Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
прайшлі працоўнае навучанне 85 % вучняў старшых класаў.
Разам з тым народная адукацыя ў гэтыя гады ў поўнай меры зведала на сабе адмоўнае ўздзеянне бюракратычнай, камандна-адміністрацыйнай сістэмы, якая ўвергнула грамадства на рубяжы 70—80-х гг. у стан глыбокага застою і крызісу. Пад яе ўздзеяннем у сферы адукацыі зацвердзіўся непрыкрыты фармалізм, які раз’ядаў усю яе сістэму, устанавілася панаванне інструкцый і цыркуляраў, да дробязей рэгламентуючых жыццё школы. Ідэалагізаванае навучанне, якое базіравалася на закаснелых догмах, непазбежна вяло да падзення ў школьнікаў цікавасці да вучобы і росту недаверу да настаўніка. У выніку адукацыйны ўзровень многіх выпускнікоў сярэдняй школы, асабліва школы для дарослых, аказаўся настолькі нізкім, што атэстаты, якія яны атрымлівалі, толькі намінальна фіксавалі факт атрымання сярэдняй адукацыі.
Прафесіянальна-тэхнічнае навучанне. Перабудавалася і прафесіянальна-тэхнічнае навучанне. Шматлікія навучальныя ўстановы сістэмы працоўных рэзерваў у канцы 50-х — пачатку 60-х гг. былі пераўтвораны ў адзіны тып навучальных устаноў — гарадскія і сельскія прафесіянальна-тэхнічныя вучылішчы. Існаваўшае раней Галоўнае ўпраўленне працоўных рэзерваў пры Савеце Міністраў СССР у 1959 г. пераўтворана ў Дзяржаўны камітэт CM СССР па прафесіянальна-тэхнічнай адукацыі.
У БССР колькасць прафтэхвучылішчаў павялічылася са 103 у 1961 г. да 233 у 1985 г., а вучняў у іх адпаведна — з 33 тыс. да 151 тыс. У 70-я гг. прафтэхвучылішчы перайшлі на падрыхтоўку кваліфікаваных рабочых з сярэдняй адукацыяй. Пачаўся якасна новы этап у іх развіцці. На пачатак 1986 г. з 240 прафесіянальна-тэхнічных навучальных устаноў рэспублікі 226 з’яўляліся сярэднімі. У іх навучалася 95 % агульнай колькасці вучняў сістэмы прафтэхадукацыі. А гэта азначала, што к сярэдзіне 80-х гг. амаль усе вучні гэтай сістэмы мелі або атрымлівалі ў працэсе навучання сярэднюю адукацыю. У прыватнасці, ужо ў 1985 г. 88 % выпускнікоў прафесіянальна-тэхнічных вучылішчаў мелі, побач з рабочымі прафесіямі, і агульную сярэднюю адукацыю.
Сярэдняя спецыяльная і вышэйшая адукацыя. Для кіраўніцтва падрыхтоўкай кадраў спецыялістаў сярэд-
няй і вышэйшай кваліфікацыі ў 1959 г. было створана Міністэрства вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР. У 1988 г. яно ўвайшло разам з Міністэрствам асветы БССР і Камітэтам па прафтэхадукацыі ў адзінае Міністэрства народнай адукацыі БССР. За пасляваенныя гады колькасць сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў павялічылася з 94 у 1946 г. да 139 у 1985 г., навучэнцаў у іх — з 25 тыс, да 160 тыс. Вышэйшых навучальных устаноў у 1946 г. налічвалася 24, у якіх навучалася каля 13 тыс. студэнтаў, а ў 1985 г. у 33 ВНУ навучалася 182 тыс. студэнтаў. Пашыралася і ўдасканальвалася матэрыяльна-тэхнічная база ВНУ і тэхнікумаў, адкрываліся новыя спецыяльнасці. За апошнія гады ў рэспубліцы падрыхтавалі сотні тысяч спецыялістаў для ўсіх галін народнай гаспадаркі і культуры рэспублікі. Аднак у сферы вышэйшай і сярэдняй адукацыі ў гэтыя гады пераважалі экстэнсіўныя шляхі развіцця. Паступальны рост выпуску спецыялістаў не суправаджаўся неабходным павышэннем якасці іх падрыхтоўкі.
Практычным вынікам развіцця народнай адукацыі ў пасляваенныя гады з’явіўся значны рост адукацыйнага ўзроўню насельніцтва. Калі ў 1959 г. на 1000 чалавек насельніцтва ва ўзросце 10 гадоў і старэйшага ў рэспубліцы мелі вышэйшую і сярэднюю (поўную і няпоўную) адукацыю 303 чалавекі, то ў 1985 г.— 662, г. зн. 66 %.
