Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
магнадтаа і шляхіы стала адарытым. Асаоліва яскрава яно вш №
мавауші^звяігтп^
польны coRl£3jiajm^ као Разам каралЯ lw0±fh а^льаув "ЙІ^^Тсўпо^ lj£aBa_a£HO£bKa£aej^^
Каб неяк каноалідаваць грамадогва, збіць прапольскія ваотроі шляхіа, магвацкая апазіцыя ш чала з Радзівілам пай1“а значную мадэрнізацыю унутранай палітыкі. Яна ^а®°*^” * ₽“ оді паотановыІЗбЗг. паводле яяой праьаслауная I каталшкая
32
шляхіа поунаоцв урауноувалася у правах, ва ухваленні на ооймо ^^ г« оудоваіі рэформц, што на польск! узор стварала мясцовыя °уда» дзе галоуную ролю адыірывала шшхта.
. Гэйя захады вялікакнясхага урада мока о 1 мелі поспех, ка£j_J^eji(paMj^^ej3H(mHsnoiTa4Ha7T^
ская вайна выцягнула оа окарбу усе сродкі. Неадкладна патрабавауоя савзнік. Канешне, позірк адразу оыу кінуты яа захад. Чаму? Ды гаму, mao Княотва мела значны вопыт — дзеояткі унігарных дагаворау ад часоу Ягайлы да кыгімоншу — оужйцця з Польвчай. Да таго ж заходні сусад сам дамагауся уніі. На toe . 4лІ важкія прачыны, як эканамічнага, так I палітылаідэалагічнаге парадку. гіаперыае, шмаілікай польокай шляхце отала цесна у каралеуогве. Яна оквапна паглядала ва княжацкія землі, якія б далі ловыя баівцці, а значыцв новыя паоады, узнагарода. Падруі'ов, Польшча э’яулялася самыМ моцным каіаліцкім баотыёнам ва хсходняв Еуропе, а таму мевавіта ёй Ваіыканам адводзілаоя галоуная роля у зкспансіі каталіцыэму на усход — боларуокія, украінскія, рускія землі.
Прауда, млікакняскі урад меуі другі варыянт выхаду з кры3loirai8_craaMlffiL3fi!M43K6ijH^^ прыззаняе Івана ІУ ці яго аына сваім царом. На гэты конт нават вяліся ^тайныя^перамрвы^Але вынікау яны не далі. Гэта зразумела, оо для шляхты Вялікаіа княотва іван 1У 60х гедоу ш ст. ужо на Оыу.у бляоку пакарыцоля Казан! (1552 г.) I АограханІ (1556 г.), ён отау грозным — Ініцыятарам ^мціычніш. падпарадкоуцам оваёй уладзо маскоускага баярсіва. Такім чынам, вольнасці шляхецкай рэопублікі павярнула пануВчй клао оеларуокіх зямвль у бок Польшчы, прымуоіушы отаць опіной да самауладнай Масква.
