Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
64
тады павінен эагадзл паплрэдзіць войта". Памер паншчаны ддя сваіх ладданых землеуласнхк.вызначау асабіста, з улікам захавання для сялян кагчымасцх весці гаспадарку на сваім надзеле, а таксама з улікам вастрыні і размаху супраціуленкя экрплуатуемых прнгонных феадалйнаііу уцхску.
На крацягу ХУД ХУД стст. норма дармовай прыцусовай і^ацы у гаспадарцы феадала, яку» той патрабавау ад сялян, павлгічылася. Асабліва добра моана гэта адчуць, калі супастасіць дадзеныя аб памерах паншчыны у адных і тых жа уладамнях за розныя гады. Так, у маёнтду Радзівілау Карэлічы Наваградокага ваяводства цяглья сяляне у 1672 г. адбьвалі наншчыну 4 дні з валокі і 5—ы дзань з дыма на тыдэень. Да 1746 г. у падданых гэтага уладання паншчына павялічылася да 12 даён на тыдзонь з валокі на сям"ю. У другім радзівілаускім маёнтку — Бдювенічы Лідскага павету __ і без таго высокая норма паншчыны у 16 дэён на тыдзень з валскі паднялася у сярэдзіне ХУШ ст. да фантастычных памерау — 24 дні з валокі.
Аде дзвля справядлівасці трэба адзначыць, што у цяжкія ваенныя часіны і у пасляваеннае аднауленне феадалы, каб прьдягнуць ці утржаць у сваім маёнтку сялян ішді на пэуныя палёгкі у іхнім паэіннасныы рэжыме. Так, землеуласнікі здавалі сваік падданым за долп ураджая (трэці ці чадверты сноп) валокі, якія не засяваліся. Сялянам, што тзлькі зайаелі кыхарства ва уладакні, дараваліся так зваііыя слобода — гэта значыць, што іх паьіннасці на некалькі гадоу памяньшаліся у параунанні э тьмі, шт" мелі старажылы. Вось як v маёнтку Салегау Беліца Аршанскага паэету, дзе у 1690 г. цяглыя старажылы выконвалі 4 дні паншчыны на тыдзень з залокі, а з новапасяленцау ці "новікау", як іх называвць дакументы, патрабавалася толькі 2 дні з той жа зямельнай плошчы.
Аднак, прынамсі, нельга уяуляць землеуласнікау як нейкіх звыцдабрачынцау ці сялянскіх абарояцау. Дбалі яны перш за усё аб павышэкні сваіх прыбыткау, якія поунасцю залежалі ад моцы і плацежаздольнасці сялянскай гаспадаркі. Адсюль вось і пачыналіся "клопаты" феадалау аб абмежавакні сялянскіх паборау, узмацненкі сялянскай гаспадаркі. Як толькі землеуласнікі адчувалі самую нязначную магчымасць для павелічэння паншчыны, чыншу ці натуральнага аброку, яны адэазу падымалі гэтыя павіннасці для сва
65
іх падааішх. > • „ wn
Акраак штотьдаавай паншчыны сяляне*выконвалх у ллн— стст» і такія адработачныя павіннасці як гвалты, талокі, згоны pabaw, ЙР былі заязань а жнхвом, сенакосам, уээорзаннем зямпі фаадала. Прычыы на работы гэтая выходзілі усёй сям”ёй, пакідаючы дойа аднаго "малога ці старога, да работы няздатнага", каб цільнавау хату ад пажару. Колькасць гвалтау на сялянскую гасдадарку часцей за усё вызначалася лічбай 12 на год, як, _ напрыклад, у ьёсцы Нарбутовічы Слонімскага павету (ХУШ ст.) : на узворванне злмлі — 4, на траляванне дрэва для будаунхцтва — 2, у жніво — 4, да стагаванмя сена — 2.
Вельмі цяжкай для беларускага селлніна, для ягонай гаспадаркі была падводная павіннасць. Каб яз выхда, прагоіш» павхнан быу на асабістай рабочай жывёле, ды ”на свезй страве дастауляць панскія грузы J то да бліжэйшай прыстані.ці у гандлёвыя цэнтры, хутчэй за усё Вільюо, Рыгу, Кралявсц (евнняшні Калхнінград). Накслькі дарагой бьша гэта павіннасць сьедчвдь той грашовы эквівалент, які спаганяу феадал зсялян у выпадіу непатрэвнасці яе выханання. Так, у інвентары вёскх Забрэжжа Менскага ваяводства за 1702 г. запісана, што сяляне абавязаны ездзіць Г^Ха Вхлыіі х да Стоубцау адзін раз на год. Калх ж пану ке спатрэбіцца адпрауляць туя падэоды, тады падааныя павінны бшй заплаціць за віленскую падводу 15 злотых, а эа стоубпаускую 9 злотьж. Гэтня 24 злоты на «ой час былі вохкхя гровіы, за якія селянін мог купіць 12 баранау ці 36 гусакоу, a то 72 курнцы Ці 48 вазоу дроу.
