Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Аднак ацэнка літаратуры з пазіцый сённяшняга дня патрабуе адказу на адно з кардынальных пытанняў перыяду: якую пазіцыю яна заняла ва ўмовах пераходу камандна-адміністрацыйнай сістэмы на рубяжы 60— 70-х гг. да задушэння культуры, ідэалагічных пагромаў, падтрымкі неасталінізму, развалу эканомікі? Хоць адназначнага адказу на гэта пытанне і не існуе, але ў цэлым можна сказаць — заняла пазіцыю поўнай абыякавасці. Для большасці пісьменнікаў ва ўмовах умацавання рэпрэсій, якія змянілі хрушчоўскую «адлігу», галоўным клопатам аказалася не становішча ў літаратуры і грамадстве, а становішча пісьменніка ў літаратуры. Зноў, як і ў гады сталіншчыны, пачуццё самааховы ўзяло верх над пісьменніцкім абавязкам.
Несумненна, аказала ўплыў непрацягласць перыяду «адлігі», які меў месца ў другой палавіне 50-х — першай палавіне 60-х гг. Да таго ж «адліга» не суправаджалася сапраўднай дэмакратызацыяй грамадскага жыцця. Хоць культ Сталіна і быў асуджаны, сістэма кіравання краінай, якая склалася пры ім, захавалася. Сталіншчына захавала свае пазіцыі ў грамадскай свядомасці. Поўнасцю адсутнічалі ўласцівыя дэмакратыі грамадскія структуры, якія з’яўляюцца базай праваахоўнага руху. He было дэмакратычных пераўтварэнняў і ў пісьменніцкай арганізацыі. Прынцып адзяржаўлення літаратуры заставаўся непарушным, а ўсхваленне курсу партыі — свяшчэнным. Менавіта таму пісьменнікі аказаліся ў ліку праціўнікаў захавання падсобных гаспадарак калгаснікаў, якія выстаўляліся перажыткамі мінулага, праяўленнем мяшчанства («Лявоніха на арбіце» А. Макаёнка і інш.). Воблік чалавека светлага будучага, фарміраванню якога літаратура заклікана была ўсяляк садзейнічаць, пісьменнікі звязвалі з бязмежным абстрактным калектывізмам, пры якім чалавек як асоба траціў сваю значнасць, станавіўся бяздумным правадніком вялікіх ідэй і планаў. У гэтым не было нічога новага. Гэта проста сталінізм на новым этапе або проста неасталінізм. I ўсё гэта гучала пад агульны хор аб важнасці чалавечага фактара, аб неабходнасці клопатаў аб ім. На справе мелася на ўвазе галоўнае — не дапусціць, каб клопаты аб чалавеку ўзяў у свае рукі сам чалавек.
Праўда, аднак, заключаецца і ў тым, што не ўсе пісьменнікі аказаліся поўнымі прыхільнікамі брэжнеўска-суслаўскага маральна-ідэалагічнага курсу. Значная частка з іх, хоць і не паднялася да адкрытай барацьбы ў абарону дэмакратыі, растаптаных правоў чалавека, тым не менш захоўвала і адстойвала свае погляды і пазіцыі як у літаратуры, так і ў грамадстве. Такімі з’яўляліся В. Быкаў, А. Адамовіч, А. Наўроцкі і некаторыя інш.
Такім чынам, аб беларускай літаратуры сярэдзіны 50-х — сярэдзіны 80-х гг. неабходна сказаць, што з пункту погляду мастацтва ў яе развіцці меліся пэўныя станоўчыя вынікі. Пісьменніцкая арганізацыя папоўнілася маладымі пісьменнікамі, свабоднымі ад грузу сталінскага мінулага. Ўдасканальвалася мастацкае майстэрства ў літаратуры, атрымалі далейшае развіццё ўсе яе жанры, асабліва раман і аповесць. Кнігі беларускіх
пісьменнікаў перакладзены на многія мовы народаў СССР і за мяжой.
Аднак з пункту гледжання сацыяльнай значнасці, уплыву на грамадскае жыццё значэнне літаратуры было невялікім, выхаваўчае ўздзеянне на чалавека ішло ва ўнісон тым прынцыпам, якія зыходзілі ад камандна-адміністрацыйнай сістэмы і служылі яе апраўданню.
