Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
У галіне беларускага літаратуразнаўства ўжо ў 50-я гг. выйшлі кнігі аб вядучых беларускіх пісьменніках, а таксама «Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры». Аднак гэтыя работы базіраваліся на тэорыі затухання канфліктаў, спрошчаным разуменні грамадскага развіцця, прыніжэнні ролі мастацкага майстэрства ў літаратуры. Пасля XX з’езда КПСС пашыралася тэматыка даследаванняў, літаратурная крытыка звярнулася да праблем народнасці і грамадзянскай сутнасці літаратуры, метаду і стылю твораў, праўдзівасці адлюстравання рэчаіснасці. Вопыт беларускай літаратуры 20— 30-х гг. даследавалі А. Адамовіч, Ю. Пшыркоў, Н. Гілевіч і інш. Па-новаму асвятлялася развіццё яе ў XVIII — пачатку XX ст. у працах С. Александровіча, А. Лойкі, М. Лазарука, I. Навуменкі. Шматвяковы літаратурны працэс у Беларусі асветлены ў «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 1—2, 1968—1969 гг.), «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (т. 1—2, 1964—1966 гг.), а таксама ў аднатомных кнігах ідэнтычнай назвы выпуску 1977 г.
Гісторыя і грамадазнаўства. Гісторыкамі распрацоўваліся праблемы гісторыі Кампартыі Беларусі, гісторыі БССР, гісторыі СССР, усеагульнай гісторыі, этнаграфіі, археалогіі і інш. Асноўным напрамкам даследаванняў гісторыкаў пасля Вялікай Айчыннай вайны з’явілася вывучэнне сацыяльна-эканамічных праблем і класавай барацьбы ў дарэвалюцыйны перыяд, гісторыя трох расійскіх рэвалюцый у Беларусі і ўстанаўлен-
не Савецкай улады, індустрыялізацыя і калектывізацыя сельскай гаспадаркі, культурнае будаўніцтва, барацьба беларускага народа супраць нямецка-фашысцкай акупацыі, пасляваеннае аднаўленне і сацыяльна-эканамічнае развіццё БССР. Вывучалася гісторыя беларускіх гарадоў, сувязі БССР з іншымі рэспублікамі, дзейнасць на міжнароднай арэне.
У 50-я гг. выйшла першая абагульняючая праца «Гісторыя Беларускай ССР» у 2 тамах, а затым 5-томная «Гісторыя Беларускай ССР» (1972—1975 гг.), аднатомная «Гісторыя Беларускай ССР» (1977 г.), «Гісторыя рабочага класа Беларускай ССР» у 4 тамах (1984—1987 гг.) і інш. Істотны ўклад у развіццё гістарычнай навукі ўнеслі акадэмікі АН БССР У. Н. Перцаў, М. М. Нікольскі, I. С. Краўчанка, I. М. Ігнаценка, члены-карэспандэнты АН БССР Н. В. Каменская, К. I. Шабуня, П. Т. Петрыкаў, I. Я. Марчанка, буйныя археолагі К. М. Палікарповіч, Э. М. Загарульскі, Л. Д. Побаль, іншыя вучоныя. Аднак гістарычная навука 60-х — першай палавіны 80-х гг. не была свабоднай ад уплыву застойных працэсаў таго перыяду, і, у сваю чаргу, нямала сама садзейнічала іх кансервацыі. Даследаванні гісторыкаў савецкага грамадства ў значнай меры вызначаліся дагматычным падыходам, схаластыкай, якія перашкаджалі сапраўды навуковаму, крытычнаму аналізу гістарычных з’яў і фактаў. Некрытычна ўспрымаючы дакументальныя матэрыялы, якія належаць партыйна-дзяржаўнаму апарату, гісторыкі ў сваіх працах жаданае прызнавалі за сапраўднае, узводзілі цытатніцтва ў культ доказаў, а на справе скажалі праўду гісторыі, пашыралі яе белыя плямы, абаранялі яе ідэалагізацыю. Гэтаму былі прычыны, і галоўная з іх — адсутнасць свабоды творчасці, сталінскае адзяржаўленне гісторыі, якое працягвала захоўвацца і супрацьстаяць якому гісторыкі мелі мала шанцаў, а таму і не імкнуліся да гэтага.
