Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Гісторыя захавала высокі ўзровень працоўнага энтузіязму рабочых у гэтыя гады перш за ўсё ў сацыялістычным спаборніцтве, якое шырока разгарнулася сярод іх, за выкананне і перавыкананне чацвёртага пяцігадовага плана, хуткім росце руху наватараў вытворчасці,
' Ленін У. I. Поўн. зб. тв. Т. 35. С. 201.
рацыяналізатараў і вынаходнікаў. 3 прапановай разгарнуць Усесаюзнае сацыялістычнае спаборніцтва за выкананне і перавыкананне чацвёртага пяцігадовага плана ў 1946 г. выступілі рабочыя і служачыя ленінградскай абутковай фабрыкі «Скараход», маскоўскай фабрыкі «Чырвоная швачка», Маскоўскага аўтамабільнага завода і інш. Яно было падтрымана па ўсёй краіне. К восені 1946 г. у яго ўключыліся ўсе буйнейшыя прадпрыемствы і абсалютная большасць рабочых Беларускай ССР.
Адначасова з Усесаюзным спаборніцтвам пад лозунгам барацьбы за выкананне і перавыкананне бягучых, гадавых і плана 4-й пяцігодкі праводзіліся ўнутрызаводскія, унутрыгаліновыя, спаборніцтвы гарадоў і рэгіёнаў і іншыя яго формы. Па меры аднаўлення прамысловасці і іншых галін народнай гаспадаркі павышалася роля сацыялістычнага спаборніцтва ў паляпшэнні якасных паказчыкаў вытворчасці. Гэтым мэтам служылі яго шматлікія ініцыятыўныя формы, такія, як: за выпуск прадукцыі выдатнай якасці, за лепшае выкарыстанне вытворчых плошчаў і асноўных сродкаў прадпрыемстваў, за комплексную эканомію сыравіны і матэрыялаў, за пераход на калектыўную стаханаўскую работу.
У гады пятай пяцігодкі разгарнулася спаборніцтва за зніжэнне сабекошту прадукцыі на кожнай аперацыі, за званне «Брыгада выдатнай якасці і высокай прадукцыйнасці працы» і інш. На гэтай аснове, напрыклад, на Віцебскім дывановым камбінаце за 1951 —1954 гг. было зэканомлена 70 т пражы, а закройшчыца віцебскай абутковай фабрыкі «Чырвоны Кастрычнік» A. А. Галубкова за адзін 1953 год зэканоміла такую колькасць верхняга скуртавару, якога хапіла б для выпуску 2 тыс. пар абутку. На 5,8 млн руб. зэканомілі сыравіны і матэрыялаў у гэтым годзе рабочыя прадпрыемстваў Магілёва. Важную ролю адыгрывала спаборніцтва за пераход на калектыўныя формы высокапрадукцыйнай стаханаўскай працы.
Спаборніцтва працоўных прыносіла найбольшы эфект вытворчасці, калі яно арыентавалася на дасягненне ўзроўню прадукцыйнасці працы лепшых рабочых, якія атрымалі назву наватараў вытворчасці. Такія рабочыя ў працоўных калектывах былі заўсёды, і гэта натуральны вынік існуючых адрозненняў ва ўзроўні
кваліфікацыі работнікаў, іх магчымасцей, прыроднага таленту і г. д.
У рэспубліцы вядомы былі ў першыя пасляваенныя гады імёны многіх наватараў вытворчасці. Сярод іх мінскія муляры А. Філіпаў, П. Дудко, Д. Булахаў, тынкоўшчыкі К. Гуцін, П. Кароўкін, А. Дзігілевіч і інш. Яны ў некалькі разоў перавыконвалі зменныя нормы выпрацоўкі і дасягалі гэтага ў першую чаргу за кошт свайго высокага прафесіянальнага майстэрства, а галоўнае — напружанай працы.
Павышэнню прадукцыйнасці працы служыў пераход рабочых на абслутоўванне большай колькасці станкоў, машын і механізмаў. У ліку першых у 1946 г. на віцебскай панчошна-трыкатажнай фабрыцы «КІМ» П. Белазёрава пачала абслугоўваць 4 машыны замест 3, a Н. Раманоўская — 29 аўтаматаў замест 15. Многастаночнікам стаў фрэзероўшчык віцебскага станкабудаўнічага завода «Камінтэрн» Л. В. Казлоў і інш.
