Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Змены ў сацыяльнай структуры грамадства суправаджаліся ростам гарадскога і скарачэннем сельскага насельніцтва. У 1960 г. гарадское насельніцтва рэспублікі складала 32 % агульнай яго колькасці, а ў 1985 г.— 62 %. Усё гэта аб’ектыўныя працэсы развіцця грамадства ва ўмовах навукова-тэхнічнай рэвалюцыі. Аднак неабыякавым у гэтым працэсе быў і камандна-бюракратычны апарат. Іменна на гэтыя гады прыпадае ўмацаванне яго пазіцый у выніку ўзвышэння над грамадствам і афармлення ў своеасаблівую прывілеяваную касту, якая атрымала назву наменклатуры.
Карыстаючыся неабмежаванай уладай, новая каста паслядоўна пашырала свае прывілеі ў сферы медыцынскага, жыллёва-камунальнага абслугоўвання, матэрыяльнага забеспячэння і г. д. Гэта вяло да ўмацавання карупцыі, росту сацыяльнага расслаення грамадства, стрымлівала яго рух па шляху прагрэсу. Раслі і прамыя
расходы грамадства на ўтрыманне разбухлага камандна-адміністрацыйнага апарату, спробы скарачэння колькасці якога практычных вынікаў не давалі. У 1960 г. яны складалі 31,7 млн руб., а ў 1985 г.— ужо 87,2 млн руб. Гэта без уліку расходаў на ўтрыманне партыйнага, прафсаюзнага і камсамольскага апарату.
Рост матэрыяльнага дабрабыту працоўных. Важным паказчыкам сацыяльна-эканамічнага развіцця грамадства з’яўляецца павышэнне народнага дабрабыту, аснову якога складае рост нацыянальнага даходу. Сярэднегадавыя тэмпы яго прыросту ў 60-я — першай палавіне 80-х гг. у БССР склалі каля 8 %. На гэтай аснове рэальныя даходы насельніцтва ў 1985 г. у разліку на душу насельніцтва (паводле даных статыстыкі) павялічыліся ў параўнанні з 1960 г. больш чым у 3 разы. Адпаведна павялічыўся і ўзровень спажывання, палепшылася структура харчавання за кошт больш высакаякасных і каларыйных прадуктаў. Так, спажыванне мяса на душу насельніцтва павялічылася з 40 кг у 1960 г. да 70 кг у 1985 г., малака і малочных прадуктаў — са 180 кг да 395 кг, яек — з 93 штук да 319 штук, цукру — з 18,8 кг да 44 кг. У насельніцтва больш стала тавараў культурна-бытавога прызначэння доўгатэрміновага карыстання. Амаль 10 млн чалавек за гэтыя гады палепшылі жыллёвыя ўмовы.
Асноўным паказчыкам жыццёвага ўзроўню працоўных з’яўляецца заработная плата. Сярэднямесячная грашовая заработная плата рабочых і служачых павысілася з 63 руб. у 1960 г. да 173 руб. у 1985 г., а з дабаўкай выплат і льгот з грамадскіх фондаў спажывання — адпаведна са 144 руб. да 243 руб. 3 35 руб. да 70 руб. павысіўся мінімальны ўзровень заработнай платы.
Істотна павысілася аплата працы калгаснікаў. Калгасы ад натураплаты, узровень якой у пасляваенныя гады быў вельмі нізкім, пачалі пераходзіць да штомесячнага грашовага авансавання, а з 1966 г. была ўведзена гарантаваная аплата працы па цвёрдых грашовых расцэнках. Ужо ў 1975 г. сярэднямесячны заработак калгасніка склаў 78 руб., што перавысіла ўзровень 1965 г. больш чым у 2 разы. К 1985 г. ён дасягнуў 155 руб. Акрамя таго, большасць членаў калгасаў мелі прысядзібныя зямельныя ўчасткі, вялі падсобную гаспадарку, карысталіся выплатамі і льготамі з грамадскіх фондаў спажывання. 3 1965 г. калгаснікам сталі назна-
чацца пенсіі па старасці і інваліднасці, на іх распаўсюджваліся і іншыя віды сацыяльнага забеспячэння. У сярэдзіне 70-х гг. колькасць пенсіянераў у БССР дасягнула 1789 тыс. чалавек, у тым ліку 677 тыс. калгаснікаў.
