Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
Атрад С. Грабоускага пры уваходзе на Меншчыну налічва? крыху болей 2 тысяч чалавекі Адной з галоуннх мэт рзйду с’грабоускага было адцягненне сілау ворага на сябе ад Вільні і Гародні. Адкачасова псаваліся камунікацыі, разбураліся масты, рабіліся засекі на дарогах. Атрад С.Грабоускага таксама быу недастаткова узброены і падрыхтаэаны. Абмінуушы Менск, атрад рушыу праз Пухавічы на Бабруйск. Там быу знііпчаны невялікі гарнхзон. Але супрацьстаяць вялікім сілам расійскага войска атрад С.Грабоускага доуга нв мог і вымушаны быу павярнуцд назад. 4га верасня пад Любаню ён быу разбхты. А сам С.Грабоускі трапіу у палон. Толькі невялхкая частка яго атраду здолела выратавацца.
Паступова ініцыятыва пераходзіць. у рукі лраціуніка, 26 чэрвеня Я.Ясінскі не здолеу перамагчы у бітве пад в.Солы аб"яднаных расійсктх сіл пад кірауніцтвам М.Зубава і Бенігсена. Пасля чаго Ясінскі ад"язджае у Варшаву. 3 гэтага часу расійскія войскі пераходзяць да наступальных дзеянняу. Да таго ж прызначаны Т.Касідашкам 4 чэрвеня галоунакамандуючым усімі уэброемымі схламх паустання у Вялікім княстве Літоускім М. Вяльгорскі зу
60
59
сім не адпавядау гэ?ай пасадэе і нічым сябе не праявіу (3 5га жміўйя у сувязі з хааробай М.3яльгорекага яго заыяачае СЛ&краноускі). Тэрыторыя паустання на Беларуеі пачынае ззўжацца. На сярэдзіну ліпеня расійсхія войскг кантралявалі уса Наваградекае наяводства і частку Берасцейскага.
19 ліпеня спроба расійцау аахапіць Вільню заканчваеэда няудачай. Але з таго часу яны ужо не пакідаюпь яе ваколіц. 12 жяіуня расійскія войскі канчаткгьа займаюць Вільнв» У верасні на тзрьггорыю пауднавых паветау Беларусі уваходзяць атрада Суворава. Спачатку пад в. Крупчыцы кавя Кобрына і канчаткова пад Ее.р.асцем яны разбіваюць "корпус" К.Серакоускага. _У бітве пад Крупчыцамі сунраць адборных раеійскіх • войскау эмагаліся болыа двўіГ "^сяч беларускіх сялямкасінз_рау^_Паустанцы стреділі каля трох тысяч чалавек забітымі і параненымі. У асноўным гэта былі тыя ж сялянекасінеры як найменей дасведчаныя і вопьгеныя у вайсковай справе. Многія з іх спрабавалі выратавацца за сценамі крупчыцкага манастыра, але былі там варубаныя казакамі.
Даужэй паус?анне пратрымліваеода каля Гародні. Ооды у рэшде рэшт перабіраеода і "ІЬнтральная Дэпутацыя Вялікага княства Літоускага" —(новы орган па кірауніцтву паустаннем, які у пачатку чэрвеня прыйшоу на замену "Лігоускай Радзе". Сюды ж на адзін дзень, 30 верасня паспявае прыехаць Т.Касцяшка (адзіны раз за увесь час паустання на тэрыторыі Беларусі). Але і Гародню па загаду Т.Касцошкі з I кастрычніка пакідаюць паустанцы. Рэшткі паустанцкага войска Вялікага Ккяства праэ Саколку і Беласток адступаюць да Варшавы. Там, пры гераічкай абароне варшаўскага прадмесця, Прагі, гіне Я.Ясінскі.
Паўстанне 1794 г. на Беларусі пратрумалася крыху болей пяці мееяцаў,. Але яно змагло адцягнуць на сябе значныя сілы расійскіх войскау, Гэта не дазволіла адразу кінуць іх супраць атрадау Т.Касцяшкі, Ддной з прычкн паражэння паустання ма тэрыторыі Веларусі з"яулялася адсутнаспь адзінага каманДавання, належнага узаемадзеяння у паустанцкім войску, няздольнасць вайсковага кірауніцтва. Алегалоуяай прычынай ^^^□!алавінадтмпьаб^улем>х рэформау, пастаянная аглядка на шляхентза, якое не хацела дапускаць рэваліэдьйнага
высгуплення сяляне»ва І мяячанеюва. Так, выдадаены 7 мая 1794 г. Т.Касцвшкам знакаміты "Паланедкі універсал" стварау ,падсгапу для аблягчэння етаяовішча еялянства у Рвчы Паепалі
тай. Гэуым універоалам уеім прыгонным сялянам надавалася уласная свабода, прызнавалася епадчыннае права карыстання зямлё^_якую^гны_абраблялі2_знаод^іаШн®^^
.іле, каб канчаткова не адштурхнуць ад паустання яляхту, LKacцпшка вымушаны быў улічваць і яе інтархЧ • йрыгон не быу скасаваны. Гэта не даэволіла перарасці паустанн» ва усенароднў”рўх7 а таксама спарадзіла раскол^лагеры jiayci^ Такія акалічнасці спрыялі руекаму войвку на чале з Суворавым f ферзенам атрныаць шэраг перамог і задушыць паустанне.
