Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Пачынаючы з 1957 г., амаль 10 гадоў не сыходзіў з афіш Рускага тэатра імя Горкага спектакль па п’есе К. Губарэвіча «Галоўная стаўка». У ім паказаны шлях у рэвалюцыю салдат-франтавікоў першай сусветнай вайны, якія ў пошуках праўды і справядлівасці пераадольвалі веру ў добрага цара, станавіліся актыўнымі змагарамі за шчасце народа. Як і ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе, у беларускіх тэатрах ішлі спектаклі на тэму вайны. Гераізм беларускіх падпольшчыкаў у гады фашысцкай акупацыі паказаны ў п’есе ККрапівы «Людзі і д’яблы», якая ставілася ў тэатрах імя Я. Купалы і Я. Коласа. Галоўныя ролі выконвалі вядучыя артысты тэатраў Г. Глебаў, Л. Ржэцкая, У. Дзядзюшка, I. Ждановіч, С. Бірыла, А. Ільінскі, Ф. Шмакаў, А. Радзялоўская, М. Яроменка і інш.
Спектакль «Вайна пад стрэхамі» — аб народзе ў вайне, яго мужнасці і цяжкай барацьбе з ворагам па аднайменнаму раману А. Адамовіча ставіўся ў тэатры імя Я. Коласа. Ролю галоўнай гераіні Г. М. Корзун выканала артыстка Г. Маркіна.
Вялікае выхаваўчае значэнне мелі сатырычныя спектаклі. У іх ліку «На ўсякага мудраца хапае прастаты» А. Астроўскага, які ставіўся ў тэатры імя Я. Купалы. Высокае акцёрскае майстэрства ў спектаклі паказалі Л. Рахленка, Г. Глебаў, У. Уладамірскі. У 60-я гг. на беларускай сцэне ўпершыню была пастаўлена сатырычная камедыя У. Маякоўскага «Клоп». На працягу многіх гадоў не сыходзіла са сцэны тэатраў камедыя А. Макаёнка «Лявоніха на арбіце». На купалаўскай сцэне ў пачатку 70-х гадоў прайшла першая спро-
ба пастаноўкі на беларускай сцэне драматургіі Бертальда Брэхта, яго камедыі «Што той салдат, што гэты». Пастаўлена таксама трагічная камедыя А. Макаёнка «Трыбунал» і інш.
У 60—70-я гг. развівалася і ўдасканальвалася беларуская опера. Былі паказаны оперы А. Туранкова «Яснае світанне» (аб уз’яднанні Заходняй Беларусі ў 1939 г.), Ю. Семянякі «Калючая ружа» (аб жыцці савецкага студэнцтва), «Зорка Венера» (аб старонках жыцця беларускага паэта М. Багдановіча), С. Пракоф’ева «Заручыны ў манастыры» і інш. Трупа опернага тэатра папоўнілася таленавітымі вакалістамі, якія заявілі аб сабе ў прэм’еры оперы Вердзі «Атэла». У ёй асноўныя партыі выконвалі таленавітыя артысты з выдатнымі галасавымі данымі: 3. Бабій, I. Сарокін, Н. Ткачэнка і інш.
Цікавасць гледача выклікалі спектаклі на гістарычныя і гісторыка-рэвалюцыйныя тэмы («Званы Віцебска» У. Караткевіча, «Сымон-музыка» па аднайменнай паэме Я. Коласа, «Сярэбраная табакерка» па казцы 3. Бядулі, «Цудоўная дудка» В. Вольскага, «Раскіданае гняздо» Я. Купалы і інш.). Тэатры Беларусі звярталіся да класічнай рускай і зарубежнай драматургіі. Ставіліся творы М. Гогаля, Л. Талстога, А. Чэхава, А. Астроўскага, М. Горкага, В. Шэкспіра, Ф. Шылера.
Рост тэатральнага мастацтва ў рэспубліцы выявіўся і ў адкрыцці новых тэатраў. У 1956 г. пачаў сваё другое, паслярэформеннае жыццё Беларускі тэатр юнага гледача, а ў 1971 г.— Дзяржаўны тэатр музычнай камедыі БССР.
У галіне беларускага кіно развіццё атрымалі кінахроніка і кінапубліцыстыка. Мастацкая кінематаграфія звязана была перш за ўсё з развіццём тэматыкі Айчыннай вайны («Трэцяя ракета» рэжысёра Р. Віктарава, «Воўчая зграя» і «Альпійская балада» рэжысёра Б. Сцяпанава па аднайменных аповесцях В. Быкава, «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой» па аднайменных раманах А. Адамовіча, шматсерыйная тэлевізійная кінастужка «Руіны страляюць...» і інш.). Кінематаграфісты распрацоўвалі таксама гісторыка-рэвалюцыйную тэму («Чырвонае лісце», «Першыя выпрабаванні», «Крушэнне імперыі», «Рудабельская рэспубліка», «Хлеб пахне порахам», «Масква — Генуя», «Я, Францыск Скарына» і інш.).