Аднак за колькаснымі паказчыкамі росту адукацыйнага ўзроўню моладзі не стаяла адэкватнае павышэнне іх узроўню ведаў, якія адпавядалі б сучасным дасягненням сусветнай навукі і культуры. У выніку як сярэдняя, так і вышэйшая школа перасталі ў поўнай меры выконваць сваю сацыяльную функцыю ў якасці рухавіка грамадскага прагрэсу. Дасягнуты ў кароткі час значны ўздым адукацыйнага ўзроўню не прывёў да чакаемых вынікаў. Перш за ўсё не адбылося чакаемага росту прадукцыйнасці працы ў народнай гаспадарцы. He адбылося і адпаведнага росту адукацыйнага узроўню павышэння сацыяльнай актыўнасці моладзі і ўсіх працоўных. У пераадоленні гэтых супярэчнасцей заставалася апошняя надзея — карэнная рэформа эканомікі, перабудова ўсяго жыцця грамадства, у тым ліку сярэдняй і вышэйшай школы, на сапраўды дэмакратычных пачатках.
Заданні. 1. Раскажыце аб поспехах і недахопах у развіцці сярэдняй агульнаадукацыйнай школы. 2. Растлумачце, з чым звязана пашырэнне прафесіянальна-тэхнічнай адукацыі. 3. Раскрыйце, чаму ў сярэдзіне 50-х — пачатку 80-х гг. вышэйшая і сярэдняя спецыяльная адукацыя развіваліся экстэнсіўным шляхам. 4. Пакажыце, у чым выявіліся асноўныя недахопы народнай адукацыі, іх прычыны і шляхі пераадолення.
§ 45. Развіццё літаратуры і мастацтва
Беларуская літаратура. Складана і супярэчліва ішло ў гэтыя гады развіццё літаратуры і мастацтва. Пасля смерці дыктатара ў 1953 г., а затым асуджэння яго культу XX з’ездам КПСС у 1956 г. краіна паступова вызвалялася ад страху і ідалапаклонства. У пісьменніцкім асяроддзі разгарнулася дыскусія аб месцы пісьменніка ў жыцці грамадства, яго праве на індывідуальны стыль і самавыражэнне, аб неабходнасці перагляду канцэпцый, якія склаліся ў літаратуры: бесканфліктнасці, схематычнага дзялення літаратурных персанажаў на герояў і негерояў, сваіх і чужых. Правы грамадзянства паступова атрымлівалі агульначалавечыя маральнаэтычныя каштоўнасці: барацьба за маральную чысціню і светлае ў чалавеку, нецярпімасць да фальшу.
Новыя матывы аб адказнасці чалавека за свае справы і ўчынкі, зацвярджэнне маральных норм грамадскага жыцця (у процілегласць сталінскаму — мэта апраўдвае сродкі) увасобіліся ў рамане I. Шамякіна «Крыніцы» (1956 г.), у творах А. Адамовіча, Я. Брыля, Я. Скрыгана, А. Наўроцкага. Іх героі заклапочаны галоўным у жыцці — абаронай высокага звання чалавека. Маральна-этычная праблема ставіцца ў якасці галоўнай і ў вытворчай тэматыцы. Пісьменнікі сталі больш пранікаць у сутнасць сацыяльных працэсаў, раскрываць іх заканамернасці і тэндэнцыі, у тым ліку выкліканыя да жыцця навукова-тэхнічнай рэвалюцыяй (раман I. Шамякіна «Атланты і карыятыды» і інш.). У 60-я гг. у якасці вядучага жанру ўстанаўліваецца раман. Тады выйшлі «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» I. Мележа, «Засценак Малінаўка» А. Чарнышэвіча, «На парозе будучыні» і «Гарадок Устронь» М. Лобана, «Каласы пад сярпом тваім» У. Караткевіча.
Найбольшых поспехаў у гэтыя гады беларуская літаратура дасягнула ў асвятленні тэмы Вялікай Айчыннай вайны. Быў зроблены значны крок у пераадоленні
спрошчанага, схематычнага адлюстравання падзей вайны і людскіх лёсаў у ёй. Паказ гераізму савецкіх людзей у барацьбе з ворагам цяпер непарыўна звязваецца з раскрыццём псіхалогіі чалавека на вайне, уплыву на яго дзеянні і ўчынкі складаных унутраных духоўных працэсаў чалавечых характараў. I пры ўсім гэтым робіцца глыбокі аналіз сацыяльных крытэрыяў. Гэта асабліва характэрна для твораў В. Быкава, Я. Брыля, А. Адамовіча, I. Навуменкі, I. Чыгрынава і інш. Вялікую цікавасць выклікаў у чытачоў дакументальны твор А. Адамовіча, Я. Брыля, У. Калесніка «Я з вогненнай вёскі» (1975 г.), які з’явіўся заклікам да чалавецтва не дапусціць новай трагедыі, адстаяць мір на Зямлі.