Пытанне заклдчэння уніі з Польшчай было прадвырашаным, I як не адцягвалі фінал уладу ірымаючыя магнаты Вялікага княотва ЛІтоуокага, Руокага, Замойцкага, ён наотупіу у 1569 г. Яго, безумоуна, наолізіла ЛІвонская вайна. Па оловах віленокага ваяводы МІкалая Радзівіда, што прыбыу на перамовы у Люолін, "нанашым хрыбца ) gay вораг, калі ім ехалі оюды, жадаючы пастанавіць з вамі унію, / якая 0 аб*яднала као узавмнаю люооую, I, калі казаць прауду, мы пачалі Імкнуцца да яе амаль оегам, тады як продкі нашыя ішлі да яе ввльмі паціху'Ч
^JOj)iyfl3fU«Q569_j\_ju^yo5i^^ які здоужыуся
амаль яа^б драматычных меояцду. Кокны з оакоу отавіу свае умовы, яхія № ярымаліоя оупрацьлвглым. НІхго не саотупау. Ьольш таго,
33
квлі паслы вяяікага Княства убачылі пагрозу тваляоунага заклк> чэння уніі на непрымальнах для Іх умовах, яна_^оакав*ка_І569_г. пахінулі Лашііій I іут полмкі оок пайзоу на дэмансірацыю сілн. •: Скарастаувь цяккае знвлкепалНычнав становІЕча Зялікага ккяогаа ; Літоускага, Руокага, Яамойцката,польскія феадалы дабіаіся ад ла/ гімокта Ауіуста выдання указау аб далучэнні да «ралеуогва.^; скага Падляшша, Валыні, Падоллля I Кіеі лыны. На працягу ^^нГБбЭ годо. гэт’вялізная I багацвйшыЯ землі Вял кага Княства оалі уключаны У склад Польшчы, nito, каяешне, аолао ла бвз taro падарваную ЛІвонскай вайноа эканомІкуЖлтза. Хоць гэ; »ыя а««ы і былі оупрацьпрауная, бо кароль іх выдау асаоіста.^ез аппм сойма Вялікага княства^ але у оклаушайоя сітуаалі W как^кГура^ канфлікт э Польшчай. , ~
Тэрыторыя кяясЕва звузіласа у аспоукым да лііоуск х . л рускіх з'чель.’Прычым на зяачяай часэца апоскіх гаспадарыла маскоуокае войска. У такім отановішчы для велікахкяскага урада ВЙЯХ ОыУ адзіны эа cm лврамозау э Польшчай. Супольна сойм эяоу раопачау раооту. 1 ідІпеЕЯ^З^^^^^ уніі. «3 гэтаіа часу аоедзве дзяржавы уяуляюць саоою адно нвпайела, а такоама авд агулвнув Рэч Пасяалітус, у якой аоодаа гаспадары 1 аоодва аарода уз'ядналіся у адаіны народ I адзіную дзнркаву", — дэкляравау акт. ' ' ,
Наколькі ж цесна зліліоя дзве час?кі толькі утворанай дзяржавы? Вышэйшым органам улада станазіуся агульны_сой^. ЯКІ “°J збірацца тькі на тЭрыіорыі_Польжы. Асобных соймау як для Капоны так I для вялікага Княстза не прадугледоалася. Ланарх ба чыуоя агульшм: "... нозы гаопадар пры вйбранні 5 каранацы. паьінен аб’яуляцца каралём Польокім, вялікік княззм Лімускім, Рускім, I інфлянцкім... ваораннв і узвядаевне князя на праот Ш кага княства JHtoycaawf якое да гзтага часу праводзілася асобна, па вінна опавіода". Выключка да кампетэнцыі ?эчы Паспалітай адыхо™s™ знешняя палігыка. Усе ранвйаыя законы I дагаворы. што былі накірЗай^радГітрэваУ адной з частаа новай федзрадыі, nasi нны оылі быць скасаваны. AM засяродау узагу на ярымцдоовым для польскаіа оояу пытанні: "Ctaty» 1 У®е якія оы м Й пастановы ухвалпшя у Літве супраць пальвкага яарода » шюаанях
34 ~
ш „„««ь. авм»^
а У Польшчы". Разам з тым, Бялікаму.лн»ох j
^ — “^^MgOllF^
ку у Лііве,
• 35