Цяпер пытаняв аб захаванні Кэчы Паспалітай не стаяла, і апошні яе падзел адбыуся у каетрычніку 1795 г« Па ім уея У тэрыгорыя Беларусі была далучана да Раеійскай імперыі.
ЯЛЯ 3 А ЎВ A р
Д л Я 3 Л ЎВ A
61
^ 8. ЖАРУСКІЯ ФЭДІПЬНЛЯ ВЁЖА 1 FORM У Д^ОЙ ПАЛСВЕ ХУШ стст.
Эучэбныя пцтанні : I. Эшіамічяае і Ерыдычнае становішча сялж. 2. Спляпскія паустаяні ХУШ ст. 3, Гарадское хкцчё.
Для вялянсява — самага зЫатлікага класасаслоуя беларускаМ грагадства ХУПШ стст», дбшжем яксга развізалася сельская г&спвдарка, стваралася ба?ацейіяая гультура, мудраеця якога гадаваліся ноьыя пакалаіжі белврусау — аэначаны час быу нял&гкі для жншя і для працы. Нллогкі, тажу пго, на жаль, вельмі часта праносіліся смяро»і:ай віхурай па аямлі беларускай спусташальнкя войны. 1 неаднойчы пасля ліхалеодяу праца селяніча узнауллжа разбурану» гаспадарку, неадясйчы земляроб ДДвау ксвае пыодё эапусцглай »яші« яквя бн» для лго нзйэялікгаым багаодем. Але багаэде гэ?а ке нэлепала ravy, хто пр«цавау на сй, палівау потам і аблашчвяу. йануючы клас афэрміу закаяадауча манапольнае прага залодяжя эЖюёЯ. 26 артыкул раздэела Ш Статута Вялікага княстэа Літоускага, Рускага, Жамойпкага •1588 г. поунасцю адлучау земляроба ад зяйлі : ”... лростого стану чоловек, не осегнувпя первсй ет нм, господара, вольноетя шяяхетское, км№йв н кгрупмв гляхетскіх нй которым обычаепоседатг а йй гуплею своев держятм не может". _
Але, няглелзячы яа з^’чадлўчув эабарояу, сяляне, абапіра»чыся на звнчаёвае арава, лячэ у йершай палова ХУШ ст. праводзілі гамдлёвыя аперадйі э swuM. Так, у інвентары за 1716 г. йаёнтка Здзяцал (сучасзае Дэятлаэа — раёкны цзнтр Гародзекскай вобласці), што &"я7лялася часткай эялізарных уладанкяу буйнога уагнацкага роду Радзівілау, эафіксазанн факты купліпродажу ая лі сялянамі. Гзты, як адзяачае складальнік дакуменVa, "вельмі злы і пану шкодны" звычай неу распаусЕДжамне па усёй воласці : "падданства нявыкупленые ад п&на грунты адзін другому запрадвалі". ппычым рабілі гэта, не эвяртавчы увагі на пагроэу пакарання штрафам. Цікавыя зэесткі па эакранутаму тут пытанню ыае таксама інвентар Берасцейскай і Кобрынскай эканомій 1742 г., у якім канстатуеада, штэ "хлопства ... са злосці і сваволі сваёй грунты эканамічныя пастаронній лвдзям прадаваць, закладвапь і заводзіць звыклі”.
Феалальная ада іністрацяя рэзка выступіжа супрапь падобнаЯ
практыкі. У дэкларацыі, якая была уключана у зэышупамянуты інвентар, адзтачалася, што з моманту яе екладаняя нівоДэін селянін "прадаваць, застауляів, а ніякім іншым спосабам эаводзіць грунтау эканамічных не павінек". Гэта ж дэкларацыя рэгламентаэала, што даунасць валодання надзелам ке дазваляе лічькь яро ійўнай уласнасца селяніна. ЦрычынаЙ з"яулення такога запісу былч відаць тое, ато сяляне, калі даказвалі пеоад адміністрацыяй свав права на правдвзеняе апсрацый купдіпродажу эямлх, спасылаліся на даумоо традыцы».
Але традацыя тая адыходзіла у нябыт. Лрыклады, якія магадваліея намі, былі хутчэй адзіккаэыя, чым паусюдныя, былі внклачэннем з правіла. Правіла ж даьодзтла, што селянін атрымлівау ад сзайго пана кавалак зямлі за ros, што выконвау на яго карвзць пэуныя павіннасці.
