Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Прыняты быў таксама Закон аб уласнасці на Беларусі, які прадугледжвае прыватную ўласнасць і дзяржаўную. Прапановы аб увядзенні прыватнай уласнасці на зямлю ў Вярхоўным Савеце не атрымалі большасці галасоў, таму зямля на Беларусі знаходзіцца па-ранейшаму ва ўласнасці дзяржавы. Гэта атрымала замацаванне і ва ўведзеным у дзеянне з 1 студзеня 1991 г. «Кодэксе Беларускай ССР аб зямлі». Разам з тым у адпаведнасці з Кодэксам кожны грамадзянін Беларусі мае права на зямельны ўчастак. Зямля аддаецца ў пастаяннае альбо часовае валоданне і карыстанне калгасам, саўгасам, іншым дзяржаўным, кааператыўным, грамадскім прадпрыемствам.
У адпаведнасці з Кодэксам 18 лютага 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў Закон «Аб сялянскай (фермерскай) гаспадарцы». Ен накіраваны на стварэнне ўмоў для раўнапраўнага развіцця сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак разам з іншымі формамі гаспадарання, забеспячэння гарантый гаспадарчай і сацыяльнай абароненасці ў іх дзейнасці. 3 мэтай забеспячэння рэальнай магчымасці для стварэння сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак Вярхоўны Савет адначасова прыняў пастанову «Аб правядзенні Зямельнай рэформы ў рэспубліцы». Яе задача заключаецца ў пераразмеркаванні зямель з мэтай стварэння ўмоў раўнапраўнага развіцця розных форм гаспадарання на зямлі, фарміравання шматукладнай эканомікі ў аграрным сектары.
Закон аб інвестыцыйнай дзейнасці на Беларусі, прыняты ў 1991 г., вызначае агульныя эканамічныя, са332
цыяльныя і прававыя ўмовы інвестыцыйнай дзейнасці ў рэспубліцы. Інвестыцыямі з’яўляюцца фінансавыя, матэрыяльныя рэсурсы і іншыя маёмасныя і інтэлектуальныя каштоўнасці, якія ўкладваюцца ў аб’екты прадпрымальніцкай і іншых відаў дзейнасці, у выніку якой утвараецца прыбытак (даход) або дасягаецца сацыяльны эфект.
У шэрагу законаў, якія неабходны для фарміравання рынку, першараднае значэнне мае Закон «Аб набыцці грамадзянамі і юрыдычнымі асобамі аб’ектаў дзяржаўнай уласнасці («Аб прыватызацыі»)». Ен азначае абмежаванне ўсеагульнага панавання дзяржаўнай уласнасці і стварэнне ўмоў для развіцця шматукладнай эканомікі. А гэта і ёсць аснова рынку.
Аднак пры ўсёй вартасці законаў, якія былі прыняты ў пачатку 90-х гг. у сувязі з эканамічнай рэформай, іх ажыццяўленне аказалася пад вялікім пытаннем. Рэформа з’явілася не прамой дарогай, а пошукамі, якія маюць шмат невядомых. I галоўнае з іх — як спыніць абвальны спад вытворчасці і інфляцыю, якія непазбежны пры пераходзе да рынку, як вывесці эканоміку на шлях развіцця. Ужо ў 1989 г. інфляцыя ў рэспубліцы склала каля 10 %. У 1990 г. эканамічнае развіццё ў рэспубліцы яшчэ больш затармазілася, а інфляцыя ўзмацнілася. У гэтых умовах супрацьборства ў кіруючых сферах па пытаннях пераходу да рынку непазбежна абвастрылася. Паслядоўныя прыхільнікі рынку, у прыватнасці парламенцкая апазіцыя БНФ, бачылі выйсце з крызісу эканомікі ў хутчэйшым увядзенні рыначных адносін. Большасць жа Вярхоўнага Савета і ўрад рэспублікі стаялі не толькі за паступовы, не абмежаваны рамкамі часу пераход да рынку, але і за яго своеасаблівую форму, пры якой дзяржава выступае ў ролі рэгулятара рынку. Кансерватыўная большасць Вярхоўнага Савета не проста не спяшалася з увядзеннем рынку, але і пастаралася абмежаваць сваю адказнасць у гэтай справе. У чэрвені 1991 г. сесія Вярхоўнага Савета прыняла пастанову аб дзяржаўнай праграме па стабілізацыі эканомікі і сацыяльнай абароне насельніцтва і Закон аб наданні Савету Міністраў дадатковых паўнамоцтваў у 1991 —1992 гг. У праграме адзначалася, што эканамічная сітуацыя ў рэспубліцы з пачатку 1991 г. набыла ярка выяўлены крызісны характар. Для яго пераадолення намячалася забяспечыць паслядоўнае выкананне праграмы пераходу рэспублікі да рыначнай
эканомікі, прадухіліць разбурэнне эканомікі рэспублікі, не дапусціць некіруемай інфляцыі, спыніць зніжэнне жыццёвага ўзроўню народа.