Такім чынам, культура Беларусі, як і ўсёй краіны, у сярэдзіне 50-х — сярэдзіне 80-х гг. характарызавалася складанымі супярэчлівымі працэсамі, якія адбываліся ў ёй. Гэтыя працэсы адлюстроўвалі складанасць і супярэчлівасць сацыяльна-эканамічнага і грамадскапалітычнага развіцця краіны ў паслясталінскі перыяд. Развіваліся і ўмацоўваліся дэмакратычныя пачаткі ва ўсіх сферах культурнага жыцця, якія адпавядалі інтарэсам шырокіх пластоў грамадства. Шлях да гэтага ляжаў праз вызваленне ад ідэалогіі 'сталінізму, які паралізаваў грамадскую думку ў краіне. Аднак сур’ёзнай перашкодай на шляху разняволення грамадства з’явілася структура партыйна-дзяржаўнай улады, якая захавалася і ў гады кіраўніцтва Л. I. Брэжнева яшчэ больш узмацніла камандна-адміністрацыйныя, бюракратычныя пазіцыі. Аб’ектыўна краіна падышла да рубяжа, за якім без рашучага знішчэння гэтай сістэмы ніякай перспектывы для прагрэсу грамадства не заставалася.
Заданні. 1. Раскажыце аб перабудове беларускай літаратуры ў другой палавіне 50-х гадоў. Пакажыце, у чым заключалася яе абмежаванасць. 2. Прааналізуйце ўклад беларускіх пісьменнікаў у асвятленне ў савецкай літаратуры тэмы Вялікай Айчыннай вайны. 3. Пакажыце значэнне беларускага рамана ў асвятленні гістарычнага мінулага і сучаснага жыцця беларускага народа. 4. Назавіце вядучых беларускіх паэтаў 60-х — першай палавіны 80-х гг. Раскрыйце значэнне іх літаратурнай дзейнасці. 5. Прааналізуйце развіццё беларускага тэатра ў гэтыя гады. Пакажыце ўклад вядучых беларускіх артыстаў ва ўдасканаленне тэатральнага мастацтва. 6. На аснове аналізу мастацкіх твораў пакажыце ўклад беларускіх мастакоў у развіццё мастацтва жывапісу. 7. Раскрыйце цяжкасці і недахопы ў развіцці беларускай літаратуры, якая знаходзілася ў пасляваенныя гады пад гнётам камандна-адміністрацыйнай сістэмы.
Раздзел XV. БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ КРЫЗІСУ I РАЗВАЛУ УНІТАРНАЙ ДЗЯРЖАВЫ. НАБЫЦЦЕ НЕЗАЛЕЖНАСЦІ (1986—1992 гг.)
§ 46. Грамадска-палітычнае жыццё
Неабходнасць карэнных пераўтварэнняў грамадскапалітычнага жыцця. Сярэдзіна 80-х гг. у гісторыі савецкага грамадства характарызавалася хуткім нарас-
таннем эканамічнага, сацыяльнага і палітычнага крызісу. Ужо на рубяжы 70—80-х гг. вызначылася рэзкае абвастрэнне супярэчнасцей паміж новымі прадукцыйнымі сіламі, якія дасягнулі адносна высокага ўзроўню развіцця, і старымі вытворчымі адносінамі, што базіраваліся на жорсткім, строга цэнтралізаваным дзяржаўным кіраўніцтве ўсім жыццём грамадства. Створаная за гады Савецкай улады манапалізаваная, непадзельна пануючая дзяржаўная вытворчасць поўнасцю адарвала работніка ад непасрэднага распараджэння вынікамі сваёй працы, пазбавіла яго вытворчай актыўнасці і ініцыятывы. А гэта непазбежна вяло да падзення вытворчасці. Ужо ў пачатку 80-х гг. тэмпы эканамічнага росту аказаліся настолькі нізкімі, а безгаспадарчасць прыняла такія маштабы, што стала правамерным гаварыць аб эканамічнай стагнацыі. У гэтыя гады тэмпы прыросту прамысловай прадукцыі ў краіне аказаліся ў паўтара раза ніжэйшыя, чым у другой палавіне 70-х гг. Затармазіўся навукова-тэхнічны прагрэс. Абвастрылася становішча ў сацыяльнай сферы.