Высокіх вытворчых вынікаў дасягалі многія рабочыя за кошт пераводу машын і станкоў на скорасныя метады працы па прыкладу маскоўскага токара П. Быкава і ленінградскага — Г. Барткевіча. У БССР ініцыятарамі пераходу на скорасныя метады працы выступілі перадавыя станочнікі Віцебскага завода заточных станкоў Г. Жамчужны, I. Казлоў, Г. Клімаў, Гомельскага завода імя Кірава — I. Дзівень, Мінскага трактарнага завода — I. Кітаеў, А. Смірноў і інш.
У цэлым у пасляваенныя гады сацыялістычнае спаборніцтва, хоць і арыентавалася ў асноўным на выканаўчую, а не творчую работу, адыграла вялікую ролю. Яно дапамагло канцэнтрацыі намаганняў працоўных калектываў на першачарговым пераадоленні недахопаў у арганізацыі вытворчасці і працы, максімальным напружанні волі і энергіі рабочых і служачых у мэтах хутчэйшага пераадолення разрухі і адставання, адраджэння і арганізацыйнага ўмацавання ўсёй грамадскаэканамічнай структуры грамадства.
Распаўсюджванне прынцыпаў сацспаборніцтва за рамкі вытворчасці. Сацспаборніцтва, арганізаванае партыйна-прафсаюзным і гаспадарчым апаратам, хоць і дапамагала ім у рашэнні вытворчых задач, істотнага ўплыву на рабочых не аказвала. Яны пакорна падпісвалі індывідуальныя і калектыўныя сацабязацельствы, якія ім прапаноўвалі, апаратчыкі рэгулярна пасылалі рапарты ў вышэйстаячыя органы аб ходзе і рэзультатах
спаборніцтва. Фармалізм і адміністраванне ў кіраўніцтве спаборніцтвам спусташалі ў ім усякія творчыя пачаткі.
Спробай вывесці сацспаборніцтва на якасна новы ўзровень, удыхнуць у яго новае жыццё, павысіць яго адухоўленасць з’явілася арганізацыя ў канцы 50-х гг. так званага руху за камуністычныя адносіны да працы. Новым тут было тое, што ў сферу спаборніцтва ўключаліся не толькі вытворчая дзейнасць, але і жыццё калектываў і кожнага работніка, іх паводзіны, вучоба, быт і нават сямейныя адносіны. Лічылася, што такі бязмежны калектывізм і ёсць прамая дарога да камуністычнага заўтра.
Як і па ўсёй краіне, у БССР паўсюдна прымаліся абавязацельствы працаваць і жыць па-камуністычнаму. К сярэдзіне 60-х гг. у спаборніцтва ўключыліся большасць рабочых і служачых рэспублікі. Друк, тэлебачанне, радыё па ўказцы партыйных органаў разгарнулі кампанію праслаўлення тых, хто ішоў наперадзе. Пры ацэнцы калектываў прадпрыемстваў і іх падраздзяленняў партыйныя, прафсаюзныя і камсамольскія органы асаблівае значэнне надавалі колькасці ўдзельнікаў спаборніцтва за камуністычныя адносіны да працы. У адказ пайшла масавая фальсіфікацыя даных. У зводках рух нарастаў, нібы абвал. На ўсіх партыйна-прафсаюзна-гаспадарчых нарадах, з’ездах, канферэнцыях і пленумах размах гэтага пачынання вызначаўся як адна з рашаючых умоў нашага руху наперад. Гэта была чарговая утопія, якая нарадзілася ў апаратных структурах улады і сутнасць якой заключалася ў тым, каб вывесці спаборніцтва за межы сферы вытворчасці і матэрыяльнага інтарэсу, зрабіць яго рашаючым фактарам грамадскага жыцця, фарміравання новага чалавека, для якога пабуджальным матывам высокапрадукцыйнай працы з’явіліся б у першую чаргу маральны пачатак і інтарэс.
Працверажэнне прыйшло, калі пераканаліся, што развіццё эканомікі змянілася спадам, а затым і застоем, а новая форма спаборніцтва з’явілася чарговай кампаніяй, спробай стварэння бачнасці руху. А між тым у самой ідэі гэтага руху было нямала рацыянальнага, таму многія рабочыя паверылі ў яго ідэалы і практычную значнасць. У прыватнасці, на многіх прадпрыемствах дзякуючы спаборніцтву пашырылася вучоба рабочых і служачых без адрыву ад вытворчасці ў сярэдніх
і вышэйшых навучальных установах, многія адгукнуліся на заклік павышаць сваю кваліфікацыю, добрасумленна працаваць і патрабаваць гэтага ад сваіх таварышаў і г. д.
