Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
Пасля 1519 г, Скарына пераехгу у вільмо, дзе у доме бурмістра Яхуба Бабіча арганіз'.Bay першую на тэпыторыі ВКЛ друхарню. 3 Віленскай «рукарні на царкоунаслазянскай мове выйшлі "Малая падарохная кніжка" /наля 1522 г,/ і "Апоотал" /1525 г./, якія пр цягвалі трвдыцыі пражскіх авданняу. У "Малую падарожную ккіжку" акрамя Псалтыра і іншых рэлігійлых тэкстау, Скарына уключыу астранамічныя, астралагічныя, каляадарныя, нават медыцынскія звасткі, якія маглі быць цікавымі і карыснымі для прос—
98
тых лвдзей. Jla&m^SZLliJSUrS^liHS^ тоуна абарналаоя. Пазнейшыя факты яго біяграфіі нам мала вядомы, Ен працавау асабістым сакратаром і лекарам у .іленскага біокупа Іаана з князёу літоускіх, наведвау Польшчу, Прускае герцагства, Маскоускую Русьо Апошнія гвды жыцця правёу у Празе, дзе быу адным з заснавальнік^ батанічнаг саду наГра іаяах.
У прадмовах да кніг Скарыны выявіліся яго асветн іцкагуманістычныя погл ды, адносіны да свецкіх навук, кнікных ведау, гуманітарнай адукацыі, маральнага y^acxaHaaehHa чалавека. Пат~ рыятызм Скарыны, яго імкненне актыуна садзейнічацг духоунаму развіодю сваёй радзімы, спалучаліся з глыбокай павагай да традвдый розных народау, іх культур^ай і гістарычнай спадчыны.
Усталяванню пастаяннага кнігадрукавання на Беларусі, цашырэнню яго жанравай тэматыцы спрыяла Рэфармацыя. У 50—60я гг, ХП ст. узнікаюць першыя друкарні менавіта на землях Беларусі. 1х узнікненне было непасрэдна звязана з распаусюджваннем Рэфармавді — грамадскапалітшнагг^^алігНінагг^^^ 2^а_судраць2ка2&^^ была эаснавана у
Бчрэсці у 1553 г. пры падтрымцы гачоунага прдтэктара Рэфармацыі у ВКЛ, віленскара ваяводы Мікалая Радзівіла Чорнага. У Бярэсці вздаваліся працы вядсмых дзеячоу еурапейскага і мясцовага рарармацыйнага руху, а’ты.саталіцкія памфле»гч, перакладная гістарычная літаратура /Тіс^орыя пра. жыццё і слауныя справы Юрыя Даотрыёта, звычайна званага Скавдэрбергам" — пра героя вызвалеячаіі барацьбы балкаяскіх народ^ гупраць турак/, першыя на Беларусі друкаваныя прававыя ввданні /"Артыкулы Магдэбургскага права" Б. Гроіцкага/, сатырычныя і паэтычзыя творы. Асобнае месца у гісторыі кнігадрукавання займае польскі йераклад прунага зводу Бібліі, так зв. Берасцейскай. ці Радзівілаускай Бібліі 1563 г. Гэтм шэдвўр паліграфічнага і рэдакцыйнапечаклэднога мастацтва зыдуч^уоя сваімі памерамі, фна&. лтальным аздабленнем, рэнеоанснымі гравюрамі. Гэта выданне пастаулялася у пратэстанцкія абшчыны ВКЛ.
У 60я гг. JSI ст. дзейнічала таксама пратэстацкая друкарня у Нясвіжы. У яе арганізацыі прымалі удзе.. вядомыя дзсячы хафармацыі Сымон_Вудйы,_Мадей Кавячынск і_ Лаурэнц ій Крышкоускі, якія рабілі спробк выдаваць кнігі кірыліцай на старабеларускай мовв. /збйрогся толькі "Катэхізіс" 1562 г. — першая кніга на беларуокай мове, выдадзеная ка тэрытсрыі Беларусі/ С. Будны, аутар
99
"Катэхіз icy", ладатны пісьменнікгуманіст—і аоветнік, падкрэслівау неабходкасць вывучэкня беларускай і старажытнаславянскай моу развіодя школьнай справы і асветы сярод мясцовага насель— н іцтва,
Паплечнік Буднага, беларускі шляхцічпратэстаят Васіль Цяпінскі у заснаванай ім у 70х гг. ХУІ ст. друкарні у маёгтку Цяпіна /Г лацкі павет/ вндау "Евангелле" паралельна на царкоунаславянскай і старажытнабеларускай мовах. У сваёй прадмове да "Евангелля" Цяпінскі заклікау да развіцця слаьянскіх духоуных традыцый, процістаяння паланіэацыйным тэндэмцыям, адраджэння роднай ьйзы I нацыянальнай культуры.
Рэфармапыйныя друкарні дзейнічвлі таксама у Лоску /70 — пач. 90х гг. ХУі ст./ і Лобчы /першая палова ХУП ст./.
