Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
явчэ
20
22
Такім чыкам, пад уздзеяннем далейаага развіцця таварнаграшовах адносін да оярэдзіны ХУІ os. у аояоуным завяршылаоя рэаргаііізацыя архаічнай close: і феадальвай эксплуагацыі сялянства Беларусі. У выніку яе поруч з традыцыйпа перавагаушач у Падзвінні данніцкадолЬЕіцкім варыянтам умацаваліоя і два новых варыянты сіотэмы эксплуатацыі: фальварачкапачачынны і чаклавы. Умоунув граніцу тамік фальварачнапаншчанным I данніцкадольн'дкім варыяьтамі з аднаго боку, I чыншавым з другога, можна правесці прыкладна са лініі ПінскСлуцкМІнокБарыоауОрша.
Да снрэдзіны ХУІ os. архаічная оГотэма землеуладання ояляногва Беларусі і аокладаяня яго павікнг цямі, якая голькі вельмі пркблізна улічзала гаопадарчыг. рэсурсы адаілак абклавання, стала для феадалау Істогнай пера'"кодай на шллху іх імкнення павялічыць свае даходы. Гэта I абумовіла яе масавую рэаріанізацыю з сярэдзіны ХУІ с? перш за усё ў маёятках гаспадара і іншах буйных феадалау шляхам вымярэння зямлі нэ валокі (30 мсргау, або 21,36 л), вызначэнкя якаоці глебы I увядзеннч валокі у якасці асноунай адзінкі абхладання. У крыніцах комплекс адзначаных і ІнвЫх мерапраемствау азначаецца іэрмінам "памера валочная", а у гісіарычвай ліааратуры —• "аграрная рэформа". 3 ксжнай ва~окі зямлі былі устакоуленч дачладна зызначаная віды і нормы павіннаоцей. Віды галоунах і інеых аоноунах павіннасцей залеаалі ад павіннаснага характару валок, а нормы — ад якасці зямлі• Яна даферэнцавзлаоя на чатыры натэгорыі: "доорая", "оярэдняяп, “дрэквая" ! "вельмі дрзнная". Гэіа значаць, што упершыню улічвалася розная зфвктыу"' наоць працы на зошях рознай якасці. Такім чшіам, агульш памер павіняасцей таксаіла упершыню оыў абумо.лвяы як паыврам надзела, sax I якасцю зямлі.
Асноуныя прчкцыпы землэкарыотаннн I абкладання сялянсгва, якія былі уведзены аграрнай рэоормай, зызначылі істстныя рысы аграрнаіа ладу Беларусі н' працягу далзйаых двухсот гадоу яго разBtuwi. ^
Ва умовах ваключнага панавання натуральнай гаспадаркі сяляне засгаваліся асабіота вольнымі, бо у чошуках лепшай долі мел' права пры выкананні гэувых умоу іераходзіць з маёнткау адных феадалау ў маёнікі другіх. Узмацаеяне феадальнай эксплуатаоді суп^ разадаалася пашырэнном перахочау сялян як асноунай форш іх ба~ рацьбы оупраць павелічэння павіяяасцей. Права сялян на пвраходы
23
у новых зкаяамічных умовах отала галоунай перашкода! m шляху узмацнення экоплуатацы!. Таму па меры пашырэ*ня сУвяз^а^' ла? з рьакам, а разам з гэмм умацавання іх эканамічнага I палі зарэнне іх у прыгоняых отановіцца узё болы яктуальнай задача.
vHvтпанай палітыкі пануючага клаоа. „ „
У Ру ьеларусі з сярэдзіны ХУ ст. згадааюцца чатыры аоно^* “ хапактару аоабіотай залежнаоці ад феадалау г?эгоры1 эксплуату^ХльнІцтва: I) "людзі пахожыя", або "вольныя"; 2) "лпдзі а™«»«я Co™'); 3) "чэлядзь зявольная"
/ л л t Аднак розная формы асабіоіай закежнаый
чыпь аналіз даных адпаведных судозых спра; , тзрмінам вол оа наХасць у селяніна права яа пераходы вызяачауся
орыдычна отатус пахожых людзвй. Тэрмін жа "няволя «в”< аб права 1 вызначау ^да^ ^
чэлядаі так I непахо»ых людеей. Закупы знахоДОІліоя у няволі.’ АДНЫМ 3 асноуных юрыдычаых прынцыпау пазбаулекья Го^ г.зн®ярава на выхад, служыла даУнаоць працяглы чао пра«йяаняя аялян у адным I «*Я “ маёнтку,
1529 Г. устанавіу дзвояцігадовы тзрмін даунаоці. Адv Статуцв 1566 г.. няма нормы ао пораутварэнні
moat Але. ЯК овадчаць даныя адпавэдшх оудовых опрау, така ма даейнічала. Упершыяю прынцып даесяцігадовай
поамяняуся для запрыгоньвання сялянотза, оаў ? ланадауча .
