Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
pa —31, прадстаўнікоў арміі, КДБ, Міністэрства ўнутраных спраў — 32. А вось прадстаўнікоў народнай адукацыі толькі 16 чалавек, аховы здароўя — 24, рабочых — 15, ІТР — 13, святароў — 4.
На вядучыя пасады ў Вярхоўным Савеце таксама былі абраны па большасці партыйныя альбо дзяржаўныя функцыянеры, яго старшынёй — былы старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета, а да гэтага сакратар ЦК КПБ — М. I. Дземянцей.
Такім чынам, першыя альтэрнатыўныя выбары ва ўмовах аднапартыйнасці не прывялі да прынцыповых перамен у Вярхоўным Савеце. Ен па-ранейшаму заставаўся пад кантролем КПБ. Аднак у ходзе выбараў нямала кандыдатаў выступіла з альтэрнатыўнымі праграмамі развіцця рэспублікі, якія выяўлялі непрыманне камандна-бюракратычнай сістэмы і яе носьбіта — КПСС — КПБ, прызнавалі неабходнасць хутчэйшага культурна-нацыянальнага адраджэння Беларусі, карэнных пераўтварэнняў у эканоміцы ў напрамку пераходу да рыначных адносін і інш. У шэрагу выбарчых акруг яны атрымалі падтрымку большасці выбаршчыкаў і сталі дэпутатамі.
Прыхільнікі радыкальнай лініі ўтварылі ў Вярхоўным Савеце групу БНФ «Адраджэнне», лідэрам якой з’яўляецца Зянон Пазняк. Яе актыўныя дзеячы — Лявон Баршчэўскі, Уладзімір Заблоцкі, Алег Трусаў, Валянцін Голубеў і інш. Група БНФ аформілася ў парламенцкую апазіцыю, у якой налічвалася каля 30 чалавек. Разам з іншымі прыхільнікамі БНФ група ўвайшла ў Дэмакратычны дэпутацкі клуб, у якім налічвалася каля 100 дэпутатаў. Камуністычная большасць склала 170 дэпутатаў. Такой была расстаноўка палітычных сіл у Вярхоўным Савеце Беларусі на пачатак 1991 г. У чэрвені 1991 г. дэпутацкая група «Камуністы Беларусі за дэмакратыю» ў колькасці 33 чалавек выступіла з заявай, у якой яна адмежавалася ад камуністычнай большасці. Гэтыя зрухі ў складзе Вярхоўнага Савета сведчылі аб тым, што ў парламенце аформілася цэнтрысцкая група, якая заняла прамежкавыя пазіцыі.
Утварэнне дэмакратычнай апазіцыі ў Вярхоўным Савеце з’явілася важным крокам на шляху ўсталявання прынцыпаў парламентарызму ў яго дзейнасці. Але захаванне камуністамі ў сваіх руках большасці дэпутацкіх месцаў азначала, што лёс дэмакратычных рэформаў, як і пераўтварэнняў у галіне эканомікі, ака318
заўся ў поўнай залежнасці ад людзей, якія трымаюцца пераважна кансерватыўных поглядаў. Галасаванне па найбольш важных пытаннях, накіраваных на кардынальныя пераўтварэнні ў рэспубліцы, стала галоўным водападзелам паміж большасцю і апазіцыяй. Так, большасцю галасоў былі адхілены прапановы апазіцыі, вынесеныя ў чэрвені 1991 г., аб дэпартызацыі, нацыяналізацыі ўласнасці КПСС — КПБ. He падтрымала парламенцкая большасць і прапанову аб прызнанні прыватнай уласнасці на зямлю і інш.
Разам з тым па шэрагу пытанняў Вярхоўны Савет вымушаны быў адклікнуцца на запатрабаванні часу. Найбольш прадукцыйнай была яго заканатворчая дзейнасць, накіраваная на нацыянальна-дзяржаўнае і культурнае адраджэнне Беларусі. У ліпені 1990 г. Вярхоўны Савет прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі, а ў сакавіку 1991 г.— Закон «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Беларускай ССР». Артыкул першы Закона абвяшчаў: «Уся ўлада ў Беларускай ССР належыць народу Беларускай ССР, які з’яўляецца носьбітам суверэнітэту і адзінай крыніцай дзяржаўнай улады ў рэспубліцы. Выключнае права выступаць ад імя ўсяго народа рэспублікі належыць Вярхоўнаму Савету Беларускай ССР».
Вярхоўны Савет прыняў таксама Закон «Аб мясцовым самакіраванні і мясцовай гаспадарцы ў Беларускай ССР», якім вызначыў сістэму і эканамічную базу мясцовага самакіравання ў рэспубліцы, замацаваў асновы прававога становішча мясцовых органаў тэрытарыяльнага грамадскага самакіравання.