У канцы 60х гг. ХУІ ст, у мястэчку Заблудава /Падляшш^ рускім дердадрукаром і яго паллечнікам, беларусам Пятром Мсціслауцам была заснавана кірылічная друкарня, з якой выйшла "Евангелле вучыцельнае" /уключала розння творы візантыйскай, балгапскай і старакытнарусхай пісьменнасці/ і "Псалтыр" з "Часаслоуцам" /літургічнае і вуіэбнае выдеяне/. даейнасць 1« Фсдарава і 11. Мсціслауца, якія мяогае успрынялі з вопыта кніжнай і друкарскай справы на Беларусі, аказала пэуны уплыу на далсйшае развіццё беларускага 1 украінскага кнігадрукавання.
Адначасова з увнікненнем беларускага кнігадрукавання, у якім
адлюстраваліся гчвевы еурапейскага Адр''джзння, зараджаецца свецкая новалацінская р .іесансная літаратура. Латынь у Й'І ст. заставалася асноунай мовай міжнародных кавукбвы.., днпланатшнш і
царкбўка^^ у Еурспе, панавала ва y>. іверсітэц
кай с;отэме адукачыі. Працстауніком новалацінскай літаратуры быу Мікалай Гусоускі /каля 1470 — каля 1533 г./, выдатны дзеяч усходнеславянскай культуры. Лірккаэп ічная пазма "Песнь пра зубра" напісР’’а Гусоускім па заказу вядомага польскага дыпламата, мецэната Эразма Вітэлія, у ячога паэт быу на службе. Разам са сваім патронам Гусоускі наведа^ італію, дзе канчаткова склауся яго літаратурны талент і гуманістычны светапогляд, быу напісаны знакаміты твор. Сын даляунічага, Гусоуск; у "Песні пра зубра" здолеу перадаць свае юнацкія уражанні, звязаныя з паляваннем. Паэт апявае хараство роднай прыроды, асудаае феадальныя распры, заі іікае да ацзінства еурапейскіх народау перад пагро
100
зай Аоманокай імперыі. Таорчаонь Гусоуакагя налешць іюльск&а J/ бвлабускалітоус.^ай рэнезааскай культурй.
У новых гістарычішх умоаах пяліхія зглня адбаліся у л h ера™ туры. распаусвдхваліся творн цзркоунара. ігійаай ! бргаодулбо^па пісьменчасці /Аг тгалы, Псатірй» Енаса’еліі/, ліЦіі essm, paw* настайныя зборнікі /таа зв. Чацчдк'Нга, прызшчанм для чм*/ан« яя/. Шмрока ужйяаліся каэанні I пааучаяні "aWy дарквц" — с?г*« ражнтных хрысціянскіх пісьмйннік^, каяачіааяаяжх царкьой. — іваяа Элатауста, Іаана Дгмаскіна,. Kipuiw фроуокага і ікй. 7 XL7**ХУ отст. пайкракцца ковмя жыційнкя »алры, ылааяыя з яясдоб^ гіоторыяйці э ptairMnanтрааыцаямі ыабельн Іцтваг “С’Хйзйняо М вілвнохіх пакутніках" Іване, Дн’гсніі * ^crajil/згодна 7 пашь» кямі, янн бйлі паяараны сшрц» вй спробы укарадіць прьійслг^в у яэіічніцкьй Літве, качанізавяяй у1374 г.Д "Лаііе Длякоея, чадвк» юека вожага* 1 інш. ,
Пагулнрным жанран оасдхсй літаратурн бмлі I теніл г.*рл&ш~ ныя творы старвжцтнаа грйчаскйвізшітййохан і Сбдап нов&і бура» пснскаа йіоьменнесці, дк, напрыклад, ршврскія ражы *~ "Агхвесць ай Тро*", "Алсксандрйя" /гіоторыя жыцця і ьоінохіх дзаямняу славутага Алтксандра ^шіедонскагяЛ "Айовеоць об Лрішпанй*, "Аповсоць аб Бам", гістпрйчнйя аповеоді —'"Гіеторыд іудзэй" скші ваііны" Іосіфа флавк, "Гісторнл аб Ауыл», xapr u угорскім", "Скаэанне urt Дракуло, хнчзі Муцмнокав эя«йгі“. аповесць ”Пра па* боішча Мвмая" і мпо, Многія аловееді змачнд пораапрецоуааацца бсларускімі пер&кледчйхамі і радактврамі, яня вызяшвадда ніоь» мвннііік*м.імайстэрствам# мовай, фалыйорнымі вле.'ла№вм«, усдеулЯ“ кць воінсяіЯ «одзвігі, ідбальння рнцарокія доблясні, чблавзчйл 4 хрйоціямсхія дабрадзейнясці.
Якаона новы этап у рпзвіцні беляруоаай отарйкытнаЛ Aiveparypy Эфізшы 6 узнікненнем беліфус^а^йЯмврус^^
СйНКЯ, ГІОТОрЫкТ"5П1Іфйад КвКвАНІІ йбноукых лвт^
пісных ээода^ ХУ—>71 стст., у якіх гдлюотр&майы т'ршздокаввлі» імчяыя і ідэалагічніія поглядн нвравакка тйх свцяядыых олаёу, якія падтрньмівалі цэнтраяізатарскую лалітыху аярхоунлі уледы, выступвлі за аДяіпмва і оуьерэннасць дэяраяані ^ncjuMO^^ ЛІТ090КІ 8йОД, СІШВДЗі^ ЗМШВЦІ^КЭ^ ^ £f^^
ХонскхО KiuWTBS Літоуск^^^^ /
"Хроніка Е:туца"т~^на^^ летапіскы звод, надіошіы в '
ІОІ .
