Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
На Беларусі на рубяжы 80 — 90-х гг. узнік і шэраг іншых палітычных партый, колькасць якіх перавысіла лічбу 10. Сярод іх Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада, Дэмакратычная партыя Беларусі, Рэспубліканская партыя Беларусі, Нацыянальна-дэмакратычная партыя Беларусі, Хрысціянска-дэмакратычная партыя Беларусі і інш. Аднак працэс фарміравання палітычных партый на Беларусі праходзіў вельмі вяла. Становішча мала змянілася і тады, калі, пачынаючы з другой палавіны
1991 г., супрацьстаянне гэтаму з боку Кампартыі прыпынілася. Структуралізацыі гэтых партый, больш дакладнай асэнсаванасці іх сацыяльна-палітычных пазіцый магло б спрыяць правядзенне датэрміновых шматпартыйных выбараў народных дэпутатаў, як гэтага дабівалася парламенцкая апазіцыя ў Вярхоўным Савеце Беларусі. Але камуністычная большасць у ім супраць такіх выбараў.
Поўнае банкруцтва КПБ. Складванне шматпартыййасці азначала канец усемагутнасці КПСС — КПБ. Апошнія гады яе дзейнасці ў рэспубліцы адзначыліся непаслядоўнасцю, узмацненнем разброду ў верхніх эшалонах партыі, стратай іх уплыву як на радавых членаў партыі, так і на грамадства наогул. Пад уздзеяннем гэтых працэсаў як у цэнтры, так і на месцах узнікалі ідэі неабходнасці рэфарміравання партыі і ўсяго яе ўнутрыпалітычнага жыцця. Рабіліся змены ў структуры апарату пры адначасовым скарачэнні колькасці работнікаў, у партыйных камітэтах усіх узроўняў былі ліквідаваны гаспадарча-галіновыя аддзелы. Адмова ад неўласцівых палітычнай партыі гаспадарчых функцый суправаджалася абяцаннем адмовіцца ад камандных метадаў кіравання ніжэйшым звяном партыі, так званымі радавымі членамі партыі, якіх у канцы 80-х гг. налічвалася ў рэспубліцы каля 700 тыс. чалавек. Аднак яе рады пачалі хутка распадацца. Толькі за 1990 г. з партыі выйшлі 63 тыс. чалавек. У 1991 г. гэты працэс яшчэ больш узмацніўся.
Спроба рэфарміравання Кампартыі ў напрамку яе дэмакратызацыі і пераўтварэння ў партыю парламенцкага тыпу аказалася справай бесперспектыўнай. Перш за ўсё яе па-рознаму ўспрымалі партыйная маса і партнаменклатура. Калі для радавых партыйцаў такі напрамак перабудовы партыі ўяўляўся адзіна магчымым і неабходным, то для партнаменклатуры гэта абазначала толькі змену фасада. Галоўнае ж для яе было захаваць партыю ў якасці сілы, якая павінна стаяць над грамадствам. I пасля некаторай разгубленасці кіраўніцтва партыі на Беларусі вырашыла ўзяць рэванш, паспрабаваць вярнуць усё на зыходныя рубяжы. Аб гэтым ужо адкрыта гаварылася на XXXI з’ездзе КПБ, які адбыўся ў снежні 1990 г. З’езд прайшоў на хвалі вострай крытыкі кіраўніцтва КПБ і КПСС. Многія дэлегаты звязвалі прычыны крызісу, які склаўся ў краіне і партыі, з аслабленнем кіруючай ролі партыі ў жыц-
ці грамадства, адсутнасцю ў кіраўніцтве дакладнай праграмы дзеянняў, непаслядоўнасцю пазіцый цэнтра, адсутнасцю ясных тэарэтычных арыенціраў развіцця грамадства і г. д. Адным словам, з’езд не згаджаўся, каб партыя адыходзіла ад яе струхнелых догмаў і распыльвала свой набытак партыі сталінскага тыпу.
Абраны з’ездам Цэнтральны камітэт апраўдаў надзеі найбольш рэакцыйнай часткі з’езда. На сваім першым пленуме ён увёў у склад бюро ЦК КПБ, як і ў былыя часы, старшыню Камітэта дзяржаўнай бяспекі Беларускай ССР, камандуючага войскамі Беларускай ваеннай акругі. А гэта азначала, што Цэнтральны камітэт КПБ па-ранейшаму хацеў захаваць за партыяй ролю ўзброенага атрада грамадства. Пасля з’езда палітычная актыўнасць парткіраўніцтва яшчэ больш узмацнілася.
