая пераутвараевда для еуседніх краін у прывабную цацку.
3 якой модаа быдо бяспечна гуляць, Ш і уеіж XfW^ g мець. Цераз ft# Паспалітую пачалі прагульвзода войскі. *то мяькі быу адалыів рабавау ratyn ааеязжуТОУ» з«ш>. Па «fe калькі разоў пр«ы®ауея па Бехврусі емерч йведхага і рмгйс«га разбураняяу у часы Пауночнай вайвы. Эаяж ^^п ™ рэпьбы за яольслі $6Н парда еаді У І?33 Г. Аўгуста П памш Ояжіоладвн ЛяНйісжі# і сыдам даіеряага макарха WтамАугув?ам расійскаа веШа аноў зрабіла пераход цераэ беларуевід зеылі ажно да Вар»№ Сапрауда, па тралнаму зіраішв Ф. Знгвльса, Рзч ПаеяаяІТО» елужма эаязніж дваром і шфчмо» AW іншмемкых w»»*y. ^. «»«. ’•*• * й₽а‘ зіла, забыяалісз нра вла«у*, .
Эюжм уштлмі^ва Г«Н* ** ^^ "^^^
інспіраваляея ДОДОЙІ ^t««i, «і« WggJ^TS 0&ЯЬ храіяу. У ІОш гг» 1MB ет. «а беяврусі разгарэлася барацвба памхж груш^ 0«*?^^ * "^^“ц ^ тжана Вздікаг* «#еі« «iwyewa даеежіНЖАІ такваш аданамаліоя рэзкай шйДОМДО* JgJ люгі і mycwhr Суврвцьсгжыі Па»оі»« і ^^JJ^L Радві.іл ужо втгавада » Ч&^арысктмі. Асаблів* абвастрмаS w ге аасда»» гуадда^®1^ «М«* »*W “°’"* ля паеля емерці у IW *. Аугуежа Ш. Яно эноу нрляло на беларуекія земді рускія woJteici, a a iw елуставнкі (быяі разйаіада Няежіж * 0»«« рад»і»ііау««м рэзтд繫і).
C6MV# «мйгажівв ха$аж»а₽і*®яу «агачаснаму становіячу fw^Xuint MW «»» ««*а У ^8’» " ^*^^ stoi \ р.зй. "Волама трымвяіш Ш бязладаэі . Ьязладдзе Mw М. Ш **І«М ?М»ІПЙ* “эматых" шляхецжхх яольнаспей, ЙІ ma ema#bt элоужымякя Ы. Ужо У
ct. мал& яідййп^м». 5® пмвфакне шжяхецжай *g*g*O* авсм^жі далтяьнйй ввроеуская уММ вядзе g «е пврадачы J рукі елігархау, які* фзнаксага захабалялі вляму, ^т W свагч ваеальныы ажрулнна#. Але * 5g ^
гул W»&" W** ”»« лреслаулекне wa » залатнх bo»
51
насцей, якія былі незаменным сродхам ва унутрыпал^тычнай барацьбе. j^3_£j6e£j\_j^^^ дзе Гава_
рылася, юо "усшхае новауэядзеннеу Ьед ПаСпц?та» Moya быць небяепечным і прывядэе да вяліхіх хвалявянняу. He »м*»мдг%,Аже у ХУПХУШ сіст. гэта неабходн^ ДЛЯ сойыу адпала, бо шляхацкае права "liberum veto ", па якому нават адааму дэцутату дазвалялася сарваць сойм, практычна паралізавала работу гэтага вышэймага органа улады. Пасля першаГа прымянення гэтага права у 1652 г., калі дэпутат Упіцкага павету В. Сіцынскі па жаданню Я. Радзівіла не згадаіуся з пастановай сойма, па 1764 г. з 55і соймау Р&чы Паспалітай ®акім чынам было сарвана 48.
Але апякаваць за непарушнасцю аляхецкіх вольнасцей знайшлося хаму. Непарадак у Рэчы Паспалітай ахоувалі суседзі. Так, Еасійскапрускі саюзны дагавор 1764 г, меу елтгт'яптыкул, паводле якога саюзнікі абавязваліся*захоуваць у Paw Паепадітай шляхецкую канстытуцыя, вольныя аыбары каралд_і ” liberum veto •
"^ГГйБпІлітая, якая з 60х гг. ХУШ ст. пачала інтэнсіуна праводзіць рэфармацыйную дэвйнасць, пэуна * здолела б пераадолець эканамтчны і палітычны нрызіе. І разбор яе суседНІМІ дзяржавамі не быу гістар”чнай наканаванасцю. Пзуныя станоучыя выяікі у эханамічнай. сферы мелі рэформы Тызенгауза, дзякупчы якгм на пауночным захадзе Беларусі з"явілася даволі значная кольхасць мануфактур. У 1764 г., а эатым у 1775 урад Рэчы Паспалітай уводзіць абавязковы для уеіх саслоуяу, у тым Ліку вляхты і духавенства, аазінымытаы падатак, прычым пры ВДад»^^ У І?б6 г. устоё^іеода ад^^^ мерау і вагау на тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Вядзеода актыунае транспартнае будауніцтва. Фарміруецца у 1773—1775 гг Адукацыйная каяісія", што стала пачаткам рэформы у галіне асветы. Налружана працуе думка ідзолагаурэфарматарау. Нека^РХ^ЧаТГ ПалІТЫЧНЬГХ рэформ матэрыялізуюцца. Tax, на сойбыло уведзена.абмежаванне на ужытах права
veto рашэкне эканамічных пытанняу прымалася большасцю галасоу, соймавым паслам дазвалялася не прытрымлівацца нака
52 эау еоймікау, калі ткя пярэчалі думця больаасйі.