Развіццё мастацтва. Беларускае выяўленчае мастацтва ў пасляваенныя гады таксама прайшло складаны шлях развіцця. Ад нарматыўнасці і скаванасці мастацкіх рашэнняў, уласцівых многім работам першага пасляваеннага дзесяцігоддзя, мастакі пераходзілі да філасофскага асэнсавання рэчаіснасці, шырокіх абагульненняў, да новых выяўленчых прыёмаў. Дамініруючай з’яўлялася тэматычная карціна. У гэтых адносінах выдзяляюцца «Маё Палессе» К. Вашчанкі, «Старшыня, 1944» А. Кішчанкі, «Па родных мясцінах» В. Сумарава, «Хлеб», «У полі» М. Савіцкага і інш. Захоўваецца цікавасць мастакоў да тэмы Вялікай Айчыннай вайны. У прыватнасці, вядомасць атрымалі карціны М. Савіцкага «Партызаны. Блакада», «Пакаранне смерцю», «Клятва», «Віцебскія вароты», «Партызанская мадонна», В. Грамыкі «Салдаты», «1941. Над Прыпяццю», А. Малішэўскага «Мы вернемся», «Хатынь», М. Данцыга «Партызанскае вяселле», «Беларусь — маці партызанская».
Гісторыка-рэвалюцыйную тэму распрацоўвалі М. Савіцкі, А. Шыбнёў, Н. Воранаў, Ф. Дарашэвіч, К. Касмачоў, Я. Зайцаў, Р. Кудрэвіч, А. Гугель, В. Цвірка.
3 60-х гг. у рэспубліцы пачало развівацца манументальнае мастацтва, якое атрымала ўвасабленне ў роспісе палацаў культуры, кінатэатраў, музеяў, гасцініц.
Дасягненнем беларускай скульптуры гэтых гадоў з’явіліся работы 3. Азгура, А. Грубэ, А. Бембеля, А. Глебава, В. Цыгаля, С. Селіханава і інш. Найбольш важныя з іх — гарэльефы для Манумента Перамогі — абеліска-помніка воінам Савецкай Арміі і партызанам, якія загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны (Мінск), Курган Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы Беларусі, мемарыяльны комплекс Хатынь, Музей-помнік савецка-польскай баявой садружнасці ў в. Леніна Магілёўскай вобласці, мемарыяльны комплекс Брэсцкая крэпасць-герой і інш. У ліку твораў 70-х гг. у галіне манументальнай скульптуры асабліва выдзяляюцца no-
мнікі Я. Купалу (скульптары А. Анікейчык, Л. Гумілеўскі, А. Заспіцкі), Я. Коласу (скульптар 3. Азгур) у Мінску, Ф. Скарыне ў Полацку (скульптар А. Глебаў) і мемарыяльны комплекс «Прарыў» каля г. п. Ушачы Віцебскай вобласці (скульптар А. Анікейчык).
Беларуская музычная культура адыходзіла ў гэтыя гады ад ілюстраванасці да глыбокага асэнсавання духоўнага жыцця грамадства, яго запатрабаванняў і інтарэсаў. Асабліва гэта адбілася на развіцці сімфанічнага і аратарыяльнага жанраў, прадстаўленых творамі Я. Глебава, Ф. Пыталева, К. Цесакова, Л. Захлеўнага, М. Аладава, Д. Смольскага, Г. Вагнера, А. Мдывані, У. Алоўнікава. Новым зместам папоўніліся жанры інструментальны канцэрт і харавы (А. Багатыроў, С. Картэс, Дз. Смольскі, Э. Зарыцкі, П. Падкавыраў, Д. Камінскі і інш.). Развіццё музычна-тэатральных жанраў гэтых гадоў звязана было са з’яўленнем опер і балетаў на сучасную тэму: оперы «Калючая ружа», «Калі ападае лісце», «Зорка Венера» Ю. Семянякі, балеты «Святло і цені», «Пасля балю» Г. Вагнера, «Мара» Я. Глебава і г. д.
Разам з тым мастацтва, як і літаратура, несла на сабе адбітак ідэалагізаванай абмежаванасці, звязанай з апаратным кантролем над духоўным жыццём грамадства. Прадуктам такога кіраўніцтва з’яўлялася слабая выразнасць індывідуальнай творчасці мастакоў, агульная іх набліжанасць да сярэдніх узораў. Прызнанне арыгінальнасці і таленту ў шэрагу выпадкаў прабівала сабе дарогу толькі праз заграніцу. Такім быў, напрыклад, шлях у беларускае мастацтва мастака з Рэчыцы Аляксандра Ісачова, карціны якога пачалі з’яўляцца на выстаўках толькі пасля прызнання яго таленту за мяжой. А ўсё таму, што як мастак ён сфарміраваўся пад уплывам розных мадэрнісцкіх плыней і з-за гэтага не ўпісваўся ў прызнаныя ў афіцыйных колах рамкі. He зрабілі ўражання нават такія яго карціны, як «Апостал Пётр», «Малітва», «Нацюрморт з люстэркам» (з серыі «Магія»), «Выгнанне з раю» і іншыя, а іх было звыш 500. I ўсё гэта паспеў ён за сваё кароткае жыццё, якое абарвалася ў 32 гады.