Ступень тармажэння эканамічнага і сацыяльнага развіцця ў асобных рэспубліках і рэгіёнах краіны ў гэтыя гады не была аднолькавай, таксама як неаднолькавымі былі тэмпы іх развіцця на папярэдніх этапах гісторыі. Аднак агульным з’яўляўся спад вытворчасці, зніжэнне яе якасных паказчыкаў, павелічэнне адрыву ад тэмпаў і ўзроўню развіцця вядучых заходніх краін.
У Беларусі зніжэнне тэмпаў эканамічнага росту таксама бачна акрэслілася на рубяжы 70—80-х гг. У 1983 г. адбылося некаторае паляпшэнне паказчыкаў росту. Аднак дасягнута яно было паўсюдна адміністрацыйнымі метадамі, тады як сацыяльна-эканамічныя прычыны спаду поўнасцю захаваліся, а пазіцыі камандна-адміністрацыйнай сістэмы кіравання яшчэ больш узмацніліся. Да таго ж у шэрагу важных галін народнай гаспадаркі рэспублікі наогул не было паляпшэння. У выніку яшчэ больш узмацніліся дыспрапорцыі ў эканоміцы, а роля плана як універсальнага метаду кіравання эканомікай усё больш зніжалася. Вялае ажыццяўленне навукова-тэхнічнага прагрэсу, марудная мадэрнізацыя абсталявання прывялі да пагаршэння якасці многіх відаў вырабаў.
Негатыўныя працэсы і тэндэнцыі ў эканоміцы склаліся не самі па сабе. Яны сталі аб’ектыўным вынікам абвастрэння крызісу ўсёй так званай сацыялістычнай
сістэмы. Спыніць яго, вывесці краіну на шлях устойлівага і дынамічнага росту асобнымі метадамі, якія праводзіліся ў рамках, што ўтварыліся за гады сталінскабрэжнеўскага апаратнага кіраўніцтва, практычна ўжо было немагчыма. Патрабаваліся карэнныя пераўтварэнні ўсяго ўкладу эканамічнага, сацыяльнага і палітычнага жыцця грамадства.
Ва унітарнай дзяржаве, якой быў у той час СССР, ідэя пераўтварэнняў магла атрымаць увасабленне толькі па ініцыятыве верхняга эшалона таталітарнай партыйна-дзяржаўнай улады. Роля ж рэспублік і рэгіёнаў зводзілася да выканання зыходзячых зверху прызначэнняў. Таму на першым этапе пераўтварэнняў, якія пачаліся ў краіне ў сярэдзіне 80-х гг., Беларусь, як і іншыя рэспублікі, павінна была ісці ў іх фарватэры. I толькі па меры таго, як унітарная ўлада цэнтра аслаблялася і разбуралася, рух за перабудову набіраў усё больш асэнсаваны нацыянальны каларыт.
Першачарговае значэнне ў зломе сталінскага камандна-адміністрацыйнага сацыялізму, які сціскаў грамадства прыгонніцкімі ланцугамі, мела ўвядзенне сапраўды дэмакратычных прынцыпаў грамадскага жыцця.
Першыя крокі на шляху дэмакратызацыі грамадскага жыцця. Грамадска-палітычнае жыццё таталітарнага савецкага грамадства характарызавалася неабмежаванай дэклараванасцю шырокіх палітычных правоў і свабод і амаль поўнай іх адсутнасцю на справе. Другая палавіна 80-х — пачатак 90-х гг. у гісторыі палітычнага жыцця адзначыліся паступовым разбурэннем таталітарных кайданоў і пераходам да цывілізаваных, дэмакратычных прынцыпаў.
Пад націскам неабходнасці павышэння актыўнасці мас для пераадолення негатыўных працэсаў у эканоміцы і сацыяльнай сферы кіраўніцтва партыі вымушана было ставіць і ў нейкай меры вырашаць праблемы пераходу да рэальнага палітычнага жыцця.
Першым прадвеснікам новага курсу ў палітычным жыцці краіны з’явілася размежаванне ў партапараце і партакратычнай эліце на прыхільнікаў рэформаў, аднаўленцаў і рэакцыянераў — прыхільнікаў Брэжнева, якое вызначылася ў ходзе падрыхтоўкі і правядзення XXVII з’езда КПСС. З’езд не стаў вехай у палітычным жыцці, але на ім гаварылася аб неабходнасці змянення выбарчай сістэмы, актывізацыі народных мас.
КНІГІ ОНЛАЙН