Заданні. 1. Раскажыце, у якім становішчы зкаходзілася эканоміка Беларусі ў сярэдзіне 80-х гг. 2. Растлумачце, чаму негатыўныя працэсы ў эканоміцы, якія пачалі хутка нарастаць у 80-я гг., патрабавалі карэнных пераўтварэнняў грамадскага жыцця. 3. Раскажыце, у чым выявіліся першыя адзнакі дэмакратызацыі грамадскага жыцця. 4. Прааналізуйце, як і чаму галоснасць стала рашаючай умовай пераходу да дэмакратыі ў грамадскім жыцці. 5. Раскажыце, што новага змяшчалі ў сабе выбары народных дэпутатаў у Беларусі ў 1990 г., іх вынікі. 6. Пакажыце расклад палітычных сіл у Вярхоўным Савеце Беларусі, якія сацыяльныя слаі і групы яны прадстаўлялі. 7. Ахарактарызуйце асноўныя рашэнні, прынятыя Вярхоўным Саветам. Як можна ацаніць яго дзейнасць за першыя два гады?
§ 47. Фарміраванне ў рэспубліцы шматпартыйнасці. Лёс КПБ
Узнікненне новых партый. Шматпартыйнасць — сведчанне дэмакратычнасці грамадства, рэалізаваных на справе правоў грамадзян на аб’яднанне і ўтварэнне розных рухаў, саюзаў, палітычных партый, грамадскіх аб’яднанняў і інш. У Краіне Саветаў народ быў фактычна пазбаўлены такіх правоў яшчэ ў пачатку 20-х гг., калі ўсе палітычныя партыі, акрамя камуністычнай, былі разгромлены і забаронены. Таму зараджэнне і фарміраванне новых партый, якое мела месца ў другой палавіне 80-х — пачатку 90-х гг. на Беларусі, сустрэла актыўнае супраціўленне з боку КПБ, а сама шматпартыйнасць не магла скласціся ў рэспубліцы без аслаблення і разбурэння таталітарнай улады кампартыі.
Першымі крокамі на шляху да шматпартыйнасці з’явілася ўзнікненне дысідэнцкага руху і шматлікіх нефармальных аб’яднанняў. Іх зараджэнне адносіцца да перыяду «адлігі» 50-х гг. 3 гэтага часу розныя іх формы існавалі пастаянна. Аднак толькі ў другой палавіне 80-х гг., калі СССР уступіў на шлях пераўтварэнняў, яны пачалі набываць палітычную накіраванасць. Найбольшую вядомасць, іншы раз скандальную, атрымалі такія аб’яднанні, як «Памяць», «Патрыёт», «Радзіма», «Бацькаўшчына», «Русь», «Маладая Расія» і інш. Узніклі буйныя разнародныя арганізацыі тыпу народных франтоў у Прыбалтыйскіх рэспубліках, у Малдове, на Украіне, у рэспубліках Закаўказзя, у Расійскай Федэрацыі. З’явіліся і палітычныя партыі.
Права на аб’яднанне ў форме палітычных партый, масавых рухаў, прафесіянальных саюзаў, жаночых, маладзёжных, дзіцячых, навуковых, культурна-асветных, фізкультурна-спартыўных і іншых аб’яднанняў і таварыстваў было замацавана прынятым у кастрычніку 1990 г. Законам СССР «Аб грамадскіх аб’яднаннях». Быў прыняты таксама Закон «Аб свабодзе веравызнання і рэлігійных арганізацыях», які гарантаваў кожнаму грамадзяніну самастойна выяўляць свае адносіны да рэлігіі, вызнаваць любую рэлігію або не вызнаваць ніякай. Бацькі атрымалі права выхоўваць сваіх дзяцей у адпаведнасці са сваімі ўласнымі адносінамі да рэлігіі.
Беларусь з’яўлялася адным з рэгіёнаў краіны, дзе рух нефармалаў развіваўся ў гэтыя гады ў больш складаных умовах. Перш за ўсё мала падрыхтаванай
да гэтага аказалася грамадская самасвядомасць, актыўнае супраціўленне яго ўзнікненню і распаўсюджанню ў рэспубліцы аказала кіруючая і накіроўваючая сіла — Камуністычная партыя. Тым не менш па прыкладу Прыбалтыкі і іншых рэгіёнаў краіны ў 1989 г. у рэспубліцы быў створаны Беларускі Народны фронт «Адраджэнне», на чале якога стаў кандыдат мастацтвазнаўчых навук 3. С. Пазняк. Свой устаноўчы сход арганізатары вымушаны былі праводзіць у г. Вільнюсе, таму што ўлады Беларусі не дазволілі яго правядзенне ў межах рэспублікі.