Аднак меры, якія намячаліся праграмай, ураду рэалізаваць не ўдалося. Крызісны стан эканомікі паглыбляўся, а разам з гэтым ускладняліся ўмовы пераходу да рынку. За 9 месяцаў 1992 г. спад прамысловай вытворчасці дасягнуў 14 %, у аграрным сектары— 17 %, на 15 % знізіўся нацыянальны даход.
Найбольш істотнымі элементамі рынку, якія пад канец 1992 г. пачалі ў рэспубліцы дзейнічаць, з’явілася вызваленне пераважнай большасці цэн; на новай аснове, процілеглай дырэктыўнай, сталі наладжвацца гаспадарчыя сувязі, адбывалася станаўленне прадпрымальніцкіх, банкаўскіх і камерцыйных структур. Рабіліся спробы правядзення прыватызацыі.
Але галоўнае пытанне, якое ўзнікла перад дзяржавай, урадам і грамадствам, дзе выйсце: у хутчэйшым руху да рынку альбо ў яго тармажэнні, аж да поўнага вяртання да дзяржаўнай планавай эканомікі,— застаецца без адказу.
Дэмакратызацыя на вытворчасці. У запале бітваў за рэформу і шляхі пераходу да рынку пацьмянела ў эканамічным і грамадскім жыцці пытанне аб удзеле ў кіраўніцтве вытворчасцю саміх працоўных. Між тым пытанне вытворчай дэмакратыі захоўвала сваю актуальнасць на працягу ўсяго перыяду існавання Савецкай улады. 3 пункту погляду тэорыі яно вырашалася проста: паколькі сродкі вытворчасці ў выніку Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. сталі ўласнасцю працоўных у асобе дзяржавы, то ім належыць і кіраўніцтва. На справе, аднак, непадзельным уласнікам вытворчасці і яе неабмежаваным кіраўніком аказаўся партыйнадзяржаўны апарат, які фактычна пакінуў у кампетэнцыі працоўных толькі паспяховае выкананне і перавыкананне вытворчых планаў і заданняў, што спускаліся зверху.
Тым не менш у дакументах КПСС, навуковай і публіцыстычнай літаратуры, перыядычным друку ажыццяўленне дзяржаўных планаў падавалася як рэальнае кіраўніцтва вытворчасцю з боку працоўных. Створаны былі і яго формы: пастаянна дзеючыя вытворчыя нарады, рабочыя сходы, розныя грамадскія творчыя аб’яднанні, рух рацыяналізатараў і вынаходнікаў і інш. Спісаны горы папер для доказу міфа аб народаўладдзі, аб
тым, што вытворчасцю ў сацыялістычным грамадстве кіруе працоўны, рабочы клас. Такім шляхам забяспечвалася ідэалагічнае абгрунтаванне пераваг сацыялізму перад капіталізмам, а на справе вялося грубае скажэнне сутнасці вытворчых адносін, хаванне праўды аб тым, што сапраўдным уласнікам вытворчасці пасля скасавання прыватнай уласнасці стаў партыйна-дзяржаўны апарат.
Вядома, у пэўных умовах гэтыя формы або некаторыя з іх маглі б забяспечыць магчымасць работнікам удзельнічаць у кіраўніцтве вытворчасцю. Але для гэтага патрэбны іншыя адносіны да ўласнасці. Пакуль вытворцы не стануць сапраўднымі ўласнікамі сродкаў вытворчасці, пытанне аб іх удзеле ў кіраванні застанецца, як і раней, чыста акадэмічным. Прыкладам могуць служыць саветы працоўных калектываў, якія ўзніклі на прадпрыемствах ужо ў другой палавіне 80-х гадоў у якасці новай формы ўдзелу працоўных у кіраванні вытворчасцю. 3 1 студзеня 1988 г. пачаў дзейнічаць Закон аб дзяржаўным прадпрыемстве (аб’яднанні), які заканадаўча замацаваў функцыі савета працоўнага калектыву. У прыватнасці, савет атрымаў права заслухоўваць адміністрацыю па ўсіх пытаннях вытворчагаспадарчай дзейнасці прадпрыемстваў, арганізацыі яго кіравання, аплаты працы работнікаў, размеркавання сацыяльных даброт і г. д. У адпаведнасці з Законам на прадпрыемствах і ў арганізацыях Беларусі было створана каля 5 тыс. саветаў працоўных калектываў, якія складаліся ў большасці з рабочых. Многія саветы пачалі актыўна дзейнічаць у якасці органаў кіравання вытворчасцю. Але з самага пачатку ім давялося пераадольваць імкненне апарату навязаць рашэнні зверху і звесці ролю саветаў да чарговай апаратнай гульні.