Лнтву й Русь поготову", бо знаць польская «двмо розать почалн Явчэ болыв рэзка оупраць прапольокай палітыкі апошня лмівмаа « п»чэ uva«» р « «»„«»я<.км шляхта выказала
оя ў "Прамо^ ЫялешкІ", № дат/ецдв Ь® г.. ВДОЧ _
оя у _— лкчмій, бо Подляше а Золынь наш аы
Полььчы заканаДхаУ0Ші і
короля! Того нечего н в люда ляхом менечйся". ,
* Што s тады прываблівала шл?хту ^^^““J^'
оуокага,
сакоама войска»
—5515»«, ™ьМ '^“^т Ті^
не Польшчай Вядіааге княотва T°^jx дзяржау, у якой Княст«"— “’gSry2^^^ peза існавала да канца ’
оійскай імперыяй, Аўстрыяй 1 Пруоіяй* ва £Д au_
нікау Люблінскай уніі, пада й, ы яка}1 свой ^ дамага
Прычым як для магнаціва, т«\^ й у^ЫВОВай знаці Люблінокая
унія я«гРа^ "°/^ намойцкім ООЙМ, дзе мапж^а лікім княотве Літоускім, вус . Існаваць. У агулыш s
празодзіла свае йылых вденау паноўрады проста не
аенат Рэчы Паопалітай ^атарау 3 Вялікага Княства
трапіла. Дл 1 ЭДЯ нешматл . Ім'прадстаунішвам У овнацв
заглушаліоя больш ^л« дзе jU^
рэчы паопалітай. Юе ж оамае а^^* браных на сойміках_па_ўсей—~іу—^^ (з
.п~___^^ Літауокае, Pjc®
іх 34 з беларускіх паве^а?). сд эканамічнаЙ, Цяпер
—ТЫІіычйая WCKP‘4“1Haui4“J9”LItaia княства не маглі атрымліпрадсіаунікі шляхвцкапі оа^°^ . ^доуца адарвана Польшчай у ваць аекі У ^х ^’а^Х з^х уладанняў у мехах Княства н^^^6 СГаХ^тХнвч^^ у оольшай M мяоцовай. beaSMoyj», г^^ае Літоуокаіа. Русаага, Іа
п₽аяулйліоя 7
яна Імкнулася? % да сіарыны, да мх,
з яе пункту гледаання, залатьх * Сйптем пооого го
ролввалж в котбрво воеводама бывалн, .. ^Л^^Да са_
CD велмн не люблл, а Лятву
?усь наыу лаойтелно Чаіловал .
s»=s=s “S^ESi. “беларушчыны", якая была базай гэтай даяряавы.
Хаоактэрна, bw антыйвйьокія словы не разыходзіліо Р так і Ў духоунай сферах. Насуперак любліножлу акіу аб ун і ja.
1569 г
ды I дазвол на
„л>н«»«> ^гг^ —7Т„ЙНПЙ maw I дробнай, №І І » № на” ,пзкім непрыяяцці у лісце аршнскага сіараовд
оіуя палітыкі M“«^ .Да^аляна троцкага А.Валозіча, які оыў Ф.йлітыЧарнаоыльокага да я vuii — v аніўні 1574 г., —
папісаны уояго цераз 5 гадоу пасля ўнп Гворацца: He дай оог ляху бы¥ь (каралем
рэз:
у дніуні 1574 г.,
П.Л.) — варекет
пытанне аб выоары караля, на сой
■■fsssss^
мо » статуце н’зоднага разу не паміьам ™ 1840 г., Вялікае Княства паус
І2 раздзела К С«*У» 1538 г’ * ле ім ^^
§§гг?НгягН»» »»»^™ ““ ““’•"““““
ры.
Польскага
3<ш.д,б€0ПЛАТН0 TAP
36 каралеусхва не мела юрыдачнага права набываць землі і займаць дзяржауныя пасады у Вялікім княсхве Літоускім, Рускім, Іамойцкім, зауважым, другой сяладаная частцы федэраіыунай Рэчы Паспаліхай: ”... в мм паньсхзе ьелнком княэстве лктовском н во зсмх землях ему пркслухаючйх досаойносгей духовнах н свзтскнх, городоз, дворов, кгрунтов, староств, дераав, врядов (паоадау — П.Л.) земскнх н дворн.х... жадных (ніякіх — П.Л.) чюаоземцом н загранйчняком, а ня суседом хого паньахза давата не жем, але зо вое ю я нохомкя наші велакне князн ляховскйв даватя будем повнішя холзко лмтзе, руся, яомойтя, рбдячом схапокнтным м урожеяцем велнкого князства..."