Нямала літаратуры выдадзена ў БССР у пасляваенныя гады па філасофскіх навуках, у тым ліку па гісторыі грамадска-палітычнай і філасофскай думкі, дыялектычнаму і гістарычнаму матэрыялізму, атэізму, этыцы, эстэтыцы, гісторыі філасофіі. У працах Г. Ф. Аляксандрава, К. П. Буслава, М. Ф. Капіча, A. I. Савасцюка, В. I. Сцяпанава і інш. асвятлялася ленінская філасофская спадчына. Даследаванню дыялектыкі, асабліва тэорыі пазнання і логікі, прысвечаны рабо-
ты В. I. Горбача, П. Д. Пузікава, Е. М. Бабосава і інш. Выдадзены нарысы гісторыі філасофіі і сацыялагічнай думкі Беларусі дарэвалюцыйнага перыяду і нарысы гісторыі марксісцка-ленінскай філасофіі і інш. Для філасофіі, як і іншых грамадскіх навук, таксама ўласцівы былі ўплыў дагматызму, некрытычнае ўспрыняцце грамадска-гістарычных працэсаў, імкненне да апраўдання любых рашэнняў, якія зыходзілі з кіруючых партыйнадзяржаўных цэнтраў, а ў канчатковым выніку — да ўзвелічэння камандна-адміністрацыйнай сістэмы.
Прыродазнаўчыя навукі. Беларуская ССР унесла істотны ўклад у развіццё матэматычных навук, у тым ліку па тэорыі лікаў (У. Г. Спрынджук), праблемах алгебры (Д. А. Супруненка, У. П. Платонаў і інш.), тэорыі інтэгральных ураўненняў (Ф. Д. Гахаў). Атрымалі развіццё вылічальная матэматыка, матэматычнае забеспячэнне і інш. Вучоныя-фізікі В. I. Фёдараў, Б. 1. Сцяпанаў, П. А. Апанасевіч, В. П. Грыбкоўскі, A. Н. Саўчанка, К. Н. Салаўёў, Г. П. Гурыновіч, В. А. Піліповіч, М. А. Барысевіч, Н. Н. Сірата, М. А. Ельяшэвіч, Л. I. Кісялеўскі, Н. С. Акулаў, М. С. Цэдрык і іншыя значна прасунулі навуковую распрацоўку фізікі элементарных часціц, атамнага ядра, спектраскапіі і люмінесцэнцыі, квантавай электронікі, радыёфізікі, фізікі плазмы, цвёрдага цела, магнітных з’яў і нізкіх тэмператур, паўправаднікоў і дыэлектрыкаў. Развіццю хімічнай навукі, асабліва хіміі прыродных і высокамалекулярных злучэнняў, калоіднай і аналітычнай хіміі садзейнічалі працы I. Н. Ярмоленкі, Н. Ф. Ярмоленкі, Б. В. Ерафеева, П. I. Бялькевіча, I. I. Ліштвана, A. В. Цішкевіча, М. М. Паўлючэнкі і многіх іншых.
Станаўленне БССР як буйнога цэнтра машынабудавання, станкаі прыборабудавання выклікала патрэбу ў паскораным развіцці фізіка-тэхнічнай навукі. Па шэрагу напрамкаў гэтай галіны навукі вучоныя рэспублікі занялі значнае становішча ў краіне, у прыватнасці ў парашковай металургіі, тэхнічнай кібернетыцы, фізіцы ядзерных рэактараў. На дастаткова высокім узроўні ў рэспубліцы знаходзіліся таксама геалагічная, біялагічная, сельскагаспадарчая, геаграфічная і іншыя галіны навуковых ведаў.
Аднак у гэтыя гады навука зведала на сабе і адмоўнае ўздзеянне неэфектыўнай эканомікі, уціск адміністрацыйна-каманднага кіраўніцтва і некваліфікава-
нага партыйна-дзяржаўнага ўмяшання ў навуковыя сферы, імкненне да падпарадкавання яе вузкаведамасным інтарэсам. Апаратная ўлада бачыла ў гэтай галіне прэстыжнае ведамства, якое дазваляла рашаць праблемы працаўладкавання наменклатурных дзяцей, партыйна-дзяржаўных чыноўнікаў. Таму колькасць навуковых работнікаў расла, а істотных зрухаў у развіцці навукова-даследчай работы не адбывалася. He садзейнічала павышэнню эфектыўнасці і якасці навуковых даследаванняў і сістэма аплаты працы навуковых работнікаў, пры якой цвёрда фіксаваныя аклады ніяк не звязваліся з канечнымі рэзультатамі даследаванняў, якія імі праводзіліся. Значэнне навукі зніжалася ў гэтыя гады і таму, што вытворчасць аказалася мала зацікаўленай у паскарэнні тэхнічнага прагрэсу, а значыць, і ў выкарыстанні дасягненняў навукі і тэхнікі. Укараненне навуковых распрацовак у практыку стала складанай праблемай гаспадарчага кіраўніцтва краінай.