пазіцый агульнадзяржаунага патрыятнзау з выразнымі белетрыстычннмі тэвдэнцыямі /сяр. ХУі ст./. Беларускалітоускія летапісы выкарыстоуваліся як крыніцы у хроніках Ы. Стрыйкоускага, А. Гваньіні, М. Ыльскэга.
У ХУП ст. агульнадзяржауныя летапісы і хронікі саступілі месца 'тозым г істарычным творам, пераважна больш вузка^а летапіснамемуарнага напрамку, біяграфічным "дыярыушам" /дзённіка’У, вопісам сеймавых паседканняу, непасрэдяа палітычкым, гісторыкадакументальным помнікам. Выдатным творам беларускага летапі"'ання пач. ХУП ст. была "Барк; лаба, ская хроніка", у якой з дэмакрацчных пазіцый аснятляліся дзяржауныя і мясцовыя падзеі, жыцце простага нарда. Высокім трагізмам насычаны алісаяіті рэгулярнкх прыродннх катаклізмау, неураджаю, страшэняага голалу яа Ееларусі 1602 г. "Отац сына, сын отца, маткз детка, даткв матку, ьуж же~ ну, жена мужа ... покадалл, не ведаючя одян о другоь — мало не всл померля". А калі дабіраліся да варот, хатк, "мовллй сйлно, слезне, горко: ’’Матухно, зезулюхно, дай крошку хлеба".
Шырокай паіулярнасцю на Беларуоі і Украі.че і рысталася па^ лемічная літ^атура, рэлй і,яа~палітычная губліцыс^ыка, у якой адлюстроувал іся розныя погЛяды беларускаукраінска^а грамадства а праблемы царкоунай уніі, рэлігійнай і сацыяльнай палітыкі правячых колау Рэчы Паспалітай, культурнай і Нстарачнай спадчыны. Творы Хрыстафора Філалета, Мялеція Сматрыцкага, Лявонція Карповіча, Іпація Падея, братоу Зізаніяу, Афанасія Філіповіча адыгралі зкачную ролю у абуджэнкі нацыянальнаў і грамадсказалітычнай сввдомасці беларусау і украінцау.
Новай з'явай у беларускай літаратуры ХУП ст. была палітыуная сатыра /"Прамова Мялашкі", "Ліст да Абуховіча"/, дзе у камічлых гратэскных формах аааейваліся заганы дзярааунага лацу Рзчы Паспалітай, няудалыя ваенныя дзеянні /здача Смалэнска руокаму войоку у 1654 г./, свавольства, бязглуздае перайманне чужаземных звы.аду, п&іанізацыя значнай часткі мясцовай іаляхты. _Уздш_беларуасайШэзііу другой пал. ХУІ — ХУДстст. адлг траваьа у творах Авдрэя Рымш, Сімяона Поладкага, Ігната Іяулевіча. Сапрардны гімн роднай мове і культуры адчуваеода у вершы павта пм. ХУП сг, Яна Казіміра Пашкевіча:
"Полска ішйтнетГлвдйною^
Літва квнтнет русчязною;
102
Без той в Полше не пребудешь, Без сей в Жтве блазнем будешь." Вясомы уклад у развівдёбеларускай і рускай культуры зрабіу паэт, драматург, кнігаввдауца, грамадскі дз&.ч Сімяон Полацкі, прыхільнік культурнага збліжэннл з Захадам, які асталявауся у Маскве пасля войнау сярэдз іны ХУП ст.
Развіццё феадальных адносін „ БКЛ, запрыгньванне сялянства, падіырэнне прывілегій феадалау абумовілі фарміраванне агульнадзяржаунага заканад^ства. Агульяаеурапейск ія тзндэнцыі развіцця права у эпоху &^аф»эшя прявіліся у Статутах ВКЛ 1529, *566, 1588 гг. У Статутах адлюстроурал іоя такія прагрэс’уныя на той час ідэі, йл суверэнасць дзяржавн, адзінства і усеагульнасць права, роунасці лерад законам/прывілеяванага саслруя/, эдцьзнасці суддзяу і ішй. Статуты ВКЛ бнлі адной 3 найбольш даска~ налых на той чао оістэм права, якая спалучала прававыя традыцыі І судзебную практыду ВКД s дасягненнямі еурапейскай прававой ‘ культуры. У Сгатут 1588 г. бьу уключанк тэкст Варшаускай канфедэрацці 1573 г., якая гарантавала "вольнасць", у тым ліку part, гійную» шляхецка у саслоую. Гэты акт заканадауча замацавау ідэі рэл in ійнай верацярп імасц і у ’ дзяржаве.
КНІГІ ОНЛАЙН