Асабісты лёс Марка Шагала не быў такі трагічны, як А. Ісачова. Ен пражыў доўгае жыццё, у асноўным у Францыі, куды паехаў з Віцебска ў першыя гады пасля рэвалюцыі, і памёр у 1985 г. Але прызнанне ў сябе на радзіме атрымаў толькі ў апошнія гады.
Свет мастака, заснаваны на раўнавазе двух светаў — рэальнага і ўяўнага, супярэчыў усяму традыцыйнаму, а тым больш сацрэалістычнаму, таму прызнаваўся шкодным для нашага высокаідэйнага мастацтва.
За граніцай знайшоў сабе прытулак і прызнанне і адзін з пачынальнікаў беларускага авангардызму Віктар Паўлоўскі, які пражывае ў Парыжы. Цяжкім аказаўся шлях у мастацтва яго бліжэйшага паплечніка Тодара Копшы, у творчасці якога найбольш поўна ўвасобілася эвалюцыя беларускага авангарда, пачынаючы з часоў хрушчоўскай «адлігі».
Узлёт савецкага авангардызму, у тым ліку і беларускага, з’явіўся выклікам класічна-акадэмічнаму мастацтву, які меў у сваёй аснове не толькі адміністрацыйную раз’юшанасць, але і масавую нецярпімасць, якія загналі цэлую плеяду мастакоў ва ўнутраную і замежную эміграцыю.
Павышалася роля тэатральнага і кінамастацтва. У рэпертуары тэатраў, побач з п’есамі рускіх аўтараў, пастаянна ставіліся п’есы К. Крапівы, А. Макаёнка, А. Дзялендзіка, М. Матукоўскага, А. Петрашкевіча, К. Губарэвіча, інсцэніроўкі твораў I. Мележа, I. Шамякіна, А. Адамовіча, С. Грахоўскага і інш. У спектаклях, з пазіцый таго часу, расказвалася аб жыцці і грамадскай дзейнасці савецкага чалавека, яго маральным вобліку, духоўнай прыгажосці думак і ўчынкаў. Асаблівы ўпор пры гэтым рабіўся на фарміраванне чалавека камуністычнага будучага, г. зн. таго прывіднага будучага, якое, на думку суслаўскіх ідэолагаў, заклікана было асвятляць духоўнае жыццё грамадства. Адзяржаўленае ідэалагізаванае мастацтва, якое адыходзіла і адводзіла ад рэальнага жыцця, з’яўлялася для апарату вызначальным. I ў гэтых адносінах забяспечваўся пэўны стандарт. У гэтых умовах тэатр прыцягваў гледачоў не столькі зместам і ідэйнай накіраванасцю спектакляў, колькі майстэрствам акцёраў.
У гады, якія наступілі пасля асуджэння культу Сталіна, у краіне быў узяты курс на аднаўленне ленінскіх норм дзяржаўнага і грамадскага жыцця. Тады яшчэ не задумваліся над тым, што сама сталіншчына вырасла з гэтых норм і што змучанай краіне патрэбны не нормы, а дэмакратыя.
У прапаганду вобраза У. I. Леніна і яго ідэй уключыліся ўсе, у тым ліку і тэатры. Пачынаючы з другой палавіны 50-х гадоў ленінская тэматыка займала адно
з вядучых месцаў у рэпертуары тэатраў Беларусі. Ставіліся спектаклі Д. Зорына «Вечная крыніца», П. Глебкі «Святло з усходу», Каплера «Навальнічны год», М. Пагодзіна «Крамлёўскія куранты», «Трэцяя патэтычная». Вобраз У. I. Леніна ў тэатры імя Я. Купалы выконвалі таленавітыя артысты П. Малчанаў і Б. Платонаў, у тэатры імя Я. Коласа — артыст А. Трус, у Магілёўскім абласным драматычным тэатры — артыст С. Бульчык. Да 50-годдзя Кастрычніка амаль ва ўсіх тэатрах ішлі спектаклі «Шостае ліпеня» па п’есе М. Шатрова, «Брэсцкі мір» К. Губарэвіча. Ленінская тэма была ўвасоблена ў гэтыя гады і на опернай сцэне. У 1965 г. у Беларускім оперным тэатры была пастаўлена опера В. Мурадэлі «Кастрычнік». Сцэны з удзелам У. I. Леніна выканаў артыст А. Генералаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
