Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Аб узмацненні пазіцый прыхільнікаў правядзення палітычных рэформ у краіне к канцу 80-х гг. сведчыла абвяшчэнне на XIX партканферэнцыі эскіза рэформы выбарчай сістэмы, якая ўключала ўжо элементы альтэрнатыўнасці. Гэта быў крок у бок дэмакратызацыі выбараў. Аднак партнаменклатура змагла абараніць і тут свае інтарэсы. Яна дабілася на выбарах народных дэпутатаў СССР вылучэння дэпутацкіх месцаў ад «грамадскіх арганізацый».
На Беларусі развіццё палітычнага жыцця ў напрамку яго дэмакратызацыі, вызвалення ад ланцугоў таталітарызму праходзіла ў гэтыя гады вельмі складана і супярэчліва. Прынцып дэмакратычнага цэнтралізму ва ўнутрыпартыйным жыцці патрабаваў выканання ўсіх пастаноў вышэйшых органаў партыі. Таму партыйныя сходы, канферэнцыі, з’езды густа насычаліся новай палітычнай тэрміналогіяй, якая нараджалася ў цэнтры. Паўсюдна былі чутны заклікі да ўтварэння гуманнага, дэмакратычнага сацыялізму, увядзення на справе народнага кіравання краінай, размежавання ўлады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Прызнавалася права кожнага на асабістую думку і на права яе выказвання. Але рэальныя зрухі ў дэмакратызацыі палітычнага жыцця натыкаліся на супраціўленне партапарату і большай часткі кіраўніцтва рэспублікі. Беларусь набыла імідж адной з самых кансерватыўных у радзе рэспублік СССР. У яе вышэйшых эшалонах так і не сфарміравалася рэфарматарскае крыло, не з’явіліся і яскравыя асобы, якія былі б гатовы паслужыць справе перабудовы грамадства на дэмакратычных асновах. Практычна ўсе пераўтварэнні разгортваліся пад націскам абставін або ў парадку выканання рашэнняў партыйнага цэнтра. А гэта сведчыць, што ўсе дэмакратычныя перабудовы палітычнага жыцця, якія адбываліся ў рэспубліцы, не мелі ніякага дачынення да дзейнасці партыі як кіруючай сілы. Наадварот, палітычнае жыццё і палітычная актыўнасць людзей нарасталі па меры таго, як партыя губляла свае дзяржаўныя, таталітарныя функцыі, а разам з тым і аўтарытэт у грамадстве.
Галоснасць— зыходны пункт дэмакратыі. Пераход на дэмакратычныя прынцыпы грамадскага жыцця немагчымы быў без злому і скасавання таталітарызму, пры якім роля асобы ў жыцці грамадства была зведзена да нулявога ўзроўню. Прабудзіць грамадства ад глыбо-
кай спячкі, вывесці яго на шлях актыўнага палітычнага і грамадскага жыцця, што з’яўляецца першаасновай дэмакратыі, немагчыма было без шырокай, усёахопнай галоснасці. Трэба аддаць належнае М. С. Гарбачову, A. М. Якаўлеву і іншым тагачасным партыйным кіраўнікам — яны першымі ацанілі значэнне галоснасці ў справе дэмакратызацыі грамадства і шмат зрабілі для яе ўкаранення.
Пытанне аб галоснасці стала прадметам тэорыі і практычнай дзейнасці партыі. XXVII з’езд КПСС прызнаў пашырэнне галоснасці палітычным пытаннем, без чаго не можа быць дэмакратызму, творчасці мас, іх удзелу ў кіраўніцтве. XIX Усесаюзная канферэнцыя КПСС (28 чэрвеня — 1 ліпеня 1988 г.) прыняла спецыяльную рэзалюцыю «Аб галоснасці», у якой была дадзена канцэпцыя партыі ў адносінах галоснасці, вызначаны яе роля і прызначэнне, рэальная неабходнасць ва ўсіх сферах жыцця.
Гэта не значыць, што партыя, галоўным здабыткам якой з’явілася ўкараненне таталітарнага ладу, так лёгка і проста перайшла ад поўнай закрытасці і ўсеахопнага кантролю да шырокай адкрытасці і галоснасці. На справе меркавалася галоснасць у пэўных рамках. Але першы крок быў зроблены: была прызнана неабходнасць галоснасці, а далей «працэс пайшоў».
