Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
Школьная адукацчядоугі час знаходзілася пад патранатам пар~ коунага і манастнрскага духавекзтва.’ Школьнымі настаунікамі у асноуным былі свяшчэннаслужвделі /па. ■ , дзякі/* У ХУ— вершай пал. ХУІ стст. сярод настаунікау з*яуляюцца асобы з універзітзц™ кай адукацыяй. Асноуныя вучябныя кнігі праваслауных пікол /ІІсал~ тыр, Часасловец, Азбука/ заб зпечвгйіі падатковую пісьменяасць, Шляхта карксталася паслугамі■прыватных, хатніх пвдагогау. Нека» торыя магнагы выязджалі за мяжу са сваімі настаунікамі. Прываі— нао абучзнне, замежнач адукацыя каштавалі дорага, ate студэніы "ліцьвіны" сустракаюцца ва унівврс^этах Еўропы ужо у ХІУ ст. Асобая роля у ХУ—ХУП стст. належала Крака/схачу у чверсітэту, у якім атрымала ацукацыю большая час?іса царкоунай /каталіцкай/ і адміністрацыйнай іерархіі ВКЛ» У другой пал. ХУІ ст. бнлі зроблоны слробы стварыць рэфармацнйную Акадэміх ка базе гіратэстанц~ кай школы у Вільні, аднак гэтаму перашкодзіла супраціўлекне прыхільнікаў контррэфармацыі. У 1570 г. была_^)асяіааійі_^^ іцкая ^criflj.BiJibiHijiepa^^ He /
кай5]^ПЁір5дотаўіНіГГ'і^^ пачтрымлівалі Рэ
фармацню, вучыліся у пратэстанцкіх універсітэтах Еуропы. УЯівер
103
оітоцяіл сувдзі І падарожш аа мялу содзвйнічаді д&лучэнню некаторцх слаёу казелыкіцтва да агульнаеррапайокага культурнага прадэсу, _
.7 канцк ХУІ '— аяредвіне ХУП отст, важнум ролю у развіцці белярускай X ўкраікокай культурц, царкоукаг^элігійннм одраджэд^ кі адкг^ямМрадт^ опвцйфічныя ралігійнайацыяньльнад ар* гшіігаріпоаьглларяьга гарацскога нбоельніцтпа, у асноукйм мяачаяргва. Еуйяе'Лаімя бе арускія брадтвы узніклі у Вільні, Mari, 'дввв, &фзСіці, Міцоку, ШНкў, Слуцку 1 інм. Ерацтвы вднгралі . вялікуэ рбл» $ раззіцці ' белерусхяга кпігадрукнвачня, дэмакратызодмі школьн&й сіотемн адукацыі, ффкірааомні мяоцовых мастяцкіх, Ы'ол, екязаяі йршметны уіільу ва развіодё нвдуянальнай сймБвяя ? дом^і беларуокага і украінск^^^ •
. Стваргя.'ів Рвчы Пеопзлітай, «бмвжал&нйе дзяржаунай оамаотой' ^яасіхі ВЕД, Раланіаацыя зшннай часткі феадальнай снаці, одурт^» юальныя еойм сяр. ХУП Of* адмоуна адбіліся на духоуннм жнцці £«ларуоіХ7П ct, У грамадска~пал ітычнйм жіаді, кнігадруку, двяр* ,к«?нв< справавадотае балыруекея мрьа паступова умупае оваа «aqua шльсхаіі, ^Ыаяізацы^чіь^ х
; «а^говаі^ойлГдухў^йіхчі^^
Jj}W»E££»]orcyBft3®a^^
/£aftji£^j^':HLja^ ‘ ’’
r ^w^£W!l®^!L—“”M^®cJl^^ «aSjSWM^iW эвр£'ТГлз>шай^і^^
хбўйьЦТад вдыгрызаць царква, талоукым чынам
кьталіцкая. Яна адаяйсняла ідвалагічны кантроль нед грамадскай дуімйй.кавукьмі, падпарадкоўвала сваім інтарэоам мастацтва і . f івалодала манапол іяй на асвэту, а гэта зяячнцца * ка фярміравая
40 сьетяпогляду грамадатва 1 культуры. ■
.' > Війсаааккем і едукаццяй юнацтэа ваймачася манаотва і, у пер" шую ч&ргу, веуітц — члены оамага багатага і уллывовага ката~ ліцкага ордека. Еауіцкія нанучадьныя уста?<йвы — кадегіі, якія двейкічад і у гарадах і мястэчк.ах Беларуоі# ігралі важкую ролю У‘Культурны*і жыоді краю. Яны мелі багатыя бівлйтмі і друкар* аія налшздш і тэатрадьныя Ьдоедрув і. ціказй, uno у Hespax ff ішкольнага тоатра узніклі ^іаріЗййІ^ЗуйУзаг^Л^
Г&та' •—• ікуермвдыі — «евял ік ія беларусх ія сцэнк і» як 1я гаяай:»ад і« паміх дэеяннямі оур' йзнах лшіікркіх 1 подьск іх драм, ■ т&’ ^Ж^51^^^ій * 1“eW^*^ бвлішін ’ і бвійахьвльск I*, ■
104 т .
