Гiсторыя Беларусi
Кароткi нарыс (у 5-цi частках). Частка 2
Памер: 68с.
Мінск 1993
Больш разнастайнымі станоаяцца жыллёвыя пабудовы. У оельскіх сядзібах уст&лёуваюцца два асноуных тыш планіроукіі вяночны і пагонны двор /лінейная забудова, звычайна пад адннм дахау/,
Уздым рамеснай вытворчавці і гавдлю садзейяічалі разчіздю рзрадоу і мястэчак, многія з якіх у ХУ—ХУІ стот. атрымалі самакіраванне / магдэбургскае праваЛ Буйныя гарады станавіліся зажнымі палітычнымі і культурнымі цэнтрамі. У архітэктурнаплаяіроваччай сгруктуры гарадскіх паояжнндў таксама адбыліся хстотныя змены. Больш дасканалымі сталі абароячья і фартыфіхацыйныя сістэмы, расла тэрыторыя пасаду. у некаторых гаредах побач з зажам другім гарадскім цэнтрам стала гавдлёвая плодна, дзе разжшчаліля магістрацкія будынкі, купедкія арамы, цэрквы, касцёлы, часам — ратушх. У буйных гарадах існавалі грамадскія лазні, а у Гародні і Бярэсці — нават водаправоды.
У сувязі з рыцарскай агрэсіяй і татарскімі набегамі у заход— ніх землях Беларусі у ХНі—ХУ стст. былі створаны умацаваныя замкі нізіннага і нагорнага тыпа^. Крадасная архітэктура улічвала дасягненні ваеннага іастацтва: па перыметру замкау будаваліся нозыя вежы, умацоуваліся абарончыя рьк. валы. Адным з найбольш моцннх абарончых збудаванн^у таго часу бьу Наваградскі замак з цуравачымі сценамі і шмат’яруснымі ьежамі. І^раваныя зажі у Ді— дзе, Крэва, Гародні, Наьаградку разам з зачкамі на Літве, Украіне 4 драулянымі крапаскымі пабудовамі, якія пераважалі у прыватнаулаоніцкіх гарадах і мястэчках, дазволілі стварыць абарончую сістзьу агульнадзяржаркага значзння.
Абарончй ларактар насіла і архітэктура некаторнх культавых пабудоу. Самабыткымі помнікамі дойлідства Беларусі.канца ХУ—• п^ s. ХУТ vTct. з’яулякада царьвыкрэпасц і у Сынкавічах і Мураванцы /Маламажэйкауская царква/ з вуглавнмі вежамі, байніцамі, умацаванымі фасэдамі сцен. Элемеяты аоарончай архітэктура мавць Барысаглебская царква у Наваграццу, касцёлы у Гнезна, Чар
94
научыцах, палацава—замкавыя ансамблі /у 1’ерачёнах, Г’родні’/ Упдіу заходнееурапейскага фартыфіхаццйнага Жтвцтва'прывсу’да пашырэння умацаванкяу тыпу бастыёна /Заолаг", HhcbiV. Рэфармацыйныя цэрквы /кальвінскія зборы/, якія узкіклі раэан с распаусаджваннем на Беларусі рэфар^ацынага руху * сяр. ХУІ ст ва умовах рэлігійнай барацьбы былі таксама лрыотас^анн да’ібароны/Зборы у Астааыне, Заслауі, Койданаве/.
У ХІУ—ХУІ стст. <Лаліся спецкрічныя рыс(і арыгінальндч реларускай архітэктурн, яхая абапірахася на нацыянаі»ьяыя традыцыі і творча асэнсоувапа і с інтэзавала дасягнечн і візаятмйскага, польскага і зачоднееурапескага дойлідства. Асноунымі аасацкМ отылямі, у рэчышчн якіх развівалася беларускае дсйлідства, былі рамшскі стыль, готыка, рэнесанс. Своеасаб. вымі арх ітэктурнымі рысамі выэначадада мног ія помнікі свецкага і культавага дойлідства /гатччны Троідкі касдёл у Ішкаддзі, пабудаваны у 1472 г., абарончыя храмы, зацак у Mipu і інш." Для жога збудаванняу’ ^^ ст' хаРактэРна гарманічнае спалучэнне рпсау, гатыкі і рэнесансу. У канцн ХУі ст. на Беларусі /раней, чн« у большаоці еурапенскіх краін/ з’явіліся збудаванні у стылі ранняга барока /езуіцкі касцёл Божага цела у Нясвіжы/.
У беларускай архітэктуры ХУП ст. пераважалі мясповыя рысы у ; спалучэнні са стылем барока. у гарадскім буд^ніцтве пашыаецЦа рэгулятзд планіроука, больш разнастайнымі стапі тыпк гарадокога жылля, адйіністрацыйных і жыл.. вых будынк^. Да лепшых узорар архітэктуры ХУП ст. належаць палацава.замкавыя комплекоы У Нясвіжы, Гальшанах, Смаляна., езу'цкі і бернардз iHvx і касцёлы у Гародн і, касцёл у в. Камаі, Мікалаеуская цаоква і Багаяўленскі сабор у Магілеве.
