Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
У драматургіі галоўнай тэмай у першыя пасляваенныя гады пераважна была або мінулая вайна, або руская і зарубежная класіка. Так, тэатр імя Я. Купалы пачаў работу ў Мінску ў 1944 г. сваімі лепшымі спектаклямі, створанымі ў эвакуацыі ў г. Томску. Гэта «Позняе каханне» A. М. Астроўскага, «Рамэа і Джульета» В. Шэкспіра. Вядучыя ролі ў іх выконвалі артысты, якія праславілі беларускі тэатр: Г. Глебаў, Л. Ржэцкая, Б. Платонаў, I. Шаціла, I. Ждановіч, С. Бірыла, В. Пола, С. Станюта, П. Пекур і інш.
Сезон 1945/46 г. купалаўцы адкрылі прэм’ерай спектакля па камедыі ККрапівы «Мілы чалавек». Вострасатырычныя вобразы па п’есе стварылі артысты Б. Платонаў і У. Уладамірскі.
У 1953 г. была пастаўлена п’еса «Даходнае месца» A. М. Астроўскага. Ставіліся ў гэтыя гады таксама «Вішнёвы сад» і «Чайка» А. П. Чэхава.
На сцэне Віцебскага тэатра імя Я. Коласа першымі спектаклямі былі «Несцерка» В. Вольскага, «Рэвізор» М. Гогаля ў пастаноўцы Н. Лойтара. Ролю Хлестакова выконваў народны артыст СССР А. Ільінскі. Была ажыццёўлена таксама пастаноўка «Гамлета», якая з’явілася этапам у гісторыі асваення творчасці Шэкспіра на савецкай сцэне. Асобую славу спектаклю прынёс удзел у ім таленавітага акцёра П. Малчанава.
У 1951 г. тэатр імя Я. Коласа аднавіў пастаноўку спектакля «Раскіданае гняздо» па аднайменнаму тво-
ру Я. Купалы. На сцэнах беларускіх тэатраў важнае месца займаў М. Горкі. Ставіліся яго «Апошнія», «Ворагі», «Варвары».
На тэму вайны ўжо ў 1945 г. у тэатры імя Я. Купалы былі пастаўлены «Заложнікі» А. Кучара аб гераічным партызане Бацьку Мінаю. У наступныя гады ў тэатры ставілася п’еса «Канстанцін Заслонаў» А. Маўзона. Вобраз народнага героя Заслонава стварыў Б. Платонаў. Яго партнёрамі былі У. Дзядзюшка і Г. Глебаў. Ставіліся «Гэта было ў Мінску» А. Кучара, «3 народам» К. Крапівы (аб беларускіх партызанах і падпольшчыках Мінска).
У 1953 г. адбылася прэм’ера спектакля ў Брэсцкім тэатры драмы імя ЛКСМБ «Брэсцкая крэпасць» К. Губарэвіча. Спектакль вытрымаў звыш 600 пастановак.
Жыццё беларускага народа на сцэне тэатраў асвятлялася ў гэтыя гады ў асноўным у камедыйным жанры. У тэатры імя Я. Коласа была пастаўлена лірычная камедыя К. Губарэвіча і I. Дорскага «Алазанская даліна», у якой людзі розных нацыянальнасцей і характараў жывуць адной марай — аб Радзіме, аднымі клопатамі аб яе шчаслівай будучыні, не заўважаючы ні тых цяжкасцей і нягод, якія напаўнялі іх жыццё, ні свайго бяспраўнага становішча ва ўмовах сталінскага таталітарызму.
Лепшым творам у гэтым жанры з’явілася камедыя К. Крапівы «Пяюць жаваранкі». Аднак і ў ёй жыццё калгаснай вёскі пасляваенных гадоў прыхарошвалася, а супярэчнасці згладжваліся. Першай спробай паказу сапраўдных супярэчнасцей калгаснага жыцця з’явілася камедыя А. Макаёнка «Выбачайце, калі ласка!», якая выйшла ў 1953 г.
Важнае месца ў тэатральным жыцці рэспублікі займала опера. У 1944 г. у вызвалены Мінск вярнуўся Дзяржаўны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета БССР і прыступіў да работы над операй Я. Цікоцкага «Алеся». У новай рэдакцыі яна называлася «Дзяўчына з Палесся». Першай выканаўцай ролі Алесі была выдатная беларуская актрыса Л. Александроўская. У тэатры былі пастаўлены таксама оперы Дз. Лукаса «Кастусь Каліноўскі» (цудоўны вобраз Кастуся стварыў артыст М. Сярдобаў), А. Багатырова «Надзея Дурава». У 1951 г. адбылася пастаноўка «Ціхага Дона», якая прынесла акцёрскія ўдачы Л. Александроўскай і М. Ворвулеву, а ў 1952 г.— камічнай оперы «Страшны
двор» класіка польскай і беларускай музыкі С. Манюшкі.