У сакавіку 1991 г. адбыўся шэраг нарад і пасяджэнняў, так званых партгасактываў, якія заўжды з’яўляліся моцнай сілай партыйнага ўплыву як на эканоміку, так і палітыку. Са справаздачамі ў ЦК зачасцілі міністры і кіраўнікі ведамстваў, хаця ўсе яны прайшлі зацвярджэнне ў Вярхоўным Савеце і абяцалі служыць народу.
Здавалася, партнаменклатура зноў на кані. Але ў гэты час адбылося непрадбачанае. У пачатку красавіка 1991 г. адразу пасля павышэння цэн рабочыя выйшлі на вуліцы. На Беларусі пачаўся моцны рабочы рух, які набыў формы забастовак, шматтысячных дэманстрацый і мітынгаў. Рабочыя выставілі палітычныя патрабаванні: за дэмакратыю і справядлівасць, за паляпшэнне жыцця, за волю і свабоду Бацькаўшчыны, за поўнае пазбаўленне ад кіраўніцтва партыі.
У ходзе стачак паўсюдна ўтвараліся стачачныя камітэты. 11 мая 1991 г. адбылася іх рэспубліканская канферэнцыя, якая прыняла зварот «Да народных дэпутатаў Вярхоўнага Савета БССР». У ім выказвалася патрабаванне да дэпутатаў пачаць служыць свайму народу, а не ісці ў фарватары палітыкі КПСС і ваеннапрамысловага комплексу. У сувязі з гэтымі падзеямі першы сакратар ЦК КПБ А. Малафееў вымушаны быў прызнаць: «Кампанія насільнага выгнання КПБ з усіх сфераў чалавечай дзейнасці ў ходзе красавіцкіх забастовак набыла асаблівы размах і лютасць, вылілася ў патрабаванні дэпартызацыі працоўных калектываў і нацыяналізацыі партыйнай маёмасці». Так рабочыя,
ад чыйго імя партыя на працягу больш як 70 гадоў непадзельна кіравала краінай, адкрыта адмовілі ёй у даверы і падтрымцы. Народ зразумеў нарэшце, што КПСС — КПБ фактычна даўно з’яўляецца партыяй наменклатурных апаратчыкаў, якая абапіралася сама на сябе, на сваю ўладу, і яе мала цікавілі патрэбы працоўных.
Моцная хваля стачак, мітынгаў, дэманстрацый рабочых канчаткова пазбавіла партнаменклатуру магчымасці і далей выкарыстоўваць выпрабаваную зброю, якая заўсёды дапамагала ёй трымаць уладу — уздзеянне на масы дэмагогіяй наконт светлага будучага, сацыялістычнага выбару і інш. У выніку заставалася апошняя надзея — адкрытае насілле з мэтай утрымання ўлады. Так зарадзіўся антынародны, антыдэмакратычны путч з цэнтрам у Маскве. 19 жніўня 1991 г. вядучая група кіраўнікоў дзяржавы парушыла Канстытуцыю СССР і аб’явіла аб увядзенні надзвычайнага становішча ў шэрагу рэгіёнаў краіны. Прэзідэнт дзяржавы быў адхілены ад улады быццам бы па прычыне хваробы, а ўся паўната ўлады перададзена так званаму ДКНС (Дзяржаўнаму камітэту па надзвычайнаму становішчу). Так пачаўся трохдзённы жнівеньскі путч рэакцыйнай часткі партдзяржнаменклатуры. На барацьбу супраць путчыстаў выступілі перш за ўсё дэмакраты Расіі, расійскі ўрад, які ўзначальваў Б. М. Ельцын. Дзякуючы актыўнай падтрымцы масквічоў і адмове ўзброеных сіл удзельнічаць на баку змоўшчыкаў, 21 жніўня 1991 г. путч быў падаўлены, а ягоныя кіраўнікі арыштаваны і аддадзены пад суд.
Звесткі аб жнівеньскім путчы ў Маскве і пераходзе ўлады ў краіне да самазванага ДКНС былі ўспрыняты кіраўніцтвам КПБ з разуменнем. Бюро ЦК КПБ заклікала камуністаў і ўсіх працоўных рэспублікі да спакою і вытрымкі. He заняў выразнай адмоўнай пазіцыі ў адносінах да змовы і Прэзідыум Вярхоўнага Савета Беларусі. У яго звароце да беларускага народа не было ні ўхвалення, ні асуджэння, а толькі заклік да спакою.
