Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
Пад час другой кампаніі (1655 г.) царскія ваяводы захапіді Ыенск, пасля авалодалі Вількяй і закялі практычна усв Беларуеь, за зыкяйчэннем пауднёвазаходніх раёнау, Умяшанне Швецыі_ў гайну супраць Рэчы Паспалітай пагражала цару какфлікяам з моцным пауночным супернікам, таму пад канёц 1655 г. 5аенныя_^еот®і_іа_мры^_^і_Беларусі і Літвы_прыпыніліся.___ Йтю праз год паміж урадамі Mac коуёкаіГдзяржа^^ палітай было падаіеана замірэнке.
Чаеовы мір мала etc змяніу у становішчы насельніцтва Беларусі. йк і пад час ваенных дзеянняу, яно цярпела здзек ад царсхіх ратнікау, казакау, юэедау; яго рабавалх і бралі у цяволю. Паводле запісу сучасніка, яхі праязджау у канцы 1655 г. у Панямонкі, скроэь было "трупау па дарогах поуна, вёскх, масгачкі, сядзіба папаленк, беднай хаткі няможна паба«ыць цалай". Дд мноства непахавакых трупау лвдзей і жывёлы ка Беларусі успыхнулі зпідаміі, якія некалькі гадоу гаспадарылі на усім крах, асабліва у Менскім і Берасцейскім вая
44 водстзах. Вяхізныя лвдскія страты узрасталі яшчз і у выкіку ажічдяулсння праграык ч&саз&га ЗЫМ^ насельніі^ та »эрыторыІГўТ£^^^ якув царсхі урад пра
водзіу ад пачатку вайны. Паводле сведчаняяу пагрыярха Нікана, ^іладавтта£а_іар^^ *^ царскія землі каля
300 rrfcwjtjxai^^ выаедзекых за гады ьайны несум
^ieHair"n£WH*3^^ гэтуз лічбу, бо ^нос^^ валася маТсход^собнай дэяржаунай задачай бму пошук і вчвад з Беларусі р^а£ЛІкдуІ_Давераныя чыноунікі цара эаймаліся гэтык спейыяльна'і, выявтушы у горадзе "добрых дел мастеров", пераманьвалі іх высокім заробкам ці забіралі сілай, "no государеву указу".
СпустаіЕзнні і голвд, тыраніп і масавы вывад людзей у няаолв выклійалі актывізацыю народнавызваленчага руху на Беларуеі, які раэвівауся у форме лартазанскай бараньбы. Ужо у 1655 г. партыэаны прычынялі рарскаму войску вялікую шкоду і Алякеей Міхайлавхч быу вымушаны пасылаць на іх спецыяльныя карныя фармав&нні. Вызваленчым рухаы былі ахоплеяы раёны Рослава, Мсціслава, Горак, Дуброуны, Барксава, Полацха, Ашмянау, Смаргоні, Вільні і іня. Паяазальна, што кіраунікамі шат явіх лартызаксхіх аддзелау сталі^шмкцічы,у іншых пры наяунасці шляхцічау у адазеле ролю палкоуніка мог выконваць сслянін. Гэта сведчыць аб пзукай сздыяльнай кансаліда_ цыі насельніцтва у «ataxjiryxb№^U^ ~ У15ёлгфўскпГПадняпроўГ^ pyzy у га
ды перамір"я стала казацкае войска п&мкоукікал.Нячая^^складзенае пераважна з мясііовкх сяійі. гіайбольа вядомай была сотня беларускага пыхоуніка Л:Му2аввй1 якая у 1656—1657 ГГ. т^ымала пад страхам прысяжную (тую, mo прксягнула пару) шляхту усяго Менскага і Наваградскага ваяводствау.
У 1658 г. выэваленчь; рух дасягнуу выпэйшай стадш. Да казапкасялянскіх партыэансхіх атрадау стала паусюль далучацца паддамая цару беларуская шлях*а. Паступова барацьба набывала акткуныя формы : партнза.чн пачал і вызв.аллііь ад парскіх р&тнікау невялікія гараді< ПТўкіішГГЗй^^Іг_ Гл^ ’
йсйё?ГўегўпайГЗ^^ з непрыяцелем, а мявчане шэра
гу гарадоу уздымалі паустанні і самастойна знішчалі або выганялі мсскоуектя гарніэонн (так зрабілі Мспіслау, Кркч&у, Даіс
45 на, Сеое?., ЫагілЭу, Шхлоу, Гомель дн інеыя гарады). Гэта быу сапраудны кародхавыззадвнчы рух, які па сваіх прычынах, форыах і складзе удз.ельнікау бадай не адрознівауся ад партызанекай вайны еупраць пзедау у Польвчы і на Жмудзі.