У выяуленчнм мастацтве Беларусі W—ХУІ стст. важнае мезда займау Гкананіс, які у значнай ступені првд»гвау і развіва? візантййскіч траднцыі /абразы "Адзігітрйя ІерўсалімскаГ з піяскай Варварыяскай царквы, "Зам ілаванне" з Маларытц/. у ХУ ст„ з»<ляпша перпнл творы свецкага партрэтяага жавапісу /выявн*Альгерла, слуцкага князя Аляксандра Алелькі/ * ХУі от. пэд уплывам ідзй Адраджэння гартрэтнн жывапіо кНывае больш рэалістычны характарг у выявах гістар яных асоб праследжваевда псіхалагхчная паглыбленаодь /партр&ты біокупа Юрня Радзівіла, олуцкай князеуны Соф’і Аж'ькаРадз івіл/.
95
у ХУП ст« абраз ятэ быу найбольш папулярным. і расп^сюднаным відам кывапісу, але ён ахопліяае больш шмрокае кола сшэтау, становіцда бліяей да рэчаіснасці, Йяачна пашыраецца тзаатыка свацкага вняўлекчагб мастацтва /п&ртрзтны, гістарычны, батальны яывапіс, нацюрморты і іне./.
У муравалым царкоунаманастырскім доЗлідствеХІУ—ХУП стст. выкарыстоувауся манумакталыгн дрзскавк роспіс. Манументальнв жываліс ХІУ—ХЗ'І етст. яа т&ркторыі Бсларусі амаль не захавауся, але, як сведчаць крыніцы, у дзкаратьуным афармленні палацау, культавкх і замкавнх будынкау укувзуся насценны роспіс. УХАст. у біблекскія скжзты уводзжйіа мясцовы ткпаж, эткаграШчнкя дэталі, краявідм Ееларусі. Цікавкя яасценныя роспісы упрйготаалі у сярэдз іяе ХУП ст, драўляную царкву Куце інскага манасткра каля Оршн, Багаяулекскісабор і Лакроўскуг. царкву у Нагілёве, СвятаДухаускую царкву іулічэускага манвстырау Мсцісл^і.
Сзеталогляд, духоуная творчасць народа выяулялася у фальклоры, весекным, харэаграфічнвм» музычным мастацтве» У ХІУ—ХУ ст. завяршылеся станауленне асноуных фальклорных жанрау на Беларуоі: ад эпаса, былін, гістарычных песень. легенд і казак да творау малога бытавога жанру — прымавак, прыквзак, прктчау, замоу, галашэнняу і інш. У беларускім фальклоры адлюстроуваліся усе бакі народнага жнвдя: прадоуная дэейнасць, узаемаадносіны з прн— родай, бытавыя традвдыі, любоуная лірыка, гістарычныя падзеі. Значнае месца у вуснай народнай творчасці займала абрадавае пе~ сеннае мастацтва: песні калянд'пііага і сямейкага цыклау /калядныя, валачобныя, купальскія, жніуныя, вясельныя і інш./. Асаблівай пазтычнасцю внлучаліся купальскія песні, связаныя са светкаваянем дня івана Купалы, часу летняга сонцастаяння.
У свецкай народнай музнды выкарыстоуваліся розння струнныя, духавыя, ударныя іяструменты — бубны, жалейкі, гудкі, з ХУІ ст. з"явіліся цымбалы, скрыпіцы, флейты. Свае інструменты мела войска ВКЛ /трубы, сурны, дудкі/. Нарсдкая музычнапесенная культура аказчала уздзеянне на раэвіццё царкоу.чага песнапення на Беларусі. У літургіі каталіцкай царквы разам са спев.амі выкарнстоуваліся духавыя нузнчныя інструменты ~ арганы, флейтк, трубы. Найболыа раннія звесткі аб беларускіх арганістах у Вільне, Бярзсці, Гародні адносяцца да першай палрвы ХУІ ст. Пры дварах магнатау ствараюода прфесійныя аркестры, капэлы. У врыдворная
.96. «—е»
капэле Мікалая Радзівіла Чорнага працавалі вядомыя почьскія кампазітарг Вацлау з Шамотул і Кіпрыян Базылік. У 50—60х гг. ХУІ ст. з пратэстанцкіх друкараяь у Бярэсці і Нясвіжы выйшлі пбршая на Беларуоі друкаваныя нотныя зборні і,
Харавыя спевы і элементы драматург ічных дзействау былі уласц’вы масавым народным гульням, карагодам. Вельмі папулярнымі бші прадстауленні скамарохау, якія выступалі на влошчах гаредоу, у вёсках, у палаглх і корчмах з драматычнымі і камічнымі сцэнкамі, інтэрмедыямі. Саі^рычная накірар’насць іх творчаоці ялрэдка выклікала незадаволенасць царквы і улад. У ХУП—ХГ' стст. у Смар гоні дзейнг ала так зв. "Смаргонская акадэмія" — школа скамарохау і дрэсіроукі мядзведзяу.