Намеры путчыстаў знаходзілі спрыяльную глебу ў кіруючых колах Беларусі, але скарацечнасць змовы не дазволіла ім цалкам праявіць сябе. I толькі дэмакратычныя сілы рэспублікі адкрыта выступілі супраць змовы. 22 жніўня народныя дэпутаты БССР ад апазіцыі БНФ зрабілі ў Вярхоўным Савеце заяву, у якой гаворыцца, што БНФ, дэмакратычныя партыі, грамадскія
арганізацыі рэспублікі і іх прадстаўнікі ў Вярхоўным Савеце ў першы ж дзень путча выказалі рашучы пратэст супраць антыканстытуцыйнага перавароту і распачалі барацьбу за аднаўленне парушаных свабод, за захаванне суверэнітэту Беларусі. 20 жніўня яны арганізавалі ў Мінску на плошчы Незалежнасці мітынг працоўных, на якім путчысты былі асуджаны, а ўсё насельніцтва заклікалася не прызнаваць ДКНС і не выконваць яго распараджэнні.
Разгром цэнтра змовы ў Маскве азначаў перамогу дэмакратычных сіл не толькі ў Расіі, але і ва ўсёй краіне. 3 гэтага часу працэс дэмакратызацыі набыў новы якасны характар. 26 жніўня 1991 г. пятая нечарговая сесія Вярхоўнага Савета Беларускай ССР прыняла Закон «Аб дэпартызацыі органаў дзяржаўнай улады і кіравання Беларускай ССР, дзяржаўных прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый і ўласнасці Камуністычнай партыі Беларусі» і «Аб часовым прыпыненні дзейнасці КПБ — КПСС на тэрыторыі БССР». Па запатрабаванню апазіцыі сесія вызваліла М. I. Дземянцея ад абавязкаў старшыні Вярхоўнага Савета. 18 верасня 1991 г. Вярхоўны Савет Беларусі выбраў старшынёй Станіслава Шушкевіча, які раней працаваў прарэктарам Белдзяржуніверсітэта.
Заданні. 1. Пакажыце, у чым заключаецца палітычнае значэнне шматпартыйнасці. 2. Растлумачце, чаму Кампартыя Беларусі супрацьдзейнічала стварэнню іншых партый. 3. Раскажыце аб стварэнні Беларускага Народнага фронту і яго дзейнасці. 4. Назавіце, якія палітычныя партыі створаны на Беларусі і чым тлумачыцца іх слабы ўдзел у палітычным жыцці рэспублікі. 5. Растлумачце, у чым выяўляліся спробы перабудовы КПБ і чаму яны аказаліся безвыніковымі. 6. Пакажыце, у чым заключаўся крызіс КПБ і прычыны прыпынення яе дзейнасці.
§ 48. Становішча ў эканоміцы і сацыяльнай сферы жыцця
Вакол рынку і рыначных адносін. Супярэчлівасць жыцця грамадства гэтых гадоў асабліва востра праявілася ў эканоміцы. Створаная па тэарэтычных выкладках навуковага сацыялізму, эканоміка велізарнай краіны задыхалася ў цісках дзяржаўна-манапалістычнага апаратнага кіравання. Адзіная дзяржаўная сістэма ўласнасці, строга цэнтралізаванае кіраўніцтва, неабме326
жаваная ўлада партдзяржнаменклатуры над усім багаццем краіны прывялі да поўнага адмаўлення ўласцівых эканоміцы ўнутраных законаў яе развіцця.
Большасць вучоных-эканамістаў краіны, таксама як і разважлівых палітыкаў, разумелі, што такі стан эканомікі робіцца сур’ёзнай пагрозай існаванню грамадства. Цяжкасці, аднак, заключаліся ў тым, што шляхоў выхаду з такога эканамічнага тупіка свет не ведае ні ў тэорыі, ні на практыцы. Класікі навуковага сацыялізму намалявалі шлях толькі туды, у светлую будучыню, а наконт таго, што спатрэбіцца выбірацца назад, нічога не сказалі. Адсюль дадатковыя цяжкасці для прававерных марксістаў-ленінцаў: калі не сказалі, дык няма падставы і вяртацца. У сваю чаргу моцны наменклатурны апарат, у руках якога апынулася ўсё кіраўніцтва эканомікай, хоць і разумеў неабходнасць пераўтварэнняў, але такіх, якія б мянялі толькі формы ўласнасці, а не яе ўладальнікаў.
Адсюль амаль што непазбежным аказаўся такі напрамак пошуку выйсця з тупіковага стану эканомікі, у якім знайшлі спалучэнне рух па інерцыі хоць і ў нікуды, але з захаваннем эканомікі ў руках былога апарату, з пошукамі шляхоў вяртання да таго, што было адхілена бальшавікамі ў 1917 г. Такі напрамак думак і дзеянняў адкрыта ўвайшоў у наша жыццё ў другой палавіне 80-х гг. і заставаўся ў ім без бачных зрухаў да пачатку 90-х гг.
КНІГІ ОНЛАЙН