Балетная трупа опернага тэатра пачала свае пасляваенныя спектаклі «Арлекінадай» Р. Дрыга, у якой бліскучае майстэрства праявіла 3. Васільева. У 1946 г. адноўлена была пастаноўка «Дон Кіхота». К сярэдзіне 50-х гг. калектыў тэатра папоўнілі маладыя таленавітыя артысты Н. Гусельнікава, Т. Ніжнікава, I. Кудрашова, Т. Шымко, Л. Бражнік і інш.
Імкненне калектываў тэатраў пастаянна ўключаць у рэпертуар спектакляў творы рускай і зарубежнай класікі тлумачыцца не толькі патрэбамі творчага развіцця, але і жаданнем хоць бы часткова аслабіць націск сталінска-жданаўскага ідэалагізаванага кіраўніцтва мастацтвам.
3 вызваленнем Беларусі ад гітлераўскай акупацыі аднаўлялася музычнае жыццё. 3 эвакуацыі вярнуўся Беларускі ансамбль песні і танца, з 1955 г.— Дзяржаўная харавая капэла БССР на чале з Р. Шырмай, пачалі функцыяніраваць оперны тэатр, кансерваторыя, Белдзяржэстрада, Дзяржаўны народны аркестр БССР пад кіраўніцтвам I. Жыновіча і Дзяржаўны сімфанічны аркестр БССР. У 1952 г. створаны новы музычны калектыў — Дзяржаўны народны хор БССР на чале з Г. Цітовічам і інш.
Творчая дзейнасць беларускіх кампазітараў характарызавалася арганічнай сувяззю з народным песеннатанцавальным мастацтвам. Асаблівую ўвагу яны ўдзялялі тэме Вялікай Айчыннай вайны, якой прысвечаны шматлікія песні, хоры, сімфанічныя творы, оперы. Як і пісьменнікі, кампазітары, адлюстроўваючы сучасную рэчаіснасць, услаўлялі КПСС, працоўны энтузіязм народа, як гэтага патрабавалі партыйна-дзяржаўныя органы.
Найбольшую вядомасць у сімфанічнай і інструментальнай музыцы атрымалі кампазітары М. Аладаў, А. Багатыроў, Я. Цікоцкі, М. Чуркін, У. Алоўнікаў, Г. Вагнер, Я. Глебаў, Д. Камінскі, Дз. Лукас і інш. Былі напісаны оперы «Машэка» (Р. Пукст), «Кастусь Каліноўскі» (Дз. Лукас), «Надзея Дурава» (А. Багатыроў), «Дзяўчына з Палесся» (Я. Цікоцкі), «Князь-возера» (В. Залатароў), першая беларуская опера для дзяцей «Марынка» (Р. Пукст) і інш. Аднак сфера распаўсюджання многіх музычных твораў у гэтыя гады абмяжоўвалася колам прафесіянальных музыкантаў.
Пераважна на тэму вайны пісалі свае карціны мастакі Беларусі. Найбольш значныя з іх: «На партызанскім аэрадроме» П. Гаўрыленкі, «Дапамога Масквы партызанам» Я. Ціхановіча, «Палонных вядуць» А. Шыбнёва, «На прывале» I. Давідовіча, «Канстанцін Заслонаў» В. Хрусталёва і інш.
Мастак Я. Зайцаў стварыў у 1948 г. карціну «Стаяць насмерць», якая з’явілася ўступам у яго глыбока эмацыянальнае палатно «Абарона Брэсцкай крэпасці ў 1941 годзе», напісанае ў 1950 г. Гэта карціна батальнага плана, у якой мастак выкарыстаў традыцыі рускага і савецкага батальнага жывапісу. Вялікім абагульняючым палатном аб гераічным духу савецкага народа ў гады вайны з’явілася карціна «За родную Беларусь» У. Сухаверхава. Выяўленчае палатно «Мінск 3 ліпеня 1944 года» В. Волкава адлюстравала момант сустрэчы насельніцтвам Мінска воінаў Чырвонай Арміі, якія вызвалілі горад ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
3 цыкла палотнаў, прысвечаных выдатным гістарычным асобам, найбольш значным з’яўляецца кампазіцыйны партрэт A. С. Пушкіна мастачкі Р. Кудрэвіч. 3 жанравых твораў вызначаюцца «На калгасным пчальніку» К. Касмачова, «На родных палях» Г. Бжазоўскага і інш. Аднак большасць работ як на калгасную, так і рабочую тэматыку насілі характар рэпартажаў, яны слаба раскрывалі жыццёвыя працэсы ў грамадстве, з’яўляліся толькі іх знешнім адлюстраваннем, ды і то ў прыхарошаным выглядзе. Гэта ж у многім датычыцца і палотнаў на бытавую тэматыку.