Далейшае развіццё атрымала бытавое абслугоўванне насельніцтва. Колькасць прадпрыемстваў гэтай галіны ў 1985 г. дасягнула амаль 11 тыс., гэта ў 2,3 раза больш, чым у 1960 г., а аб’ём рэалізацыі бытавых паслуг узрос за гэты час у 16 разоў. Служба быту вырасла ў буйную механізаваную галіну народнай гаспадаркі, якая абслугоўвала як гарадскіх, так і сельскіх жыхароў.
Ужо к сярэдзіне 70-х гг. на ўсіх цэнтральных сядзібах калгасаў і саўгасаў дзейнічалі комплексныя прыёмныя пункты і дамы быту, якія выконвалі больш за 300 відаў паслуг.
Аднак прыкметны рост матэрыяльнага дабрабыту працоўных у гэтыя гады пастаянна адставаў ад узрастаючых патрэб грамадства і далёка не адпавядаў дасягненням у гэтай галіне развітых краін свету і міжнародным стандартам. Да таго ж паказчыкі росту дабрабыту нашага народа, якія зыходзілі з органаў статыстыкі, як правіла, упрыгожвалі сапраўдную рэчаіснасць. У прыватнасці, імі зусім выключаліся, як неўласцівыя сацыялізму, інфляцыйныя працэсы, рост дарагоўлі і іншыя адмоўныя з’явы ў эканоміцы, якія зніжалі жыццёвы ўзровень працоўных. Перабольшвалася роля грамадскіх фондаў спажывання ў павышэнні рэальных даходаў насельніцтва. Для гэтага выкарыстоўваліся сярэднія велічыні спажывання на душу насельніцтва, тады як на самай справе імі больш карысталіся прывілеяваныя слаі грамадства, якія прысвоілі сабе незаслужаныя льготы і перавагі. Гэта работнікі апарату, гандлю, сферы паслуг і інш.
Жыццёвы ўзровень большасці насельніцтва зніжаўся таксама ў сувязі з незадаволеным попытам на прамысловыя і харчовыя тавары, у тым ліку першай неабходнасці. Ціск гэтага фактару асабліва ўзмацніўся ў першай палавіне 80-х гг.,калі рост заработнай платы стаў значна апярэджваць рост прадукцыйнасці працы, вытворчасць прадметаў спажывання (група Б) усё больш выцяснялася на другарадныя пазіцыі, у той час як вытворчасць сродкаў вытворчасці (група А) ператварылася ў галіну, якая ў асноўным узнаўляла самую
сябе. Гэта вяло да таго, што ўсе працавалі, выконвалі і перавыконвалі планы, а тавараў народнага спажывання ў магазінах станавілася ўсё менш і менш, пакуль, нарэшце, многія з іх наогул пачалі знікаць са свабоднага гандлю. Асабліва адмоўна адбілася на жыццёвым узроўні працоўных пагаршэнне харчовага забеспячэння, знікненне з вытворчасці і гандлю танных тавараў штодзённага попыту.
3 сярэдзіны 80-х гг. рэспубліка, як і ўся краіна, пачала ўпаўзаць у паласу глыбокага эканамічнага крызісу, які праявіўся ў першую чаргу ў крызісе забеспячэння насельніцтва харчовымі і прамысловымі таварамі, расстройства сферы абслугоўвання, узмацнення пазіцый ценявой эканомікі і г. д.
Заданні. 1. Раскажыце аб росце колькасці рабочых і зменах умоў іх працы. 2. ГІакажыце, якія змены адбыліся ў сацыяльна-класавай структуры грамадства. 3. Растлумачце прычыны ўмацавання пазіцый камандна-адміністрацыйнай сістэмы ўлады, росту бюракратызму. 4. Раскрыйце прычыны зніжэння жыццёвага ўзроўню большасці насельніцтва рэспублікі, які пачаўся ў сярэдзіне 80-х гг.
Раздзел XIV. НАВУКА, АДУКАЦЫЯ I КУЛЬТУРА ПАД УЛАДАЙ КАМАНДНА-АДМІНІСТРАЦЫ’ЙНАЙ СІСТЭМЫ
§ 42. Адраджэнне культурнага жыцця ў БССР у пасляваенныя гады
Адраджэнне і развіццё культурнага жыцця беларускага народа ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе працякала ў выключна цяжкіх умовах. I не толькі таму, што за гады вайны амаль поўнасцю была разбурана матэрыяльна-тэхнічная база навукі і культуры рэспублікі. К 1950 г. ява ў асноўным была адноўлена. У поўным аб’ёме разгарнулася работа Акадэміі навук БССР, перавысіла даваенны ўзровень колькасць навукова-даследчых устаноў. У ВНУ і навукова-даследчых установах працавала звыш 100 дактароў навук і каля 580 кандыдатаў навук, больш чым да вайны дзейнічала агульнаадукацыйных школ; перавысіў даваенны ўзровень выпуск газет, часопісаў і г. д.
