Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
85
яароднак беларускай гаворкі. Беларуская дітаратурная мова канчаткова склалася як самастойная моўаая оістэма ў другой палове ХУІ ст.
Дб'яднаўчым (этна<кансалідуючш) працэсам садзяйнічаў высокі дзяржаўны статус старажытнабеларускай ("рускал") мовы. . Дзялуючы выоокаму культурнаму, паліткчнаму, сацыяльназканамічнвму раавіццю ўсходнеславянскіх зямсль ^ункцыі асноўпаа дзярваўнан мовы'руокая" мова пачала зыкснваць. з лвршых стагоддзяў існавання ^ялікага княотва Літоўскага. Лі.тоўцы, нк яядома^ . BjLA^JliC^&liLiUC***^^ да * назней па сваіх
грамадскапалітычных і культурных ^ункцыях яна доўгі час усту / пала больш распаўсюджаным баларускай і польокая мовам.
На бвжрускай мове вялооа спрадаводсхва ва ўсіх дзяржаўных устанояах дялідага княства Літоўскага, у галоўнай — гасладаронад канцылярыі ў зільнв, дзв большасць сакратароў і пісараў былі мясцовага лаходаання, на ёй надісана пвраважная большасць матзрыялаў, ядія ўвамшіх у склад вялікакнявацкага архіва, так аванйй йетрыкі Вяльіавга княства Літоўскага. Беларуокая мова шырока выкарыстоўвалася ў розных судовых інстанцыях, дыпламатычнай і лрыватнай дерапісцы, заканадаўства, у к,анцылярыях мясцовых органаў улады, маііотратах, магдэбургіях і г.д. На баларускай мова далхсаны параклад Вісліцкага статута (оярэдзіна ХУ 05.), Судза.бнік Каэіміра 1468 г., арыгіналы Статутаў Вялікага. княстза Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг., на ёй складаліся піоцовыя КНІ.Г.І ірэвізіі) дінскага, Клецкага княстваў, лобрынскай эканоміі ў сярэдзіне ХЛ ст., аіармляліся асноўнын заканадаўчыя акты, што тычылхся аграрнал рэ^ормы, так званай залочнай памвры (Уотава на валокі 1577 г.), На баларускай mobs размаўлялі на сеймазых ласедканнях, на дыпламатычных перагаворах з маскоўскімі ці іншымі ласламі <нярэдка пры дапамоза перакладчыкаў). На ёй напісаны паршыя валскозыя Устазы ў 30х гадах ХУІ ст., якія вызначалі асобныя аспакты ўнутраяага жыцця войока, адносіны з мясцовым насвльніцтвам. Вялікі ўклад у нармалізацыкі х стабілізацыю дэяркаўнай мовы, у нв распаўсаджанне ўнаслі памннутыя Статуты Вялікага княства Літоўскага. йэўій£^рхык£л_£^;тат^ таца 1588 г., прадпхсваў; "А пнсар земскій маат no руску, лііт0Раші 11 оловы РУСКйМй вса лнст я позвы іс;..,овыя выклікі) ллсатл, а не нншым языком я словы, л так мает шісар прнсагатл]Ч
86
Статут 1.588 быў упершыню надрукаваны ў вілвнокай Tanarpajiii беларускіх купцоў і лрадпрымальнікаў ..іамонічаў. У прадчоза , да Статута канадвр Вялікага княства Літоўсяага Леў Canada I пісаў з гордасцю: "в «овдой речы посполлтой чолозёкў’почстлвому нйчого нз мает бытн дорожшого над волькооть... ^8стля которому народу встьід прав свонх на умзтл, логотовю нам (аоаблГваПйЁ^, которыенеобчі^^ сным
права опйсаныв_маем..." .
ораэумвла, што ў духоўным жыцці Бэларусі адлкотроўваліоп не толькі слвцыфічныя асабліваоці, алв і найбольш істотння рысы, характэрныя для гісторшаэтнаграіачнага рэгіёна, дзе і пражывалі ўсходнеславянояія і славянскія народы, а ў больш шырокім плана — рыоы бўрапэлскай і агуЛьначалазечай культуры»
У адназначны пврыяд суполнасць культуры ўсходнеслазянсхіх народаў х кожнага з іх лаасобку выяўляласЯ нв толькі ў мове ды іншых з’явах духоўнал і матэрняльнай культуры, аля і ў дэўным рэлігійным, а часам і царкоўным адзінстве. У эпоху сярэднавечча, яа ўмовах, калі розныя народы лрытршлізаліоя рознай рэлігійнаа арыантацыі, рэлігія, нв вядома, звычална была адной з этнічных прцкмат, важным, падчас, здзначальнш, кампанантам этнічнал самасзядомасці. ііаводлв "лолісаў", інвантароў і іншнх масазых лісьмоэых крыніц, выказванняў сучас( нікаў, у ХЛ—парай палова ХЛ ст. <у пэўных мажах і значна пазней) пераважная болыхасць беларускага насальніцтза заставалася лраваслаўнай. Нават сярод шляхты ўдзельная зага яатолікаў у цзнтральных, пІГўднГійіГ'Пўсход^^ лацУі^ТявІТсіТГ^'ТіінсіГпГТП^ х пра
цэТп^ўД7^эЗ'йй^бль6а7ЛТ£ГТоЗіГ^ іірнкмнТнТкГколмасць католікаў у заходніх паватах і ў Падляшшы таксама сяладалі літоўцй і палякі.