У пейзажнай тэматыцы вядомымі сталі карціны «Крэпасць над Бугам» П. Дурчына, «Беларусь. Зноў расцвіла вясна», «Пачатак лета», «Зялёны май» В. Бялыніцкага-Бірулі. Выклікаюць цікавасць у гледача пейзажы В. Кудрэвіча «Вечар на возеры Палік», Г. Азгура «Лагойскія ўзгоркі», В. Цвіркі «Сакавік. Халодны дзень» і інш. Атрымалі прызнанне пейзажы жывапісцаў I. Карасёва, Н. Воранава, А. Шыбнёва, X. Ліўшыца, Б. Звінагродскага і інш.
Шэраг буйных работ стварылі беларускія скульптары 3. I. Азгур, A. А. Бембель, A. К. Глебаў, С. I. Селіханаў і інш.
Такім чынам, у першае пасляваеннае дзесяцігоддзе культурнае жыццё ў рэспубліцы, як і ва ўсёй краіне, знаходзілася пад цяжкім гнётам сталінскай тыраніі, якая выпустошвала жывую душу народа, ператварала
яго культуру ў дадатковую крыніцу апраўдання і ўслаўлення існуючага рэжыму ўлады і яго вярхоўнага правіцеля. Разам з тым і ў гэтыя гады культура, навука, мастацтва не стаялі на месцы. Па-першае, у іх развіцці (пад кантролем і ў рамках дазволенага) зацікаўлена была дзяржава і яе камандна-адміністрацыйны апарат, які не толькі рабіў нейкія аддушыны для свабоднай творчасці, але і аказваў простае ўздзеянне. Нават у ведамстве Берыі існавалі навукова-даследчыя лабараторыі і цэлыя інстытуты, у якіх зняволеныя займаліся даследаваннямі ў галіне тэхнікі, самалётабудавання, новых відаў узбраення. Па-другое, ніякі рэжым не ў стане забяспечыць поўны кантроль над духоўным жыццём народа, у нетрах якога захоўваліся вялікія каштоўнасці гуманізму, здаровага сэнсу і прыстойнасці, якія служылі крыніцай захавання і развіцця сапраўды народнай літаратуры, мастацтва, культуры.
Пытанні і заданне. 1. Раскажыце аб культурным жьіцці ў Беларусі ў першыя пасляваенныя гады. Чым яно вызначалася? 2. Які ўплыў таталітарнага рэжыму ўлады на становішча літаратуры і мастацтва?
§ 43. Развіццё навукі
Вядучай навукова-даследчай установай рэспублікі ў гэтыя гады з’яўлялася АН БССР. У яе інстытутах вяліся даследаванні па праблемах, звязаных з асаблівасцямі сацыяльна-эканамічнага і культурнага развіцця БССР, а таксама фундаментальных праблемах фізікі, матэматыкі, машынабудавання і аўтаматызацыі, біялогіі і мікрабіялогіі, генетыкі, ядзернай энергетыкі, кібернетыкі, электронікі, геахіміі і геафізікі, біяарганічнай хіміі і інш. Даследаванні вяліся таксама ў ведамасных НДІ і лабараторыях, у вышэйшых навучальных установах рэспублікі. У 1985 г. у рэспубліцы налічвалася каля 42,5 тыс. навуковых і навукова-педагагічных работнікаў, у тым ліку больш за 1 тыс. дактароў навук і 13 тыс. кандыдатаў навук. Гэта амаль у 6 разоў больш, чым у 1960 г.
Беларуская філалогія. Важнае месца ў даследаваннях беларускіх вучоных займала вывучэнне беларускай мовы. Шматгадовы вопыт вывучэння граматычных катэгорый і моўных з’яў паслужыў стварэнню «Граматыкі беларускай мовы» (т. 1—Марфалогія, 1962; т. 2 — Сінтаксіс, 1966). На аснове даследавання лексічных
сродкаў беларускай мовы з’явіліся «Русско-белорусскнй словарь» (1953 г.) пад рэдакцыяй Я. Коласа, К. Крапівы, П. Глебкі і «Беларуска-рускі слоўнік» (1962 г.) пад рэдакцыяй К. Крапівы, «Слоўнік сінонімаў і блізказначымых слоў» (1976 г.) М. К. Клышкі. На аснове даследаванняў тэрытарыяльнага распаўсюджання сучасных беларускіх гаворак складзены «Дыялекталагічны атлас беларускай мовы» (1963 г.). Выйшлі работы па гісторыі беларускай мовы М. Г. Булахава, В. I. Баркоўскага, М. А. Жыдовіч, А. П. Груцы, Т. П. Ломцева, М. Р. Судніка, Л. М. Шакуна і інш. Ф. М. Янкоўскі, М. Я. Цікоцкі даследавалі моўныя заканамернасці розных жанраў мастацкай, публіцыстычнай і навуковай літаратуры. Вялікі ўклад у вывучэнне беларускай мовы ўнеслі М. В. Бірыла, М. I. Гурскі, П. П. Шуба, А. Я. Міхневіч, Л. П. Падгайскі, П. В. Стэцка, A. М. Бардовіч, М. С. Васілеўскі і інш.
КНІГІ ОНЛАЙН