У сваю чаргу ва ўмовах, калі на прадпрыемствах уводзіліся гасразлік і самафінансаванне, а ўласнікам па-ранейшаму заставалася дзяржава, саветы на шматлікіх прадпрыемствах сталі органамі выяўлення калектыўнага або групавога эгаізму. 3 іх згоды пачалі выключацца з вытворчасці танныя тавары, папаўзлі ўверх цэны на вырабленую прадукцыю, паскорыліся тэмпы апярэджвання росту зарплаты над ростам прадукцыйнасці працы і г. д. Такім чынам, праблема ўдзелу працоўных калектываў у кіраўніцтве вытворчасцю з’яўляецца састаўной часткай ажыццяўляемай рэформы і рыначнай эканомікі, якая нараджаецца. Яе вырашэн-
не знаходзіцца ў прамой залежнасці ад злому каманднай сістэмы кіравання, пераадолення бюракратызму, які пад флагам перабудовы яшчэ больш узмацніў свае пазіцыі. У 1970 г. на Беларусі кіраўніцкі апарат склаў 435 тыс. чалавек, а ў 1987 г. ён дасягнуў 695 тыс. Павелічэнне склала 46 %. Гэта значыць, што на кожных 6—7 працуючых прыпадае адзін работнік апарату кіравання. У рэспубліцы налічвалася больш за 50 міністэрстваў, камітэтаў, ведамстваў.
3 1988 г. у адпаведнасці з рашэннем Вярхоўнага Савета Беларусі праведзена перабудова кіравання эканомікай і сацыяльнай сферай. Побач са спрашчэннем структуры цэнтральнага апарату праведзена скарачэнне яго колькасці. Перабудова праведзена таксама ў кіраўніцтве на ўзроўнях абласцей і раёнаў. Аднак пакуль дзяржава застаецца манапольным уласнікам і на сродкі вытворчасці, і на вырабленую прадукцыю, апарат кіраўніцтва па-ранейшаму застанецца і грувасткім, і шматлікім. Толькі поспех эканамічнай рэформы і ўвядзенне рынку можа прывесці яго да аптымальнага ўзроўню. Пры гэтым маецца на ўвазе і поўнае раздзяленне ўлады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую.
У вытворчай дэмакратыі важнае месца належыць калгасам. Хаця калгасы заўсёды прызнаваліся гаспадаркамі кааператыўнага тыпу, але на справе знаходзіліся пад неабмежаваным камандным кіраўніцтвам дзяржапарату.
Час ад часу ў верхніх эшалонах улады такое становішча прызнавалася ненармальным, але на справе камандныя гайкі закручваліся яшчэ больш. Ва ўмовах, калі краіна стала на шлях пераўтварэнняў, адбыліся некаторыя змены і ў калгасным жыцці. Неабходнасць дэмакратызацыі калгасаў у адпаведнасці з нормамі, уласцівымі вытворчай кааперацыі, найбольш пэўна была выказана XIX партканферэнцыяй. Яна запатрабавала тэрмінова спыніць усякія спробы камандаваць калгасамі і саўгасамі, якія ў стане самастойна вырашаць пытанні ўнутрыгаспадарчай дзейнасці, вызначаць формы міжгаспадарчых сувязей і вытворчага абслугоўвання. У 1988 г. быў прыняты новы Прыкладны статут калгаса. У яго кампетэнцыю перададзены пытанні аб памерах прысядзібных зямельных участкаў калгаснікаў, колькасці жывёлы ў асабістых падсобных гаспадарках і г. д. Павышалася роля працоўных калектываў брыгад, ферм і іншых падраздзяленняў у іх
КНІГІ ОНЛАЙН