Захаванне рэлігійных, моўных і культурных традыцый оярод баларускіх ^еадалаў у цэлыч было манш уотойлівым, чым оярод інлых слаёў насвльніцтза. 7 50—70х гг. ХЛ ст. пад уздзаяннед аалітычных і оацыяльяаэканамічнйх ±актараў, абумоўланых галоўным чыаам драцасамі стварэдня новай поліэадічнай федэрацыі — Рэчь. азслалітал, у накаторых сацыяЛьных і этнічных пласгах насчльнхдтва выразна вылзіліся новыя канфесійныя тэндэнцыі. 7 канкрэт.чых умолах Баларусі другой паловы ХУІ от.
88
87 . .
адмова часткі фвадалаў. ад рэлігійных і культурных традыцый стала зтапам на шлаху іх зблікэння з польскай даяхтай. .Боль^ ^асць пратэстенцкай знаці пасля Люблінокай уніі 1569 г перайыла ў ка,2аліцызм. . .
ЗГэтйічяым^звіцді ўоходаеславяяскіх ' 'родаў Вялідага.Княотза. мзлі месца ..сімхляцыйныя з’явы» ьеларускія, уяраінсвія, русдхя пврасялен^Т_ўц5вач57—пнолапрыходцы" адкосна легка ’’удісвадіоя" 3' роднеснаа эгнасацуяльнае. асяроддзе, большарць з. іх Ідругое х і’рзцяв пакаленні) амаль нічым ужо. не адрозніваліся ад мясцоаых жыхароў. Асімхляцыйныя тэндэнцыі вдяўлялісп гаксама сярод літоўскіх фвадалаў ^частяа члзваў вялікакняжадкай дынаогці, баяр і шяяхта), якія здаўна асвлх на беларуокіх звмлях, малі тут свае асноўаыя ўладанніл Гзгыя тэадзнцыі эакранулі часаду літоўцаў мяшчея і нвшматлікіх літоўцдў оялян, якія жыйі на тэрыіорыі з пвраважнай колькаоцю баларускага наоальніодва. .
Праявы культурнай х сацняльнав інтэхрацыі ў Вядідім княотдв Лхтоўскім у' Ш—М ci.cs.» іця ў п.эўаай ступені і ўплывалі на этндчаыа адносхяы, у цэлым нэ маглі спыніць драцэсы кансалідацыі беларускага, літоўскага і ўнраінскага народаў.
У гэты адрыяд аасвой'. • раэвівалася эадхчная. самасвядомасць нарсдаў Зялікага. княотва Літоўскага, фарыіраваліся цовдя ўяўлв, наі аб агульна.сці паходнаная, "айчызна", моўным, рэлігійным, культурным здзхнства. членаў этнасу. Дыразная аоаблівасцю этяхчнай самасзядомасці бадаруоаў у тоД чао быў значды ўплыў . "зямляцка.йп самасвядома.сцх С'далачанін”, "віцабляні.н"., "магіх?вд“ і інш.)., ядая оуі.снавала побач з больш шырокімі этнічHwi ўяўленяямі, і рзлігійных традццый.
у аснов0_ этнічнаіі са^свяйомасці_беларускага паршадрукара., асватніка, гуманіста фршіцьйіша_^5ій^ ыырокія ўяўлэнні
аб усёй Русі, дад HKoKjsiU^Lsy'^J^^
jjoj, — "ліка'мяТшлостйзый Бог с того языка ва сват пустнл". Т’вядікай давагай, любоўю да бацьнаўшчьшы Скарына пасіаянва ўсдаміяае йолацкую зямлю, "славный град Полоцк". Да яго словах, "лкаа, нгда зродвлася а усвормлвны сугь до Бозв, к тому мвсфу велнкув ласму лм*пг“.