Каб нракарміць сям"ю і даваць прыбытак свайму гаспадару надзел сяляяскі, па падаіках тагачасных эканамхстау, павінен быу быць не меней 1/2 валокі зямлі (крыху болыа 10 гектарау), Феадаяы добра разумелі і памяталх словы, моуленыя Львоы Сапегам, ято падпаны для пана з"яуляецца "яснавельможмым, тамуаато калі сяляк не будзе мець, ём тады і яснавельможным панам не будзе". Таму землеуласнікі старалхся падтрымліваць жыцоядзейнасць таспадарак сваіх прыгоннЕХ. йк сведчаць дакументы, ллошча сярэдняга сялянекгга надзела у другой палове X.W — першай палове ХУШ ст. зрэдку бьла меншай, чым 1/2 валокі. Калі нават інвеятары фіхсавалі за той ці іншай сялянскай сям"ёй надэел у 1/6, 1/8, a то нават і у І/ІО валокі, тады, як правіла, ён дайауняуся пазанадзельнымі, так эванымі прыёмнымі землямі, за якія падданыя сплачвалх меншмя падаткі.
Для селянхна гэта было вьтадна, а таму пад час ваенкых ліхалеодяу, калі мкогія палеткі лякалі у запусценні, прыгоннкя часцяхом наумысна скарачалі памеры сваёй надзельмай зямлі і распрацоувалі пусткі.
Здараліся выпадкі утойвання сялянамі ворных пазанадаельных зямель, каб лаогул не адбываць з іх нхякхх павіннасцей. У Цімкавічах, уладамні Радзівілау, пры новым абмеры было выяулена, паміж іНшым, ажно 59 няулічаных у інвентары валок — а гэта прыкладна 1160 гектарау. Гэты факт зафіксаваны дакументам 1717 г. А ?фаз некаторы час ужо інвентар маёнтка іУрау, які належяу
63
Патоцкім, змяшчае такі запіс : "усе вёскі маюць па ллсах новыя распрацоукх нерушау, з каторых нічога не плац^дь".
Характэрна, што сяляне яв толькі утойвалі ад уладальнікау частку зямлі, якой карысталіся, але і адаауляліся плаціць падаткі за карыстанне 8я пасля выкрыгяя. Прычым рабілася rasa hs ?а~ му, ото прыгончыя не маглх апрацаваць дадатковыя казёжі лзашы, . а каб і надалей пазбягаііь выплаты падаткау. Tax, у вёсід» Keuea . ровічы, размешчанай ка Крычауачыне, у 1727 г. а&азалася 34' •
"пустых" валокі — вялікая плояча бодвйг чым 726 гехтарау, што на працяну нек&лькі гадоу употаек алрацоуваласа сяяянамі. Враць на іх у лрыём, няхай жа і эа мекшыя падаткі.чум з асноунага падзелу, яны адмовіліся. Гэта быу сьоеасаблівы пратэст ' чыста эканамічнага характару, які, хоць і ке надоуга, але паляпшау умовы сллянскага жыцця.
За сялянскі кошт яылі і карміліся дзяржава, ыяяхта, войска, царква. На іх карысць прыгонныя адпрацоувалі Ематлхкія павіняае* □х. Галоуныя з хх — паяшчына — адработкі, дзякла — натураль . ная рэнта і чымш — грашовы аброк. Першая была аскоуная для ся
• лян цяглых, апомшя — для чыншавых. Дзякла ж.часней за усё, дапауняла гэтыя важяейпыя павіннасці.
йаншшау албывалі зімой і летам, мужчыны і жанчыны. ha працу сяляне вавінш бмлі выходзіць ці з рабочай жывёлай, ці без яе — па неабходяасці для панскай гаспадаркх. Пачынауся паншчынны дзень з уаыходам сонца, эаранчва'бя, калх совда заходзхла. Феадалы жорстка каралі сваіх падданых, калі тыя спазняліся ці не выходзілі на працу у вызначгныя дяі. Воеь ях сптсвае ларадак адбывання паявшнм інвентар маёнтка Раклішкі Лідскага павзту : "йа Ерацу еяляне абавазаны выходэіць і станавіцця на внзначакш месйь' з узыходам еовда, а пакідаць работу хутка пасля эахаду сонца. Працу павіяен эаказваць войт пт ураднтк. Хто б пасля за~ козу не выйшау ка Еграцу, To за такуо непаслухмянасць лазікен адпрацаваць эа адзін дзень два днх, не пакідаючы тэрыторыі паясхага двара, а за другі даень — чатыры дні, таксама зкаходзячыся пры двары. Калі хтонебудзь не выйшау ua працу уса трн дні цх на прааягу шасйі тыдаяу ка разу на тыдзш»« асабліва летах, «о эа гзту тмдзень у ланцугах пазінен працавапь у дэары. ііаоля гэтага такі чалавек урадніяу пазінен буу даць барана. Калі б і Пасля гэтагЕ у лго здарпліея нявыхады ка працу, теда — бічав&нш^ не ля слупа, Калі хто праэ хваробу не змог выйсвх М в&нячнну,
КНІГІ ОНЛАЙН