Дзеякні ыясцов&гд насельніцтва спрыялі поспеху рэгулярнага зойска Рзчы Палпалітай, якоэ з_І652_г., пасля афіпыйнага узмсулбняя вайны, праводзіла аперацыі і ка тэрытррыі Беларусі. Як і раней, ваяваць даводэілася пры вялікай дыспрапорцыі сілау. Калі максімальная колькаець жаунерау Вялікага Кмястэа у 1653—1659 rr. складала каля 20 тысяч (з якіх палоаа ваявала са жедамі у Курлявдыі), дык цар Аляксей Міхайлавіч трыыау яа Беларусі удзая большуй арміо. Тольхі пасля падпісамня мірнага пагадяення памігШзвдыяйіР^ччуПаспад*Та$ яяспо^^ магчыыым перавесці на Беларусь
^'й бар&цьбы з царгкімі ваяводамі усё войска Вялікага Княства і у дапамогу яму адау польекую дывізіп. 3 гэтага часу ініпнятыва вядэежя вайны канчаткова пераходзіла да зайсковага кірауніцтва Ьчы Паспалітай. Пачалося паступовае адваяванне тэрыторыі Беларусі. Летам 1660 г. дывізті Л. Сапегі і С. Чарнецкага раэграмілх пад Ляхавічамі вялікую групоулу ваяводы I. Хаванскага, восенню таго ж года на Магілёуячыне каля р. Басі была пабіта армхя Ю. Далгарухага, а праз год пад Кувлікамі у Падзвінні ізі у пацярпеу паражэнне 1. Іяванекі. Тады ж была вызвалеяа сталіца дзяркавы Вільня. Пад кантролем царскай улады заставаліся практычна толькі Падзвінне ды раёкы Падняпроуг. Між тым абодва бакі былі настолькі стомленыя вайков, ко рашучыя дзеянні прыпыніліся. Толькі у 1663 г. кароль і вялікі княэь Ян Казімір пасіірабавау агульнымі сіламі правесці касзулальнув кампанію за Дняпро, на тарыторыю Маскоускай дзяржавы. Адяак і яна сарвалася. Hi адзін э варагуючых бакоу н« меу сілау для перамогі. Пачаліся працяглыя перамовы аб замірэхмі.
JLcTWis^«£2667j\_^ а?о недалёка ад Мсціс
лава, было нарэшце падлісана ыірнаПтагадненне тэрмінам на 13 з паловай гадоу. Яно насіла кампрамісны характар.^Смаленв™^ ІСуер£кая і>ямля заставаліся у складзе Маскоускай дзяржавьі, а эемлі беларускага Падзвіння яна вяртала Вяліка
му Кяяетву. Украіна бвла падзелена па Дняпры, пры гвтым цар аакідау сабэ яа 2 гада і Ківу з невялікай акругай. Паводле пагаднення сотні тысяччпада^^
рч йнм, р^стазаліс я^‘Цзрстйё""^ іча^
жлітыка таталь
йайійОідовьЧ! зааажя дае^ а текеама
нага спумаяэння зянлі ды ыасавага вываду палонных прывялі Веларусь да д»маграфі«»й і геспадарчаэканамічнай катасурофы. Агульныя стратя насеяьяіцтаа пераузышлт 53v ад яго даваеннай холькасці. Hi адзін народ Вуропы бадай не зведау тахога дэь’аграфічнага рзгрэсу. У Літве, прыкладвя, людсхія страты у тыя ж гады дасягалі 37—40%, у Польшчы — у еярэднім каля адной трэпяй часткі, а у Нямеччыне агульнае скарачэнне насельніцтва у выніку ^ыцнацігадовай вайны такеама не пераузышло паловы. Аеабліва абязлмдзелі Усходняя і ІЬнтральная Беларусь ды раёны Еааняпроуя. У паветах Мсціслаускім, Полапкім, Аршанскім і Менскім ке зьеталося і трэцяй часткі ад даваеннай колькасці жыхарства.
Гаспадарка краіны апынулася таясама у катастрафічным становіжчы. He засталося ніводнага цвлага горада, большасць з якіх (як Мсціслау, Віцебск, Менск) былі выпалены ушчэнт. Моцна скарацілася колькасць сялянскіх гаспадарак і плоачы ворыунай зямлі. 3эа недахопу лвдзей і рабочай жывелы в >ыва шат дзе заставалася пусткаю і праз дзесяцхгоддзі паеля
вайны.