У канцн ХУІ — пач. ХУП стст. зараджавцца школьны тэатр у брацкіх школах, езуіцкіх калегіях. Спачатку у школьных драмах вн карыстоуваюцца біблвйскія сюжэте, потым пераважалі гістарычныя і бытавыя тэмы. 3 ХУІ ст. пашыраецца народны лялечны тэатр батлейка. адзін з найбольш сацыяльна вострых і папулярных віда? народнай творчасці. ек» ■
Канец ХУ — ХУІ стст. — гэта асаблівы пер„яц у гізтормі духоунай культуры, абумоулены сацыяльнаэканамічныы і палйычввм развіздём Беларусі, рсстам міжнародных сувязей, актывізацыяй этнічных працэсау, пашырэннем дзяржаунаіі і нацыяналвнапатрыя— тычнай свядомасці у розных колах грамадства, Росквіг рэнесааснай культуры быу цесяа звязаяы з узнікненнем кірылічнага, a пазней лацінапольскага кніггцруку, распгусаджваннем рэфармацыйных ідэй і рухауі пранікненнем свецкіх гуманістмчРгЯс і асветніцкіх павевау у культуру.
Важяейшым дасягненнвм рэнесанснай культуры на Беларусі было стан^ленне беларускага кніганрукавг”ня, заснаванага вццатннм беларускім асветн ікамгуман істам Францыскам Скарынай Ааля 1490 — каля 1551 г./. Скарына нарадзіуся у старажртным культурным і палітычным цвнтры Беларусі — Полацку, вядомым сваімі багатымі летапіснымі I кніхвші традыцыямі. Пачатковую адукацыю атршау, магчыма, у родным горадзе. У 1504—1506 гг. вучыуся на філасофскім факультэце Кракаускага універсітэта, дзе абараніу вучоную ступень бакалаура філасофіі, а дазнеЕ — дсктара свабодных н&» вук. У 1512 г. у Пацуанскім універсітэце Скарына бліскуча здау экзамен на дыплом " лекарскіх навуках доктара".
«. 97
Першы этап кч ігавндавецкай дзейнасці Скарыны прайшсу у lipase. Даунія гандлёвыя і культурныя сувязі Чэшскага каралеуства з ВКЛ мясцовыя традыцыі кнігаввдавецтва,’спрыялі намерам Скарынн. Фінаксавую дапамогу у арганізацыі друкарні аказалі заможвыя зіленскія і Пілацкія мяшчане. Як і многія еурапейскія першадрукары, Скарына пачау сваю дзейнасць з ввдання кйіг Бібліі — ввдатнага по.ііка оусветнай культуры, хрысціянскай рэлігійнгЛ і даркоунай традыцыі. У эпоху Адраджэння да тэксту Бібліі звярталіся вядомыя еурапейскія гуманісты, дзеячы Рэфармацыі— Эразм Ратэрдамскі, Ларэнца Вала, Марцін Пютэр. Скарына прарабіу тытанічную працу, nepao^mi£jiaj?8ra4acHyi^. тараТўрнўіТ’бёлар^с^^ 2а₽ог^5апавё^7Т£Гдад^^ ckj тэкст больш даступным для усіх слаёу беларускага насельнідт». ва. На тытульным лісце Бібліі Скарына змясціу загаловак "Бйвлйя Руска ’■wHsua доктором францнском Оорнною лз славного града Полоцька богу ко чтя н ладем посполятым к доброцу наученла".
Кнігі выходзілі. у 1517—1519 гг. асобнымі вйпускамі невялікага фармату, аздобленыя высокамастацкімі гравюрамі, маляунічымі віньеткаш, ініцняламі /вяліхімі літарамі/. Hi здной з гравюр змешчаны партрэт escarp першадрукара у доктарскай мантыі, які зхіліуся з пяром у руцэ над рукапісам. Мастацкае афарг/ленне кяіг Скарыны мела рэнеоансны характар, спалучала трздыцыі усходнеславянскай рукапізнай кнігі з лепшші ў.зорамі заходнееурапейскага кнігадруку. у Бібліі Скарцнн была свая нацыянальнакультурная ацметнаоць, свае сацыяльнае прызначзнне, яна насіла выразны дзмакраткчны характар, прнзнаяалаея усім людзям "простым" і "паапалітым"» Арыгінальны пераклед біблейскі тэхстау, гуманІстычная інтврпрэтацыя, аутарскія прадмовы і каментарыі не укладваліся у сяряцневяковую царкоуную трацыцыв і лежавалі з пу^кту гледжання некаторш духоункх іерархау з ерассю.
КНІГІ ОНЛАЙН