К пачатку 80-х гг. спаборніцтва за камуністычныя адносіны да працы падзялілася на рад плыней і поўнасцю страціла сваю былую прывабнасць, вычарпалі сябе і яго праваднікі-ідэолагі, прапагандысты, апаратчыкі, вучоныя-даследчыкі — усе, хто на працягу дзесяцігоддзяў услаўляў, а заадно і фальсіфікаваў гэты рух.
Такім чынам, для сацыялістычнага спаборніцтва характэрнымі былі два пачаткі. 3 аднаго боку, яно, будучы натуральным прадуктам калектыўнай працы, нараджала ў рабочых дух спаборнасці, выклікала ў іх неабходнасць лепш працаваць, даваць больш і лепшай якасці прадукцыі. I ў гэтых адносінах яно з’явілася натуральным элементам грамадскага жыцця. 3 другога, камандна-адміністрацыйны апарат мала цікавіўся развіццём творчай ініцыятывы мас. У спаборніцтве яго прыцягваў чыста прыкладны бок—магчымасць інтэнсіфікацыі працы рабочых і канцэнтрацыі іх намаганняў на выкананні планаў і вытворчых заданняў. Адсюль імкненне да маштабнасці, лозунгавы характар спаборніцтва, бюракратычнае навязванне зверху яго форм і метадаў арганізацыі, рапартаманія і г. д., што ў канчатковым выніку прывяло да поўнага падзення яго прэстыжу.
Усё гэта служыць дадатковым сведчаннем несумяшчальнасці камандна-адміністрацыйнай сістэмы кіравання з масавай творчасцю працоўных.
Заданні. 1. Раскрыйце аб'ектыўны характар спаборнасці працы на вытворчасці. 2. Пакажыце, пры якіх умовах сацыялістычнае спаборніцтва можа мець творчы характар. 3. ГІрааналізуйце, у чым заключалася супярэчнасць мэты спаборніцтва на прадпрыемстве для яго арганізатараў і непасрэдных удзельнікаў. 4. Растлумачце, чаму шырокавяшчальныя мэты спаборніцтва, накіраваныя на наданне яму сацыялістычнага жыцця, пацярпелі поўную няўдачу.
§41 . Сацыяльнае развіццё БССР
Змены сацыяльнай структуры грамадства і ўмовы працы. Эканоміка і працэсы, якія ў ёй адбываюцца, знаходзяцца ў непасрэднай сувязі з сацыяльнай сферай жыцця грамадства і адбіваюцца на зменах у яго са-
цыяльнай структуры, характары працы, жыццёвым узроўні і г. д.
Асноватворным у змене сацыяльнай структуры грамадства ў гэтыя гады з’явіўся хуткі рост рабочага класа і служачых як сярод занятага, так і ўсяго насельніцтва. У 1960 г. рабочыя сярод занятага насельніцтва складалі 45 %, а ў 1985 г.— 60 %, служачыя — адпаведна 14,6 % і 25,4 %. У той жа час доля калгаснікаў сярод занятага насельніцтва знізілася з 40,4 % да 14,6%.
Паслядоўнае пашырэнне механізацыі і аўтаматызацыі вытворчасці істотна змяніла характар працы рабочых. За 1971 —1985 гг. толькі ў прамысловасці рэспублікі было вызвалена ад цяжкай фізічнай працы 350 тыс. чалавек. У новай вытворчасці ўсё большая частка работнікаў выводзіцца са сферы непасрэднай вытворчасці ў сферу яе падрыхтоўкі, у галіны даследчыцкай, канструктарскай, тэхналагічнай і кіраўніцкай дзейнасці. I ў цэлым сярод занятага насельніцтва ўдзельная вага работнікаў матэрыяльнай вытворчасці паменшылася, а невытворчай сферы ўзрасла. Аднак з-за нізкага ўзроўню комплекснасці механізацыі і аўтаматызацыі вытворчасці, адставання дапаможнай вытворчасці ад асноўнай па тэхнічнай аснашчанасці працы, неэфектыўнасці эканамічнай структуры вытворчасці доля ручной працы заставалася высокай. У пачатку 80-х гг. ёй было занята звыш 30 % агульнай колькасці прамысловых рабочых.
КНІГІ ОНЛАЙН