Датрыятыз... Окарцяы заснаваяы st тодьаі на дачуццях кроўнай» црыражовай .адданаоцх о.заёй Айчцвс» замхлаванні яв культурнымі» ііогарычнымі традыцыяміі ёа мм глыбінны дэмакратычяы гуманіс
тычвд сэнс, яакіраваны № адтыўны ўдзел ва ўсякай караснай, у тым ліху грамадскай дзвйнасці: "Таков а мы, братла, — аісаў Скарына ў лрадмове да адной з кніг сваёй Вібліі, — нв можам лн во ввлнках дослуклтя поспохшому люду рускою языка, czue малые кнхіекй працл нашее пряноозмо ж"»
У шырокім сэное выкарыстоўвае тэрмхн "Русь" іншк беларуокі п.зршадрукар, драдаўжальнік духоўных дачына.чняў Скарыкы Весіль Цяйінсяі, суадносячы гзтае паняцдв з усёй славяяскай агульнасню— "словяне, воторыма што чоквт быть дряроайнаогс /роднага/" нк яе Русь. йагрынтызм Васхля '■яаікокага_таксама не абмеіазаны саолоўнымі перагародкахі, ён звяртазцца да ўсіх беларусаў і ўкраінцаў, да ўсіх "русхнзў" Ьнлікага княства АІтоўскага, Рзчы ііаоаалітай з далымяянм заклікем узнавіць балую славу оваіх продкаў, пашраць родную мозу, падтрымліваць школы і асзегу, раопаўсвджваць хрысцыянсг.ую «spy. "Рад дааажу мою звру, которую маю, — яіоаў ён у сзаёй вядомал прадмове да выдадэбнага ім Евангелля, — а злаца нзроду сзоеду русвому, тые аё сно давным взком славною прадкоз своах умее'ааосгью... пзтвардять’1. цяпінскі падкрзсліваў, зто ён "услугуе" з малага свайго маёнтку "драздвве, вернз а огворлсіз з'зычллвоств ну моей Стчлзда..."
За ўмовах, што сядаліся на Бвларусі пзсля Дюбліасмл уніі 1569 г., ёд востра адчуваў дагрозу духбўнад дэнадыйналізацыі, паланізацыі, якая аерш за ўсё закранула найболыд уплйвовыя пласты беларускай ыляхгы, арысіакретых: "Бо а хто бопбсйныл не задврдмть іяв задрывдць) на текую казкь бозію гледячл, ra^ax лаяов значных, так много дзток нвввнных, муяоз з аонама в тэком зацяом руском, а злаг# лврад эдм довсхваном учоном народв езьн ка овс :о славнаго заяедба2^_^іро£7О^ А на остаток, даіГмоке$"б2^^ Sw co мвжд намв зозут
духовныма, н учнтелв, смеле мовліс, намней его ке імй..., зачвм в ncBCKMa6o_2i_2yiaeju5CMa^_^^
йатрымычяыа і гвраічяыя тэ.чы знаходзяць авой адбітад у фальклоры, эпічных і гараічаых «аораК былінах, ладанаях, гістарычвых десаях аб барацьбс за зольнаоцв, нззалзжнасць дзяржаод анакамітй: ёімах з ворагамі, лхрыч.ных баладах, дзе васдявалі люОоў да сацькаўшчыны, роднал зямліцы, сзаякоў,. маці, каханай..
У суаязх з лрацэоамі саслоўнал яансалідацыі пануючых слаёў ^еадалаў аялікага кгчотва Літоўскага кнвзалежна ад хх этнічна
89
га находшшя i веравызнання) своеасаблівую эваладыю драйШла этнічная самасвядомасць беларускіх Фвададаў. У ХУх ст. гіераважнан болыасць беларускіх, літоўсміх, украінсдіх, татарскіх і іншх ^еадалаў аялікага княства Літоўскага лічыла яго агульнай двяржав&й усяго ^еадальнага саслоўя, "нашай Рэччу ^спаліта^" /рэсяублікан/. Народ у разуменні тагачаонад шляхты і магнатаў нярэдка ўспрымаўсн, (іактычна атазсамліваўся 9 прывілеяваным саолоўем. Зразумвла, шю беларуская шдяхта, на гавод§чы ў«о пра мяшчанства і сялянстаа, захоўвала пры гэтьш уяўлеяні і аб усім зтнасе, баларускім /або згодна з тагачаонай лвксікай — "рускім”/ ааходжанні, отарадаўйхх звычаях, традыцыях і г.д.
Узнілнвпна Рзчы наспалітан у дзўных мвжах пашырыла оацыальнаька.чамхчнйя, далітнчныя прывілегіі пануючага оаслоўя, шдяхты, і амааь Н8 закранула ^ктычнага статуоа ^вадальнай знаці, магнатаў. Навйпаднсва буйы праласлаўяы ^адал Раман Сангушка сцвнрдлаў, нанрыклад, быццам Рэч насаалітан не тпчькі "мілая апЧына, але р&охошная, амаль святан зямля". У тым жа духу выказваўся кяязь Крыя Слуцкі у пасланннх да канцлера ііольшчы daa 2амойсвагс.
Убведамлешів гістарычная, этнічнан, культурнарэлігійнай сво *Л аасаблівасці Бвларусі наўіілывала на паступовао раслаўскдйэняа ФэрмрЙ "Б?лм Русь" у дачыненні да беларусгага рэгіеяу Вялікага нняства Літвўскага, Рэчы Паспалітал. У каццы Ш ся гатым тэрмінам пераваша каргісталася беларуская іятэліганцын, у лрызатмасці піаьійннікіпалвшсты, некаторыя духрўйыя дэеячы, а таксама дешаматы, замежныя аўтары, і$річ>градо І i№«_Jk^^ эіцаэтнснімам /саманазлай/ беларуодага і ўкраінскага насвльні
КНІГІ ОНЛАЙН