Першараднае значэнне ў разгортванні шырокай галоснасці на Беларусі мелі сродкі масавай інфармацыі (друк, радыё, тэлебачанне). 3 іх былі зняты большасць абмежаванняў і дыктат апарату. Хоць і паволі, але адкрываліся зоны, закрытыя раней для асвятлення сродкамі масавай інфармацыі. Праўдзівая, поўная, усебаковая і аб’ектыўная інфармацыя стала рашучым крокам у актывізацыі грамадскага жыцця, яна рабілася жывой, свабоднай, дэмакратычнай — такой, якой і павінна быць у дэмакратычным грамадстве. Гэта атрымала замацаванне ў Законе СССР «Аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі». Незалежнасць друку прывяла да размежавання розных перыядычных выданняў, водападзелам для якога з’яўляліся перш за ўсё адносіны да дэмакратычных пераўтварэнняў на Беларусі, беларускага нацыянальнага адраджэння. Найбольш радыкальную пазіцыю ў пытаннях дэмакратызацыі грамадства, адраджэння беларускай дзяржаўнасці ў гэты час заняла рэдкалегія газеты «Літаратура і мастацтва». На яе старонках атрымалі адлюстраванне новыя дасле-
даванні па гісторыі беларускага народа, фарміраванню і развіццю яго дзяржаўнасці і культурнаму адраджэнню, барацьбе за незалежнасць і нацыянальную самасвядомасць.
Актыўную пазіцыю ў гэтых і іншых пытаннях, якія вызначалі напрамак развіцця рэспублікі, занялі «Народная газета», што пачала выходзіць з кастрычніка 1990 г., «Знамя юностн». Але некаторыя перыядычныя выданні калі і не захавалі поўнасцю старыя пазіцыі, дык толькі таму, што жыццё прымусіла прыстасоўвацца да новых умоў. Гэта — «Советская Белоруссня», абласныя газеты і інш.
Важным дасягненнем галоснасці з’явілася стварэнне незалежных газет, часопісаў, розных выдавецтваў. У рэспубліцы выходзіць вялікая колькасць такіх незалежных выданняў, але ва ўмовах пераходу да рынку перыядычны друк апынуўся ў цяжкім становішчы. Большасць масавых газет змаглі захавацца толькі таму, што перайшлі ў падпарадкаванне Савета Міністраў Беларусі, які вылучае сродкі для іх фінансавай падтрымкі. Такім чынам, незалежнасць друку як чацвёртай улады аказалася пад вялікім пытаннем.
Наогул жа дзякуючы праведзеным пераўтварэнням у галіне друку, радыё і тэлебачанні сродкі, масавай інфармацыі сталі выразнікамі розных палітычных поглядаў, арэнай палітычных дыскусій і барацьбы поглядаў, чаго савецкае грамадства не ведала з 20-х гг.
К канцу 80-х гг. грамадска-палітычнае жыццё стала ўсё больш гуртавацца вакол выбараў вышэйшых і мясцовых органаў улады і іх дзейнасці.
Саветы і грамадска-палітычнае жыццё. Асноўным зместам палітычнага жыцця ў краіне ў другой палавіне 80-х гг. з’яўлялася павольнае набыццё Саветамі рэальнага поўнаўладдзя ў выніку вызвалення іх ад дыктату Камуністычнай партыі. Першымі крокамі ў гэтым напрамку было павышэнне эканамічнай самастойнасці Саветаў. Яны станавіліся галоўнымі органамі кіраўніцтва гаспадарчай дзейнасцю на падведамаснай тэрыторыі. Непасрэдна ў распараджэнне Саветаў перадаваліся прадпрыемствы і арганізацыі, занятыя задавальненнем патрэб насельніцтва. Упершыню мясцовыя бюджэты сталі непасрэдна прывязвацца да плацежаздольнасці ўсіх прадпрыемстваў, якія знаходзіліся на тэрыторыі адпаведных Саветаў. Саветы ўдзялялі ўвагу забеспячэнню комплекснага эканамічнага і сацыяльна-
га развіцця падведамасных арганізацый, ажыццяўленню комплекснай праграмы развіцця вытворчасці тавараў народнага ўжытку і сферы паслуг.
Але ўдзел насельніцтва ў дзейнасці Саветаў заставаўся абмежаваным, а самі яны па-ранейшаму неслі на сабе цяжар савецкага бюракратызму. Важным крокам на шляху пашырэння ролі мас у дзейнасці Саветаў і жыцці грамадства з’явілася прыняцце Закона Беларускай ССР «Аб народным абмеркаванні важных пытанняў дзяржаўнага жыцця Беларускай ССР» (люты 1988 г.). Закон прадугледжваў унясенне на ўсенароднае абмеркаванне заканадаўчых меркаванняў і праектаў рашэнняў па асноўных напрамках палітычнага, эканамічнага і сацыяльнага развіцця краіны і рэспублікі, а таксама пытанняў, якія датычацца рэалізацыі канстытуцыйных правоў, свабод, абавязкаў грамадзян і інш.