Оа стратнасці і адмоуных выніках для раэвіцця грамад ства вайна 1654—1667 гг. была балай самай трагічнай у гісторні феадальнай Беларусі. Яна рэзка абвастрыла камфесійш* супярэчнаспі у Вялікім княстве Літоускім, паскорыла пра цэсы паланізацні і амаль палкам пазбавіла беларусау іх арыс такратаі ды мяяча. гва. /фідейнае абвяшчэнне польскай мовн у яжаспі дзяржаунай для Вялідам ^няства у 1697 г. бь ло юрь’днчнай фіксацыяй фактьчнага панавання палыгкзны у спус тошанай краіне. Да канпа ХУП ст. Беларусь не узнавіла свайго даваеннага ні гаспадарчага, ні дзмаграфхчнага патэнішялу, як іэноу стала ахвярай ютэрвэнцыі.
Утварыуяь’ альянс з Раччу Ласпалітай і Даніяй, Рас.я у І70С г. распачала вайну супрай Швепыт. Цар П5тр I евядова
47
імкнууся правсдзіць вкемныя дзеянні на чужой тзрыторыт. Пасля пер&могі пад Нарвай юедч рушылі на Рач Паспалітув і ужо у 1702 г. іх фармавамні змяаіліся на Беларусі. Магкаты. Вялікага княства Літоускага раздзяліліся на 2 партыі — праавецкую, якув узначальвалі Canerі, і прарасійску», у якой на чале з Вішнявецктмі ды Агінехімі згуртапалася болыдавнь беларускай іадяхты. Паміж дэвомя групоуяамі пачалася узброекая барацьба.Тялікая расійская армія, якая у 1704 г. пр»йяла на Беларусь, дапамагала сваім прыкількікам і праэодзіла акцыі супраць прамзедскіх груповак, ваяэала уладанні Сапегау. На вясну 1705 г. Пётр I сабрау каля Гародні больш за 60 тысяч салдат, адяак лго войска было з&блакавана шзедамі і ледзь здолела вырваода з пасткі, адступіць да Берасня, а пасля — да Кіева.
Амаль увееь 1706 г. ка Беларусі гаепадарылі шведы і савзныя ім магнатн few Паспалітай. Цяпер ужо яны шэтакаяіравана спуешвалі гарады і маёнгяі прыхільнікау хараля Ауруста П і Пятра I. Асабліга пацярлелі Нясвіж, Клецк, Ляхавічы. Калі ж аэеды пакінулі тэрыторыю Беларусі, с»ды ізноу сгалі збірацца палкі Пятра I. На вяеку 1708 г. каля Віцебска і Дуброуны сканйэетравалася самая буйная групоука расійскай арміі — 71тысячнае войсха Шарамецеза. Тады к на Беларусь сталі вяртацца і шведы. Ужо у ліпені каля мястэада Галоучын яны сутыкнуліся з часткай арміі Пятра I і перамаглі. Але у шведскага караля Карла I было эамала войска для рашучай бхтвы. & спадзявауся на дапамогу украінскага гешана Мазепы і таму, не эатрымліваячаея на Беларусі, давёу сзаэ армію на Украіну. Петр I таксама нахіравау галоуныя сілы на Украіну, пакінуушы у беларускім Падняпроуі 12 тысяч салдат і драгунау для знішчэння корпусу Левенгаупта, які вёз Карлу ХП меабходныя боезапасы, фураж і харчаванне.
Расійскае войска заатакавала корпус Левенгаупта у верасні 1708 г. каля Прапойска, у в. Лясяая. Бітва доужылася з раніцы да вечара і скончылася разгромам шведау, якія у начной цемры здолелі адступіць і адарвацца ад пераследу. Да Карла ХП прыйшло толькі 5 тысяч ратнікау, увесь абоз быу страчаны.
27 чэрвеня 1709 г. у генеральнай бітве пад Палтавай ра
48
сійская армія разбіла і галоуныя сілы Карла ХП. Далей вайна івла пры поунай параваэе Раеіі і яе савзнікау. Ваенныя дзеянні перакінуліся на тэры^орь® Швецыі. На Беларусі, як т у межах усёй Рзча Наспалі«ай, непадэельма панавалз. царскае войска і саюзная ляу сандаыірекая канфедэрацыя. Каралём быу абвекчаны іэноу Аугус» П — прьжільнік Пятра I. Рэч Паспалітая стала усё бош.л падіадаць пад залеанасць ад палітыкі расійскагаіманарха і яго войска. Калі у Вялікіы княстзе Літсуекім ыагнаты і вяяхта выступілі супраць йрнтралізатарскай палітыкі Аугуста П, Пётр I пад^рымау іх і павялічыу расійскія гарнізоны у few Паспалітай, a у 1717 г. прадык»авау умовы Лрыцірэкня караля э канфедзратамі, паводле якіх абмяжоувалася улада гетманау, скарачалася войска, затое заставалася славуме "ьтгш. veto ”• ^ * ®’Р 1 да^іус* 8 прускім каралём ФрцпрмхамВільгельмам аб сумеснай "ахове" парвдку у few Паспаяітай, што азначала палітычны кантроль над апошняй.
КНІГІ ОНЛАЙН