Падводная павіннасць на доугі час адрывала свлянхна ад работы на сваёй зямлі. Але шмат гэтага часу эаймалі і імвя адработачныя давіннаеці. Лапершае, так званая старажоушчына цх старожа, на якую выходэхлі па чарзе 24 чалавекх з ввскі, чавцей усяго ка тыдзень, каб выконваць розныя гаспадарчыя работы у двары феадала. Падругое, начная варта, калі сяляне таксама па чарзе ахоувалі пл хкі двор.
Абавязковай адработачнай павіннасцо у разглядаемы час ддя белкрускіх сялян былі шарваркі. Павіннасць гэтая заклвчалася у рамонце і будауніцтве дароггасцівдау, мастоу, маенткавых збудаванняу. Выконваліся яны не рэгулярна, а па запатрабаванна панскага двара і яе вызначаліся | інвентарах дакладнай колькас
66 п» рабочюс дзён на год.
Акрамя вышэйназваных адработачных павіннасцей, сяяяне павіны былі спрауляць іншыя работы на карысць свайго гаспадара. Прыгонных прымушалі сплауляць лес і іншыя грузы у партовыя гарады Прыбалтыкі. Абавязковш быу іх удзел у аблавах пад час панскага паляваннк, у рыбнай лоулі для панскага стала, у раскарчоуцыл' лесу. Ладдамыя павінны былі вылучаць са сваёй грамады пастуха для панскага статку ці аплочваць яго. Жанчына прыгонам аполвалі і палівалі пангкія агароды, мылі бялізну для двара, ткалі, стрыглі авечак і г.д.
. Асобнае і даволі эначнае месца у павіннасным абкладанні сялян на Беларусі $ ХЖ ст. займалі грапювыя падаткі. Слрод іх на пераж масцы стаяу чынш, што дапауняу у невялікіх памерах адработачяыя павіннасці цяглых падданых і з"яуляуся галоунай павіннасідз для сялян чыншавых. Несумненна, чыншавікі, што не былі' прыкаваны да амаль шяодэённай працы у панскім двары, у параунанні з паншчыннікаш мелі куды большую гаспадарчую самастойнасць. Але ж ра цяккасці выханання чннш быу зусін ке лягчэйшым за паншчыну. Чыняавкя стаўкі былі неаднолькавымі у розных уладаннях, але паусвдна дастаткова вксокімі. I нямала сіл трэба былэ пакласці селяніну, каб адпаведныя сродхі зарабіць.
Чыншавш з"яулялася Крычаускае сіароства, якое возьмем за прыклад для паказу эваліацыі чшшавой павіннасці на працягу ХУП—ХУШ cfcT./ У 1682 г. грашовы чынш у крычаускіх сялян складау 30 здстых з валокі. Адяах ужо да канца 30х гадоу ХУІВ ст. памер яго йавялічыуся больш'чым у тры разы і у 1727 г. быу роуны 10,5 талерам бітым (99 злотйь 22 грошам). Разам з дзяклом, якое на той час было пераведзена на грошы, чынш складау 115 злотых з валскі. У сярэдзіне ж ХУШ ст. грашовы чынш падняуся да 120 элотых. Калі нават улічваць падзенне з сярэдзіны ХУП па сярэдзіну ХУШ ст. у 1,5 разы вартасці гроша, усё роуна падняцце чыншавай стаукі для крычаускіх падданых было даволі значным — больш чым у два разы.