На абмеркаванне насельніцтва выносяцца праекты рашэнняў мясцовых Саветаў і іх выканкамаў па планах комплекснага эканамічнага развіцця, іх бюджэты, пытанні гаспадарчага і сацыяльна-культурнага будаўніцтва. Праўда, прыняцце гэтага Закона не прывяло да кардынальных змен у дзейнасці Саветаў. Яны не спяшаліся адмаўляцца ад бюракратычных метадаў кіравання, губляць становішча ўлады над народам, а не для народа.
Зламаць гэта можна было толькі перавыбраннем Саветаў на аснове новага выбарчага закона, які б гарантаваў сапраўды свабодныя і альтэрнатыўныя выбары. Упершыню такія выбары, калі выбаршчыкі мелі магчымасць выбіраць з некалькіх кандыдатаў аднаго, адбыліся ў 1989 г. Гэта былі выбары народных дэпутатаў СССР, у якіх прымала ўдзел насельніцтва ўсіх рэспублік тагачаснага Саюза. Новым у гэтых выбарах было і тое, што выбаршчыкі атрымалі магчымасць самастойна вырашаць пытанні вылучэння кандыдатаў. У сваю чаргу кожны кандыдат павінен быў непасрэдна сам удзельнічаць у выбарчай кампаніі, распрацоўваць выбарчую платформу і прадстаўляць яе выбаршчыкам. Аднак трэцяя частка з’езда народных дэпутатаў СССР выбіралася не па выбарчых акругах, а ў якасці прадстаўнікоў ад розных арганізацый, і народ да іх выбрання не меў дачынення. Такім шляхам забяспечваліся дэпутацкія крэслы вышэйшаму эшалону партыйнага апарату, іншых структур дзяржаўнай улады.
У сакавіку 1990 г. па новаму выбарчаму Закону праведзены былі выбары народных дэпутатаў у Вярхоўны і мясцовыя Саветы народных дэпутатаў Беларусі. Карціна выбараў у рэспубліцы аказалася даволі стракатай. Колькасць кандыдатаў у дэпутаты на адно месца вагалася ад дзесяці і больш да аднаго. Апошняе асабліва было характэрна для сельскай мясцовасці. У ліку кандыдатаў у дэпутаты былі прадстаўлены ўсе сацыяльныя слаі і групы насельніцтва, хоць былое рэгуляванне прадстаўніцтва аказалася моцна парушаным. У прыватнасці, намнога менш было вылучана кандыдатаў ад рабочых і сялян і зусім мала жанчын.
Актыўнасць выбаршчыкаў мела значны роскід па розных выбарчых акругах, а па меры правядзення паўторных выбараў выявілася тэндэнцыя яе затухання. 3 гэтай прычыны больш як у дзесяці акругах, у якіх ні адзін кандыдат не набраў большасці галасоў, а пры паўторных выбарах больш палавіны выбаршчыкаў не з’явіліся на галасаванне, выбары так і не адбыліся.
На 310 месцаў у Вярхоўным Савеце Беларусі прэтэндавала 1769 кандыдатаў ад тэрытарыяльных выбарчых акруг. 50 дэпутатаў увайшлі ў Вярхоўны Савет рэспублікі ад чатырох грамадскіх арганізацый. У выніку склад Вярхоўнага Савета абнавіўся на 90 %, у такіх жа межах адбылося абнаўленне дэпутацкага корпуса мясцовых Саветаў. Кожны кандыдат на выбарах выстаўляў сваю праграму, хаця на самай справе ў шматлікіх акругах яны прадстаўлялі выбаршчыкам праграмы сваіх партый. 3 другога боку, многія камуністы ў сваіх выбарчых праграмах не прытрымліваліся ідэі сацыялістычнага выбару. Наогул партыйная прыналежнасць кандыдата не прадвызначала сама па сабе ягоную пазіцыю на выбарах. Усё гэта асаблівасці выбараў, набліжаных да дэмакратычных нормаў, але праведзеных ва ўмовах, калі шматпартыйнасць толькі нараджалася, а фактычна рычагі ўлады па-ранейшаму заставаліся ў руках КПБ. Гэтую сваю пераважнасць кампартыя актыўна выкарыстоўвала ў выбарчай кампаніі і забяспечыла сабе перамогу— камуністы склалі 84 % ад агульнай колькасці абраных дэпутатаў. Пры гэтым большасць з іх з’яўлялася прадстаўнікамі партыйна-дзяржаўнай наменклатуры. Так, сярод дэпутатаў партыйных работнікаў аказалася 55 чалавек, савецкіх — 53, кіраўнікоў прамысловых прадпрыемстваў — 35, кіраўнікоў прадпрыемстваў сельгассекта-
КНІГІ ОНЛАЙН