І лякожавы асноўная маса оялян Ьеларуоі да оярэдзіны Ш X 3Х"^ » ш °* “ 2^11 *
аоноЛшм »₽Р»іра»а!«» •»““ *»1” «"амам“” «“«»““ узмацненнв w ояляяотва, з’яулялася га
S=S^S »=£;
насці. Але, як
ма дзейнічала
25
24
ке волі 1 змякчэнне рэжыму прыгокнага права. Сяляне прымянялі розныя формы оарацьоы. Найболка распауоюдааяы былі: скаргі, разнаотайныя парушэнні права у. .снаоці фаадалау на зямлю, адмова пад рознымі падстазамі 1 без іх вакокваць усганоуланыя павіянасці. уцёкі пахокых оялян, нявольнан чэлядаі I "*тчызяых" людзея ад оваіх паноу, а часам і дзеянні разбойніцкага характару. Уенавіга так! хараквар мела першае на ьеларусі узороэнае вмступленне у ts6TtWtF.'^hh Оалой гаспадарскай з^
Йгуізэвічы1?ры а^ыунай падам^^
У ХІУ—ХУІ стст. на Беларуоі Ішоу Ініэнсіуны працэс урбанізацыі грамадства. Калі да 1500 г. крыніцы змяшчаюць звесткі аб 83 гарадах Вялікак. княотва Літеускага, Рускага, Яамойцкага, то э 1500 ла 1600 гг. яалічваецца 530 гарадокіх пасяленняу.
Бвларус' горад феадальнай эпохі У сваей оольшасці уяуляу не вялікае паселішча, якое налічвала ад 1,5 да 3 гысяч хыхароў. Гопад з насельніцтвам у 10 I оолей тысяч складау рэдаае выключэкне. Гьамата вялікаіа князя літоускаіа Казіміра 1444 г. вылучала ва уоёй дзяржаве 15 "лепшых" гарадоу. У іх ліку оылі назваяы Бярэсце, Віцссзк, Гародня, Драгічын, Менск, Назаградак, Полацк, Слуцк.
Сярод усіх беларускіх гарадоу таго чаоу сваГм вядучым значэннем у іаопадарчам, пал.'тычнам і кулыуршм жыцці грамадства вызначауся Полацк. Аб Ім самыя палачане, яя сведчыць грамага по~ лацкага’ваяводы 1467 г,, з гонарам эаяулялі, што 1х горад меота славутае", нічым нв саступае оталіцы ВКЛ — Вільні, аталіцы Ордэна — Мальбарку, зкачнаму яольскаму гораду Гданьску.
Але усё ж аскоуная чаотка Ьеларуо».:х гарадскіх паселішчау заотавалаоя у становішча пауаграрным, паугандлёвым з навялікай колькасцю рамвснікау. Такім увроунем характарызавалаоя хыоде ва умовах феадалізму бадай уоіх еурапзйокіх краін.
^ааванне горада У якасці самастойнага сацыяльнагканашчната тактьру феадзльнага грамадства I цэнтра развідця культуры стала магчымым даякуючы пвраавараннк яго ; цэнтр рамяогза I гандлю. ХУІ оі. сіала часам, калі гзга пра;зо праявіу сяое найослыя поува у пара'чанн! з впярэдаім: і насзушшмі стагоддзямі феадаль» най эпохі. Дакумешы гзтых часоу зылўчаюць у яхаоці цэнтрау разнастайнай рамеонай выіворчасп’ Бярэсце, Гародню, Слуцк, Менск, Полацк, Магілёу, Пінок. У кожным з гэтых гарадоу рамяство было
прадстаулена некалькімі дзесяткамі прафесій. У меншых гарадах — Нясвіжа, Копысі, Шклове, Клецку ды інеых — рамяствс было занята ад некалькіх дзесягкау майсграу да 200 і больш.
Умовы феадальвай эпохі опарадзілі карпараіыуную арганізацыю рамеснай выіворчасці і рамеснікау цэх^^йрпэдацьЦ^рама^^ у гарадах БеларусІ існавалі ужо у паршай палове ХУІ cs. пад сваtill мясцовымі назвамі: cotai У Гародно, брац'хвц ў Полацву, Мдндку, староствы — у Магілёве. Да канца Ш.ст» уоюда замацавада. ся назва "цэх*.
” Рамеоаая вытворчаоць актыуна садзейнічала развіццю іандлёвай дзейнасці гарадоу. Цэнтральнай фігурай у гандлі быу гарадааніл — купец, хаця з цягам часу ганддёвае асяроддзе пашырыу сельскі гандляр. Гандлёвая часіка гарадокога наовльніцтва бнла прадстаулена аекалькімі групамі. Яе багаіыя вя^хі складалі куппа, якія зайыаліся замамы^!?У!^ БеларускІ госці сва
ёй дзайнасцп садзейнічау гандлёвым оувязям гарадоў Вялікага княсзва Літоускага э Маоквоя, Ноугарадам, Псновам, Цверру, Разанню. Ён праклау шляхі ка зазад — да Вармава, ПознанІ, Гданьска, да парзоу ПрыОзлтык’ — Рыгі, Кралеўцу, Свасй дзойнасцю купецгосць оабіу іракіы^васцінцы Бвларуоі увязуючам звяшэм паміх Закодняй Еуропай I вялікім княствам Ыаскоўокім.