Разнастайнасць чалавечых характараў на вайне, вытокі ўчынкаў і паводзін людзей, заканамернасці жыцця, якія выяўляюцца ў прыватных чалавечых лёсах і канкрэтных эпізодах з асаблівай выразнасцю і непадробнай шчырасцю і праўдзівасцю, раскрыты ў аповесцях В. Быкава «Жураўліны крык», «Здрада», «Трэцяя ракета», «Альпійская балада», «Мёртвым не баліць», «Праклятая вышыня», «Сотнікаў», «Абеліск», «Дажыць да світання», «Воўчая зграя», «Яго батальён», «Пайсці і не вярнуцца» і інш. Суровая праўда вайны раскрываецца ў творах I. Чыгрынава — «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві». 3 маральна-этычных і філасофскіх пазіцый аналізуюцца праблемы вайны ў рамане «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля, творах А. Адамовіча «Вайна пад стрэхамі», «Сыны ідуць у бой», «Хатынская аповесць», аповесці В. Казько «Суд у Слабадзе», творах I. Навуменкі «Сасна пры дарозе», «Вецер у соснах», «Сорак трэці».
Беларускія пісьменнікі ў сваіх творах раскрывалі важнасць выкарыстання ў грамадскім жыцці гістарычнага вопыту народа. Такімі з’явіліся раманы I. Мележа «Людзі на балоце», «Подых навальніцы», М. Лобана «На парозе будучыні», «Гарадок Устронь», А. Чарнышэвіча «Засценак Малінаўка», I. Шамякіна «Петраград — Брэст». У іх паказаны падзеі і людзі на пераломных этапах гісторыі, у пачатку XX ст., 20-я і 30-я гг. У больш аддаленую гісторыю ўваходзяць творы У. Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім», «Дзікае паляванне караля Стаха», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».
Сацыяльна-філасофскі аналіз рэчаіснасці, лёс вёскі
ў эпоху НТР, жыццё індустрыяльнага горада, маральна-этычныя праблемы жыцця людзей — усё гэта ў той ці іншай ступені знайшло адлюстраванне ў беларускай прозе 60—80-х гг.
Духоўнае, творчае абнаўленне адбылося ў гэтыя гады і ў беларускай паэзіі, для якой агульначалавечае становіцца галоўным, асноўным у асабістых перажываннях герояў. Гэта падняло паэзію на ўзровень гістарычных абагульненняў, зрабіла яе грамадзянскі палымянай, публіцыстычнай. У ёй адлюстроўваліся клопаты аб лёсе народа, краіны і ўсяго чалавецтва. Лірызм, асабістыя перажыванні ў спалучэнні з аналізам рэчаіснасці, яе філасофскім абагульненнем сталі адной з найбольш адметных рыс беларускай паэзіі, якая вырасла на фундаменце першага пасляваеннага дзесяцігоддзя. Гэтыя новыя якасці ўвасобіліся ў творчасці М. Танка, А. Куляшова, П. Броўкі, П. Панчанкі, А. Вярцінскага, С. Грахоўскага, Г. Бураўкіна, Р. Барадуліна, Н. Гілевіча, А. Русецкага, П. Макаля і інш.
З’явіліся востраканфліктныя, глыбокія па зместу і сацыяльнай значнасці творы ў жанры драматургіі. Сярод іх «Брама неўміручасці» К. Крапівы — вострая сатыра супраць прыстасаванцаў, прайдзісветаў, наваяўленых мяшчан у савецкім грамадстве. Важнае месца ў беларускай драматургіі занялі п’есы «Каб людзі не журыліся», «Лявоніха на арбіце», «Таблетку пад язык», «Пагарэльцы» А. Макаёнка, «На крутым павароце» К. Губарэвіча, «Выгнанне блудніцы» I. Шамякіна, «Адкуль грэх», «Трывога», «Злыдзень», «Укралі кодэкс» А. Петрашкевіча, «Амністыя», «Наследны прынц», «Апошняя інстанцыя» М. Матукоўскага і інш.
КНІГІ ОНЛАЙН