Безумоўна, матэрыяльная база культуры ў гэтыя гады, як і ва ўсе іншыя, далёка не адпавядала патрэбам грамадства і, натуральна, стрымлівала яе развіццё.
Аднак галоўнай перашкодай з’явілася ўсёахопная сталінска-жданаўская сістэма кантролю ідэйнай накіраванасці ў развіцці культуры. Пад сцягам барацьбы з безыдэйнасцю, буржуазным уплывам, касмапалітызмам у грамадскай свядомасці насаджаліся вулыарны сацрэалізм, класавая нецярпімасць, падазронасць у адносінах да акружаючых, культ правадыра ўсіх часоў і народаў, утойваліся супярэчнасці ў жыцці грамадства, якія паглыбляліся. Рэпрэсіўны рэжым зноў набіраў абароты. Адбыліся новыя арышты сярод інтэлігенцыі, ахвярамі якой сталі міністр асветы БССР П. В. Саевіч, пісьменнік С. I. Грахоўскі і інш.
У гэтых умовах большасць пісьменнікаў, у адпаведнасці з пануючым напрамкам грамадскай думкі ў краіне, уключылася ў праслаўленне культу Сталіна, ствараючы з яго лірычны вобраз геніяльнага правадыра, бацькі народаў і абаронцы працоўных. Для падмацавання велізарных заслуг правадыра перад народам давялося пісаць аб шчаслівым жыцці калгаснага сялянства, аб росквіце вёскі. Аднак па фальсіфікацыі ствараць буйныя эпічныя творы не толькі цяжка, але і немагчыма, таму многія пераключыліся на тэму вайны, партызанскага руху. Але і ў гэтым напрамку стварыць што-небудзь значнае не змаглі.
Эпоха сталінізму і росквіт літаратуры, як і наогул усёй культуры, проста былі несумяшчальнымі. Адны рабалепствавалі перад уладу маючымі, хоць бы ў надзеі пазбегнуць рэпрэсій, другія шчыра верылі афіцыйнаму напрамку грамадскай думкі і таксама рабалепствавалі, а трэція сядзелі ў турмах і лагерах. Галоўнай перашкодай развіцця літаратуры, мастацтва, культуры з’явіўся прынцып сацрэалізму ў жданаўскай яго інтэрпрэтацыі, які атрымаў замацаванне ў пасляваенных пастановах ЦК ВК.П(б) па ідэалагічных пытаннях. Імі пісьменнікі былі пастаўлены ва ўмовы бесканфліктнасці ў літаратуры. Таму яны паказвалі не тое, што было, а тое, што павінна было быць.
I толькі пасля 1953 г. літаратура пачала пераходзіць ад сузіральнасці і ілюстрацыйнасці да пранікнення ва ўнутраны свет герояў, у сутнасць жыццёвых канфліктаў. Асноўнымі тэмамі былі: мінулая вайна, барацьба за мір і працоўны подзвіг народа, іншы раз недалёкае гістарычнае мінулае. Ілюстрацыяй гэтага напрамку з’яўляюцца творы М. Лынькова «Векапомныя дні», I. Шамякіна «Глыбокая плынь», I. Мележа «Мінскі
напрамак», П. Пестрака «Сустрэнемся на барыкадах», трэцяя частка трылогіі Я. Коласа «На ростанях» і інш. Аднак, хоць напісана было шмат, літаратура гэта вялікага значэння не мела. У ёй літаратурны герой выступаў рупарам ідэй, прыдаткам прыхарошаных і прыгладжаных абставін. 1 толькі асобныя пісьменнікі спрабавалі ўжо ў гэтыя гады прарваць рамкі дагматычнага мастацтва.
Беларускія паэты А. Куляшоў, П. Панчанка, М. Танк, М. Лужанін, А. Вялюгін, Н. Гілевіч, К. Кірэенка, М. Аўрамчык, Р. Барадулін, Г. Бураўкін і інш. прысвяцілі свае вершы подзвігу савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне, яго мірнай працы. Аднак рэальнае жыццё ў іх часта падмянялася параднасцю, захапленнем поспехамі, якіх не было, лакіроўкай рэчаіснасці. Многія з іх услаўлялі правадыра, апявалі ідылію кахання, не заўважаючы цяжкасцей жыцця, паднявольнай працы калгаснікаў і бяспраўнасці народа.
КНІГІ ОНЛАЙН