Пытанне і заданні. 1. Пакажыце асноўныя напрамкі разаіцця навукі ў галіне беларускай мовы і літаратуры. 2. Назавіце асноўныя публікацыі па гісторыі БССР. У чым выяўляецца іх слэбы бок? 3. Асвятліце важнейшыя дасягненні беларускіх вучоных у галіне матэматычных і фізіка-тэхнічных навук. 4. Пакажыце, як уплывала камандна-адміністрацыйная сістэма на развіццё навукі.
§ 44. Народная адукацыя ў БССР
Сярэдняя агульнаадукацыйная школа. Важнай умовай грамадскага прагрэсу на ўсіх этапах гісторыі з’яўлялася народная адукацыя, значэнне якой ва ўмовах навукова-тэхнічнай рэвалюцыі рэзка ўзрасло. Ацэнка стану яе ў нашай рэспубліцы ў сярэдзіне 50-х — сярэдзіне 80-х гг. не можа быць адназначнай. Меліся бясспрэчныя поспехі, але нямала было і негатыўнага, дрымуча-застойнага. Буйным дасягненнем, з’явілася тое, што ў рэспубліцы, як і ў цэлым у краіне, з 1959 г. уведзена была абавязковая 8-гадовая, а ў 70-я гг.— усеагульная сярэдняя адукацыя. Была створана сапраўды дэмакратычная сістэма народнай адукацыі, якая давала рэальную магчымасць моладзі атрымаць сярэднюю адукацыю. Калі ў 1956—1960 гг. у сярэднім за год атрымлівалі сярэднюю (агульную і спецыяльную) адукацыю 69 тыс. юнакоў і дзяўчат, то ў 1981 — 1985 гг.— 169 тыс. Ужо ў 1977 г. 98 % закончыўшых
8 класаў працягвалі вучобу ў школе для атрымання сярэдняй адукацыі. Асаблівая ўвага ўдзялялася забеспячэнню ўсеагульнай сярэдняй адукацыі сельскай моладзі. 3 улікам новай дэмаграфічнай сітуацыі, якая склалася на гэты час, на сяле была ажыццёўлена рэарганізацыя школьнай сеткі, умацавана матэрыяльнатэхнічная база школ, пашырылася шэфская дапамога. Працуючая моладзь мела магчымасць атрымаць сярэднюю адукацыю ў вячэрніх і зменных школах.
Пераход да абавязковай 8-гадовай, а затым усеагульнай сярэдняй адукацыі суправаджаўся павышэннем яе якаснага ўзроўню. Змест школьнай адукацыі (праграмы, вучэбныя планы і падручнікі) прыводзіўся ў адпаведнасць з дасягненнямі навукі, тэхнікі і культуры, навукова-тэхнічнага прагрэсу. Іх галоўнай асаблівасцю з’явілася арыентацыя на разумовае развіццё вучняў, павышэнне практычнай накіраванасці школьных курсаў, больш глыбокі характар абагульненняў у працэсе вывучэння асноў навук. Усе школы перайшлі на кабінетную сістэму, пашырылася выкарыстанне тэхнічных сродкаў навучання. Абнавіўся змест і метады навучання ў малодшых класах, а пачатак сістэматычнага выкладання асноў навук быў перанесены з 5-га ў 4-ы клас.
Пераход на новы змест навучання патрабаваў істотнага павышэння прафесійнага ўзроўню настаўніцкіх кадраў. Для гэтага павялічылася іх падрыхтоўка ў педагагічных ВНУ і універсітэтах рэспублікі. Калі ў 1958 г. іх было выпушчана 4,2 тыс. чалавек, то ў 1980 г.— каля 8 тыс. У выніку доля настаўнікаў з вышэйшай адукацыяй у школах рэспублікі ў агульнай іх колькасці павялічылася з 22 % у 1958 г. да 75,7 %—у 1980 г. і 81,4 % — у 1985 г. Усе педагагічныя кадры прайшлі перападрыхтоўку ў сістэме ўдасканалення настаўнікаў.
Побач з атрыманнем адукацыі зучні рыхтаваліся ў працэсе вучобы да ўдзелу ў прадукцыйнай працы ў розных галінах народнай гаспадаркі. Развівалася політэхнічнае навучанне на базе цеснага спалучэння ў вывучэнні школьных прадметаў і асноў сучаснай вытворчасці. Гэтаму служылі таксама вытворчыя брыгады, школьныя лясніцтвы, лагеры працы і адпачынку, якія ствараліся ў многіх школах. Істотную ролю адыгрывалі міжшкольныя вучэбныя камбінаты працоўнага навучання і прафесіянальнай арыентацыі. У 1985 г. у іх
КНІГІ ОНЛАЙН