Герочмі інтврмсдні бйлі, як превіла, беларўсхія сяляне, носьбіты здаровага народнеі’а і прайтадуіцнага ер^гадарршакня» Ж «зуіцкіх калег іях молэдзр Беларусі атркмоувала адукаіда заходноеур< івйскага напраккў, у каталіцкім духу. Йввй вакладв№ бкла лацінская. '3 цягам чаоу пашыралася вывучэкне і Быкарыстанне ; польскай uobui што апрняяа далойшай паланізацыі баларусхай шлях
Паланізацыя аццягвала ад беларускай культурй значкня разумовкя сілй. Паокарала отрачааяне і заоыццё, пасля выйонёння з ; а&іцыйнага ужытку беларускеіі mosh, улескмх багатцх пісьчовнх і. літаратурнш тредйцнй, 'J прозе, всршаскладшні, мемуарі.чггыцу Ее«».; ларусі пераважала польокая моэа» Ствараліся неспрыяльння уадЖ^Ч МЯ развіцця уласна боларускай культуры і, у пгршую чаргу, літа*' ратуры. Беларуская мова адыхолзілау оферу батазнх1 знооін сярэдняй і дробнай шлнхты, гараджан, GfflMMBTea»^ngMn^ праунае ся^янства у тсіі ч х вйконвала вялікую куі.?урну» мків ^зберагала^іацшшал^
1 лася і развівалазд у народных казш, паданкях, абрадавнх ст»/
/ нях што cyiipaB322i^£iJ5e^B25‘LJSJ^^ К^ пазбег
чіГнвіЛадлТТціГ'^ часам зліватыся 9 ім, бе'
ларуская лйбратура. ' ,
BuaugafljbHja^jMaoTauidMjwu^
барока, нышнае і раскошнае, у рэчышчы якога нараджаліся і daraaaS 'лТ'дўхоўная і саецкад паэаія, школьная драма, кнікнао маотаодва, у тнм ліку працы магідёускіх гревёрау Васіля Вашчанкі і фйдара Ангілейкі, шпалерй монучйктур М'іа 1 Альбы, урадка^налібоцкае \ шкло. Гэта бцу час рос^ іту барочняй скульптуры. Ш<а уцріфожва» ла палацн, касцёлн ітдвтлЫіЯ к#»#яіц«іх в^ /свуліптурныя аксамблі гродзенскага езуіцкагь, дінскага францнсканскага хасзё* лф і інш,/, уніяуйя храмы/ , ' ‘
У архітвктуры позняе барока найбольш вцразна увасобілйая у т х званый "вменс^м^барока^ яхому быу улаоціаы дннамізм. йлй л^унічаоць 1 вытшншаш аб'ёмсў. Внцатны орадояеднік’зіл^ скагв барока*1 Я.К. Глфбійі’бцу ^т^ ям Нравкт^> кШ0л^іі^^ ХЬнвЦіЦвля у Сталсв ічах /Х7<0п4в rf»/ I пврі^довм ма»у^^ лвйкаі' ОвфН' *йа той чдо ун іяцкай йарлм/ /І730^\<^^^ няв барока нярвдка спалучалаоя &ІЙЯ<ІЙ^^ в^йёшпатілн&^ыгаічайаўа^
105
У сярэдзіяр отагоддзя су існаванне і змяшэнне старых і новых тэндэнцуй, плцняу не толькі у архітэктуры, але і у грамадскай думцы, філасофіі, прыродазнаустве, маотацтзе, літараіуры стано. зяцца як бы нормай. Усё сведчыла, што у той час адбывалася зме/ ^lajQTibTygHiCcjMroi^Jw характэрным
> для яро культсм асветы, розуаду, навукі. АаветніцкАя ідэалогія прынесла новмя уяуленні і ідэалн. Сармату — ідэалу асобы бнлых часоу, чалавеку старых правіл, набакнему і экзальтаванаіцу, шля. хецкае асяроддзесупрацьпаставіла новы ідэал. Гэта — чалавек, . адкрыты дасягненням сусввтнай кулітуры і новым я» павевам, рацыяналіст, скептык, крытык рэлігіі, рэфарматар. Іірыхільнікі новай ідэалогіі змянілі жупаны і куктушы на еурапейскае адзенне і перабудрувалі на новы лад свае свдзібы, бо аддавалі перагагу мастацкаму стылю эпохі ^ветніцтва — класіцызвдг, які імкнууся усё падпарздкаваць законам розуму, прыгажосці і велічнай чрастаты.
імкненне да карэннага перагляду старнх, звыклых уяуленняу і догмау, адыход ад рэлігійнасці, цяга да духоунага і эстэтычнага разняволення вызначалі магістральны накірунак пазвіцця культуры таго часу, якг увайшбу у гіоторню як галантны і вальнадумны.