Для бедарускіх сялян рэнФа грашшачыншам не вычэрпвалася. Грашовыя уклады сялян "сваім" пакам павялічваліся у ХУП—ХУШ стст. за кошт самых разнастайных падаткау. Напрыклад, таго ж запіснога, якое сплачвалі сяляне лры здачы чынша. Звычайна яно складала адзін грош з кожнага злотага, які ішоу на чынш. Адсвль
67
іншая назва гэтага ж падатку —. грашовае. Згадаем тут і такув павіннасць як жарнавое, што спаганялася панам са сватх прыгонных за права мець свае жорны. За карыстанне лявняйі угоддзямх зямельных уласнікау сяляне плацілі такія падаткі грашыма як угайнае, ялавічнав, вепраушчызна. Але ж нягледзячы на гэта, скарыстаць найвялікшыя багацці беларускіх лясоу просты люд не мог. Так, у радзівілаускім маёнтку ДавыдГаредок Пінскага .павету у 1670 Я сялянам была забаронена высечка лзсу для асабістьк патрэб. У зноу жа радзівілаускім Клецкім княстве, яков уклвчала у сябе 12 маёнткау, падданым дазваляуся уваход у лясы па спедаяпьна вызначаным дням. 1 гзта ж за грошы ! А парушальнікау строга каралі. Ва уладанні Горкі У 1742 г. за выееод хоць адзінага дуба, які ішоу на гандаль, пагражалх эіселіЦ . Сялянвл Ружанскага і Дзярэчынскага графствау, якімі вамдм князі Сапегі, ляснічыя перакрывалі уваходы у пушчу, ^^“^ коней. Падданыя скардзіліся панам, што не маоць лесу ні на др вы, ні апрамантаваць свае ха« і хлеучукі, «^“^^ плот. Інвентары ж Дзярэчынскага графства за S® ст.
ЛІ 5 "Нікому, НІ пад якім выглядам без асобнага дазволу гаспа дара ці камісарау ягоных не выдаваць у лясах ніводяага сучка .
Р За ддзрол на выраб алкагольных напіткау феадал спагавяу э падуладных яму сялян так званае чапавое. Землеуласнікі забараняжі сваім паддаюм самавольна выходзіць замуж »* улада да інвмх феадалау. Так, інвентар ыаентка Чааайкаушчызна Сл німскага павету адзначау, вто "дзеукі замуж у інв^ую золасць неТоХ ^^ ? ^”6 ^™1M :А ^ “7
замуж у іншуя воласць Ч»«а была згода уласніка. За яе ж трзба было адазячвзць гравювым выдаткам, так званай куашай.
Ахражя названых грашовых падаткау сяляне розных выплачвалі сваім гаспадарам такія павікнасці як рагавое, аклад ^ТыГавое, тміннае, р«бнае .... усяго даследчыкх нмлшлі 56 найменняу толькі грашовых паборау, што спаганяліся 3 ся
скага.
лян
ЙтЗгад кяі^^
™«ай так званаг падьмнае. Але і rata ялчэ не усе ! Пр«гонкыя мелі на утрымаяні і феадальнае войска. Для гэтага
68
дзяркауных сялян епаганялася так званая^гЙдаН^атнауласніцісія сяляне гетай павіютасці не мелі. Але у некаторых выпад— ках адсутнасць гіберны у шляхецкіх маё.чтках кампенсавалася ін~ шым падаткам, яп наэыаауся рэйтаршчына і прадвызначауся для УГрымання дрыватнага войска магнатау. Рэйтаршчына у прыватньж маёнтках 1 гіберна у дзяржауных дапаунялаея стачыяй — натуральнай павіняасцэ, што спаганялася з прыгонііых камандаваннем вайсковых харугвау пад чЯй' кватаравання іх у той ці інпай мясцовасці. Так, падданыя Капыльскага княства у 1751 г. абавязаны былі "стацыю на гарнізон слуцкі па дауняму эвычаю" жыта 1/2 карца * ячменю 1/4 карца, сена I воз з кожнай цяглай валокі ва уледанні.
Аднак даніна натурою у выглядзе стацыі хоць і была цяжкім абавязкам для сялянскай гаспадаркі, але для іх больнасці нерэгулярнь’м. Стабільным прадуктовым аброкам, які дапауняу паншчыну і чынш, з”яулялася дзякла. Аснову яго складалі збожжавыя : жнта, ячмвнь, авёс, пшаніца. У дзякла уваходзіла тахсаш абавязковае "дарэнне" свайму пану гусей, курзй, яек, масла, хмелв, канаплі, грыбоу, ягад ...
Свовасаблівьмі натуральнымі даборамі было так званае "каляднае і 'валачобнае”. Першалачаткова гэтыя павіннасці узнік— лі як святочныя паднашэнні феадалу. Але паступова пераутварыліся у ластаянны абавязак сялян штогод пад вялікадзень і на каляды здаваць на панскі двор лэуную колькасць хатняй птушкі і яек.
КНІГІ ОНЛАЙН