Агульным напрамкам сваёй дзейнасці фронт абвясціў садзейнічанне паскарэнню і паглыбленню рэформаў, якія праводзіліся ў рэспубліцы, пераадоленню крызісных з’яў у эканамічным і сацыяльным жыцці, распрацоўцы альтэрнатыўных праграм па ажыццяўленню сацыяльна-эканамічных і палітычных праблем. На гэтым шляху фронт лічыў першаступеннай задачай адраджэнне беларускай нацыі, яе мовы і культуры. Пры гэтым БНФ абвясціў ненасілле дзеянняў пры вырашэнні любых праблем. Яго практычная дзейнасць найбольш прадукцыйнай за мінулыя гады, як ужо адзначалася, была ў Вярхоўным Савеце. Немалую ролю адыграў БНФ у развенчванні антыдэмакратычнай, таталітарнай сутнасці КПСС — КПБ, пазбаўленні яе арэола бязгрэшнасці, народнай заступніцы. Антыкамуністычная накіраванасць патрабаванняў і лозунгаў фронта паступова пранікала ў грамадскае ўсведамленне. I гэта выявілася ў росце яго прыхільнікаў, якія выходзілі на мітынгі і дэманстрацыі пад лозунгамі фронта. Асабліва адчувальны ўдар па прэстыжы КПБ быў нанесены Народным фронтам, калі ён арганізаваў у Мінску 7 лістапада 1990 г., у гадавіну кастрычніка, шматтысячную антыкамуністычную дэманстрацыю і мітынг на плошчы Незалежнасці.
Такі напрамак развіцця палітычнага жыцця на Беларусі не на жарт занепакоіў партыйнае кіраўніцтва. I паколькі час, калі можна было рэпрэсіямі і насіллем адразу ліквідаваць любую апазіцыю для кампартыі мінуў, давялося выкарыстоўваць іншыя сродкі. Тым больш, што ў арсенале гэтай партыі іх заўсёды было з лішкам. Адной з іх з’яўляецца дыскрэдытацыя свайго апанента. Узначаліў гэтую акцыю супраць БНФ і іншых партый, якія нараджаліся ў рэспубліцы, ЦК КПБ. Гэтыя пытанні абмяркоўваліся ў яго апараце. У лютым
1991 г. на пленуме ЦК і ЦКК першы сакратар ЦК КПБ A. А.. Малафееў абвясціў галоўны напрамак дзейнасці на бліжэйшы час: супрацьстаянне іншым партыям і плыням, асабліва БНФ, які адкрыта выступае з антыкамуністычных пазіцый і адыходзіць ад сацыялістычнага выбару.
У друку з крытыкай БНФ і іншых новых партый выступалі вучоныя-грамадазнаўцы, партработнікі. 3 студзеня 1991 г. у «Народнай газеце» з катэгарычным непрызнаннем і асуджэннем БНФ выступіла вялікая група вучоных былога Інстытута гісторыі партыі. Фронт абвінавачваўся ў экстрэмізме, антыкамунізме, садзейнічанні развалу Саюза. Тое, што прыхільнікі КПБ рашуча абаранялі камуністычныя ідэалы, не пярэчыла дэмакратычным нормам грамадскага жыцця. Непрымальным жа было тое, што за ўсім гэтым стаяла імкненне партнаменклатуры не дапусціць нараджэння шматпартыйнасці, захаваць і надалей прывілеяванае становішча камуністычнай партыі. Невыпадкова, калі стала вядома аб тым, што ў рэспубліцы вядзецца работа па стварэнню Беларускай сялянскай партыі, пытанне гэтае было вынесена на бюро ЦК КПБ. На ім было прызнана неабходным аказаць рашучае супрацьдзеянне гэтаму. А галоўны матыў такога непрымання: сялянская партыя ўтваралася як палітычная арганізацыя парламенцкага тыпу, а значыць, апазіцыйная. Але спыніць працэс утварэння новых палітычных партый ужо нікому не было дадзена. У лютым 1991 г. адбыўся першы з’езд Беларускай сялянскай партыі. У праграмнай заяве партыі адзначалася, што яна ёсць палітычная арганізацыя парламенцкага тыпу і ўтвараецца з мэтай абароны палітычных і эканамічных інтарэсаў сялянства. У адрозненне ад іншых у сялянскай партыі сацыяльная база была найбольш шырокай, і таму яе ўплыў на палітычнае і сацыяльна-эканамічнае развіццё рэспублікі можа аказацца даволі значным.
КНІГІ ОНЛАЙН