Ьарацьбой за "схарыну", за незалежнасць Вялікага княства ЛІтоуокага, Рузкага, Іамойцааіа з\язІлася_^маге£не_за_зах^^ дзяржаўяасці беларускай мова у княсхве, а^хойваяне адвечных на зІі^Г ьёларусі ўсходнёсла^ каштоунаоцей. Палымя
ным прапагандыстам гэтай Ідэі быу Д обіш полацкі шляхціц Васіль Цяпінолі. У прадмове да выдадзекаму Ім каля 1580 г. на беларускай мсве "Евангеллю"^В.цяпІнскі адзначае, што "зацный, славннй, довсхйпный” карод беларускі мае даунія і оагатыя гістарычныя і кульхуряыя традыцыі. А таму кнігавадауца непакоіла ”езыка своего славногозанздбане", і ён заклікау ^вялмкях княжах", паноу, духавенстза да развіцця нацыянальяай культуры, адукацйі на роднай mobs. Гзхы голас дробнага оеларускага шляхціца знаходзіу рэзаяайо за усім шляхзцкім саслоуі Вялікага княства Ліхоусяага, PyeKara, Жамойцкага. Яго ладтрыйау длагнат,'зялікакняся! ханцлер Леў Camera, адзін оа складалыіікау Cxasyxa 1588 г. Ў прадмова да рз* тага задатнага помніка еўраяейокай юрыдычнай думкі 8s з годваоцо адзначае: "... не^збч^^улійч ~ПЛк)_^^ але свона
власкймпраза^н^^ Болж таго, артыкул I раздзвла ІУ
Gsaiysa зацвярдаау у плане адметнаоці ад Польшчы,дзе мовая правазых дакуаеніау была лацідіца, дзяржаунарць огарабеларускай ("рус* кай") моза: "А ішсар земскнй каеіь пр руску латерамн s словы рус* кнма всн лнсіы, зыпйсн н поззн пнсагй, a hs йншям языком н слаза11,
Нездарма пачагак ХУП сг. спарадзіу на сзет слова беларускат га глэга JLjaJCashdipaJt^^ “Польска квітнех лацінаю, ЛІхва
кзіінет русчызнао". ftygt^jgw^^ г., а ў»о У
1696 г. — цераз іра чвэрці стагоддзя — пастановай усзагульвай канфедэрацаі саолоуяу Рзчы Паспалітай адзначалася, шхо у спразаводстзе Вялікага Княсгва "усе рашэнні павінны складазда на поль
37
окай мове". Што ж здарылася за гэтыя 75 гадоу, якія працэсы spa* вялі да таго, вто квітнеючая кўльтура і грамадства прыйшло у поу’ нае занядбанне? Паршую ролю адыграла тут, канвшне, нматлюдкас фізічнае вянішчэнна беларуокага этнаоу у парыяд войнау на пачэтку другой паловы ХУП от., якое прадягнулася і на пачахку отагсддзя М — у час Пауночяай вайны. Сваё значзнне мвла таксзма длзынтэтрацыя грамадсхва Вялікага Княсгза па оацыяльнарэлііЧ’іг.з.'’. прнналежнасці. Пачахак гэтага працэоу Оаў заяладзвліл як алзначс.* лася, яшчэ у часы Яіайлы і Вітаута. Ала у наступкыя пасля XIj сіагоддзя чаоы яго крывая* хоць I окачуча, але імкнулася да айв* накі "кансалідацыя". Пакуль уЛ*й палове РП ст. не адбыуся рэзкі вы.ух расколу оеларускага^тремадства. Галоунымі пра іяамі яго стала далекізая шляхецізацыя Вялікага княотва Літоускага» якая паокаралася польскім уплывам, і, як si дзіуна, барацьба за захаванкз эвакамічнай 1 палігычньй незалежнасці Вялікага Княсхва у складзе Ізчы Паспалітай. Пэдідзесяцігоддае, якэе прайало пазля Любліна, пераканала велікаквяскую шляхту У там, вто I кадалеіі яка будзе займаць вядучыя пазіцыі У озазй дзяркаве. Новыя стахуховая цорш» шіо балі зацвердканы каралём дыгімонтам Ш Базай у 1588 г., пэуным чынам заопакоілі прадсхаунікоу пануючага класа Вяліяага княотва Ліхоуслага. А практыка прамянення заканадауства у аыцці наогул вадала упэўнонасці беларуокалітоускай шляхцв ў оваім ip^* валйм становішчы у краіне. Варта згадаць хайя о дза вяладкі з ямцВ драктыкі за розныя стагоддзі. На пачатку 90~х гадоу ХУІ ст. на EiaeHCjsSJ^i^yncj^LJ^rl^ паоадзіць паляка^Бернарда
КНІГІ ОНЛАЙН