Гэта былі першя памкнзнні пьлітмчнж рэформ. Дле і яны прывялі да выбуху назздаьменссці з боку рэакцыйнай марцатэРы^’Якая імкнулася да наабмежаванай улады. А уладу у тагачасных абставінах падноеілі на сваіх штыках суседнія Расія і Прусія. Яны пасадзілі на каралоускі трон свайго стауленіка СраніславаАугуста Паклтоуокага. Ямы і карэктавалі ягояую паІліткчнуо лінію згодна з палярздняй даіюуленаснп паміж сабоя аб захавакні нават сілай зброі рзакцыйнай канстытуцыі Рэчы ПаспаяітаЙ.
У 60к гг. ХУШ ст. РасІя і Црузія янчэ кукалі зачэпак, каб дыктаваць еваю вола уладаы Рзчы Паспалітай. Такой зач»пкай стала "дысідэнцкая" праблема. Перад соймам расійскім бокам было пастаулена пытанне поуяага ураунаваяня у правах нвкатолікау ("дасідэнтау") з католікамі, згодаа дагавору .• Расіі з Рэччу Паспалітай 1686 г. Сойм станоуча пытанке не вырашау, чым кінуу Рэч Паспалітую у апошняе трыпдацігоддзе крывавых, непатрэбньк для выратавання дэяржавы канф^іктау. Пад патранажам Расіі і Пруеіі у 1767 г. стварыліся у Слуцку пра~?5£^L£!!i^[>^L£J^2yiliJ12’dj2CTi^ вілі мэтай дасягнвнне роунасці гернікау розных канфесій у РэW Паспалітай. Апошнім аргументам у спрэчцы паміж СлуцкаТоруньскімі канфедэратамі і соймаввмі засядацелямі на карысць першых быхо 40тысячнае расійскае войска.
V 1768 г. сойм задааоліу памкненні "днрідэнтау" і дау ім роуныя правы з католікамі. Гэта, у сваю чаргу, не задаволіла гарачых прыхільнікау "залатой" шляхецкай вольнасці. Супраціунікі парушэння "старыны" пад старшынствам Ю. Пуласкага арганізавалі у Бары, што ка Украіне, канфедэрацыю, якая аб"данала даволі шырокія колы шляхецкага саслоуя усёй Рэчы Паспалітай. Значную падтрымку барскія канфедэраты ааймелі і на Беларусі. Аднак супрацьетаяць моцн расійскага войска канфедарацкія атрады не змаглі. На працягу 1768—1771 гг. яны былі разбіты. Пасля гэтых падзей пад уздзеяннем абвастрыушайся міжнароднай сітуацыі адбываевда першы падзел Рэчы Паспалітай паміж Расійскай імперыяй, Прусіяй і Аустрыяй. У 1772 г. да Расіт адыходзіць Усходняя Беларусь.
53
Але гэтая трагічяая падэея ке надала паліткчяага розуму супернічаючым магнахікім клана». Падзеі надалей раэгортваліея па ужо адпрацаванаму вярявліблямі лёсу Рэчы Паспалітай сцэнару. Як голькі у краіне раепачыналася рэфармацыйная дзеймгсдь, пільныя суеедзі яе адразу црыдуязалі, а потым ка ралі за непаслухмянасць.
) мая 1791 г., у чае работы чатырохгадовага сойму, была абвешчана канстаргуцыя, якая, па сутнасці, йавінна быяа вавесці Рэч Паспалітув з палітычяага крызісу і паставіцк ма шлях буржуазных рэформ. Гэтая падэея інепіравала арганізацыю чарговага "крыжовага паходу" супраць Рвчы Паспалітай эноу жа пад сцягам непарушнаеці «яхвцкіх прывілеяу. Цяпер для умяшання ва унутраныя справя Рвчы Паспалітай Расійскай імперыі яават не патрабавалася нейкай зачэпкі. Пад рукою Кайярыны П зарганізавалаея 14 ыая 1792 г. з прадвтаунікоу етаравляхвцкай партыі уаргавіцкая (ад наэвы украінскага мясуэчка Таргавіца) канфедэрарня> якая услед эа ІООтысячным расійскім войскам ужо 18 мая увайма у ВэЧ Паспалітую, каб абараніць парушакыя шляхецкія правы.
КНІГІ ОНЛАЙН