ПатрабвдШаоаронн горада і гарадаан ад лаадальнаге самавольства спарадзІлГ ішіісняе гарадаак да самакіравання, саслоунай ар^ ганізацаі, саслбўяях гараніыл. Поршарадкаа зкачэнн& мвла i.^aca на сааакіраваннэ. Яко дазваляла яерамарыць горад у Імунітэіяую воблаоць, яяая мела уласная органы улады, замацаваць прынцып уласнай свабоды гарадканіна. Толькі sax гарадаанін меу ілагчг асць аоара™ ніць сяос ад прыгояніцкай аявол^іікая панавала за гарадскою сцяной. Гэзда права гарадам павішй^гдЗць вярхоуная улада яраікы. За~ цікаулеаая у дзвйнасці гарадоу, якія дазалі нямалы прыбыгак у дзярлауяуо казну, яна пайшла Ім насуоірач. Уао У канцы Ш_ді^ вялікі князь літоускі выдавау гарадам даравальныя грамаед j& Mgr гдэбургскае праза, па яко^у гарадчане вазваляліоя ад шэрагу фвададаію^^ маглі займавда рамясгвогл, гакддем ці земля
роботвам, выоіраць герадоаі орган улады магісграі^^ІДі^^ паць[»м{іонын_^іс?^^ працягу ХІУ—ХУІ стс«. яіо
аіфыйадГм Драгічан, Наваградак»
Магілёу, Біцебок, ПІнок, Орва, Ваукавыск ? і Ікдыя. Магааг^
26
уладальаіаі гарадо? — таксама даоавалі гэтае права оваім гарадам I мястэчкам»
КалI у 1558 г.Маскоусхая дзяржава оаспачала вайму зХІвонскім ордэнам, магіотр ордэна Кетлвр папрасіу дапамог! у Вялікага Княства ЛІтоуокага. Паводле Вілекскага пагаднення Веларусхалітоуская дзяр^ава б^рала Лівонію пад свап апеку 1 патраоавала ад цара івана ІУ вывесці адтуль маокоускае войока. Цар катэгарычна адаовіуся пакідаць заваяваныя ззмлі, і Вялікае Княс’за было вымушана уступіць у вайку ды накіразаць на абарону Лівсніі овао узороеныя сілы, 3 вісені 1561 г. ЛІвонія с^.ла цалкаіл падпарвг^о^вад» Вілыіі. Бось тады Іван ІУ пачау паоылаць ваявод І»1^ к л ®но на пачатку 1562 г. царокае зойска спуотошыла Моціолаушчыну, хадзіла на Дуброуяу, Копыоь, Оршу, Шклоу, ВІцеоок. Пад Невелем дайшло да вялі^л сечы, у якой 4тысячна беларуокалітоускі корпус удала паоіу І5~гысячную груноуку ваяводы А.Куроокаіа. , ДХ^ў.Зі^й наотупнага года, афіцыйна не аовяшчаюча вайны,цар накіравау §аа^ск " зе‘^лоуны удар. 3 вояскам самаа малов на 60 тыояч ён уко у студзені з’явіуся пад Полацкам і аблажку гэіы старажагны оеларускі горад. У Полацку бау зусім маленькі гарнізон, тым не менш ён му& а адбівауся. Адаак драуляныя умаг"ванні горада гарэлі, сіла абаронцау ху™ка змяншаліся, а дапамогі чакаць не было адауль: мабілізаванае войсда зайвышзйшага гетмаяа на »ой час налічвала толькі зра з паловай тысяча коннікау... Таму праз два wдні знясілены Поладк капісулявау. Увайаоуш у горад, царскія ратнікі кікуліся раоавйць яго, а каля 12 тнсяч палачанау, амаль усю полацкую шляхту пазялі у Маскву. Туды ж перавезлі гарадскую окарбніцу, золата, срэбра ды іншья каштоунаоці. JiwiauKl^ загадаУ_утапіць, каталікоу — пазабіваць, а храмн Іх папаліць.
Вялікае Кяяотза было ашалоійіена стратай Полацка. Пад акупацыю трапіла палова Полацкай зяші, з якой выводз'ліся лвдзі, рабаваларл дабро. Гаспадар Быгімонт Аугуст знаходзіуся іады у Краказе, і абаронай краіны займаліся пакырада. Па іх прапанове Іван ІУ неузабаве пагадзіуся на перамір’е да жніуня 1563 г. Пазней перамір'е было прадоужаны яшчз, але ьерамовы паслоу Вялікага Княства з маовоускім урадам заходзілі у тупік: Масніваніза^то не ха^ са/тупаць захопленай Полацкай зямл£, а Вільня дамагалася перадусім вяртацня"’Пола*ччыны7—ІванТу^ыраіыу сілай здабыць новыя землі
КНІГІ ОНЛАЙН