3 сярздзJhhJOT_ct. моладзь Бвларусі магла атрымаць больш овецкую, чым раней, адукацыю. Гэтаму садзейні'тала рэформа піярскіх школ, якая праводзілася пад кіргуніцтвам С. Канарскага. Рэформа пахіснула маяапольныя пазіцыі езуі^^ у галіне асветы. У 1773 г. у Рзчы Паспалітай распачала дзейнасцьJUgncajHgw^^
f сія — першае ў Еуропе мініотэрства народнай асветы. Яна зрабі. ла шэраг рэвалкцыйных для свайго чаоу крокар дзеля таго, каб зрабіць адукацыю свецкай і больш дэмакратычнай. На Беларусі камісія адкрыла 20 сваіх школ.
У другой пал. ОТ ст. у беларускім грамадстве значна узмацнілася цікаваодь да навук, якасяыя змены у якіх абумоуліваліся адасдадам ад тэалогіі. Адзнакай часу былі фізічныя кабінеты у аколах. дэманстраіаі навуковых вопытау, публічныя дыспуты. Паананяе прыроды ішло поруч з пазнаннвм чалавека і грамадства. ФілосеЛы А. Скарульскі, С. Еадурскі, Б. Дабшэвіч* К» Нарбут у роадумах аб свацз і чалавеку абапіраліся на ідэі рацыячалізму і прнроднага врава, дасягненаі новай фізікі і астраноміі» Мі~ нулав Беларусі адбілася у ввдадзеных у той час крыніцах па Мптормі ВКЛ і Р8чы Паспалітай і у працн вядомага польскаіа гіс
106 ;
торыка і п^та/ураджэнцЕНІйшп^^ "Гісторыя
jiojrbCKarajugaiy^ эпохі Асветн іцтва дала еуранейскай .
навуцы такіх буйных вучоных, як астрансм Марпів Еачобут—Адлян ід— кі і філосаф Саламон Майман, У Грсдне жну j працавау выдатны французскі урач і натураліст Как айлібер; хіра7нік гродзенскай медыцынскай школыг стваральнік гарадскога батанічнага саду, ayTap фувдаментальнай працы "Літоуская флора". '
Фарміраванню светапогляцу Асветніцтва і пашырэнню яго ідэй на Беларусі спрыяла шнрокае расі;^сюдаван»е у краі твор^ знакамітых іпльскіх /С. Сташнца, Г. Калантая/ і заходчееурапейск іх А.Х Русо, ф. Зальтэра, Д. Дзідро, Д. Лжа/ асветнікау. За гонар лічнлі адукаваяыя жыхары Ееларусі мець у сваіх бібліятэках вядойую '.рранцузсісую "Звдыклапедыю". Чытаць 1 збіраць кд ігі, наогул, станавілася модным. Патаралася колз чытання і магчшасгі выбару кніг. Капі у первіай пал. ХУШ от. на Ьеларусі дзейнічал/ 2 друкарні, то у другой палавіне іх бы.”> ухо II. З’явіпася ; пертае млсцовае перыядычнае ввданне "Газета гродзенска" /1776■ІЗОГіч/^Чіадырг^ся ^^ Павялічвал іся пркватныя кніга
зборы, самымі значнкмі сярод якіх былі бібліятэкі: нясвіжская Радзіілау, ружанская — Cansiw, шчорса?ская — Храптоеічау.
Магнацкія сядзібы таго ч$су сталі буйнкмі цэнтр'амі свецкага культурнага жыцця. Беларускія магнаты Гадзівілы, Сапегі, Агін— скія, Тызенгаузы, Храптовічы, Тышкевічк акружалі сябе раакошай, не скуціліся запрашаць лепшых архітэктарау, мастакоу, ;<узыкан~ тау. Веліч і прцгахосць /х яалацау, пабудаванкх часта па праектах вядомых дойлідау, дапаунялі паркавыя ансамблі — ввдатныя узоры садсвапаркаЕага мастацтва. Багата аздабляліся палацавыя інтэр’ерн. Самыя вытанчаяыя густы маглі задаволіць вырабы магнацкіх мануфагтур: урэцканалібоцкі шкляны посуд, мірсхія і слуцкія днвачк, карэлічскія габелеяы і слевутыя слуцкія паясы. У свдзібах царавау культ прыгожых мастацтвау. Магчатн мелі да утрямакні музычныя капэла, аркестрн, тэатры, заямаліся мецэнацтвам. мнсгія з іх і самі не цураліся творчых заняткф, былі літаратарамі, музыкантаміаматарамі, кампазітарамі, як Мацей Радзівіл і Міхал Кавімеж Агінскі. . .
Маёнтпавы прыгонны тэатр другой пал. Х/Ш ст. — вкдаіная з»Яг ta Ноторві культуры Беларусі. Буйішя тэатры трымалі Радзівілк у Нясвіжы і Слуцку, М.К. Агікскі — у Слоніме, А. Чііззкг^з — у ’ Гаредні. Свае "парнасы'мелі у канцы стагоддзя і рускія яяльмоеы,
КНІГІ ОНЛАЙН
