Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Беларусь у гэтых адносінах можа служыць нагляднай ілюстрацыяй. На першым этапе пошукаў шляхоў рэфарміравання эканомікі ў рэспубліцы ўсе надзеі звязваліся з удасканаленнем планавага кіравання і павышэннем самастойнасці і актыўнасці прадпрыемстваў і іх калектываў. У такім напрамку і ішло абмеркаванне XII пяцігадовага плана развіцця Беларусі на 1986— 1990 гг. на XXX з’ездзе КПБ. Традыцыйны план прадугледжваў за пяць гадоў павялічыць нацыянальны даход на 26 %, у такіх жа маштабах забяспечыць павелічэнне прадукцыі прамысловасці. Намечаныя тэмпы росту былі ніжэй, чым у папярэднюю пяцігодку. Давялося ўлічваць, што эканоміка перажывала спад, але запланаваныя лічбы яе росту адлюстравалі хутчэй аптымізм кіраўнікоў, чым рэальны ўлік таго стану, у якім апынулася Беларусь. План прадугледжваў рост прадукцыйнасці працы ў прамысловасці, будаўніцтве, у сельскай гаспадарцы ў сярэднім на 20 і больш пра-
цэнтаў. Гэта азначала, што,па сутнасці,увесь прырост вытворчасці неабходна было забяспечыць на аснове інтэнсіфікацыі вытворчасці. Такім чынам, план спалучаў у сабе задачу пашырэння росту вытворчасці з пошукамі шляхоў рэформы, паколькі рост гэты забяспечваўся толькі на аснове інтэнсіфікацыі.
Ажыццяўленне эканамічнай рэформы, закліканай забяспечыць значны рост інтэнсіфікацыі на базе панаваўшых так званых сацыялістычных вытворчых адносін, аказалася справай не проста цяжкай, а і наогул неажыццявімай. Да таго ж як напрамак рэформы, так і мэты, і прынцыпы яе правядзення, па сутнасці, распрацоўваліся на хаду, без дастатковай навуковай абгрунтаванасці.
Больш канкрэтна наконт рэформы эканомікі выказаўся чэрвеньскі (1987 г.) пленум ЦК КПСС. Першачарговай задачай рэформы было прызнана стварэнне новай цэласнай сістэмы кіравання, закліканай зрабіць уздзеянне на ўсе бакі працы і жыцця савецкіх людзей, надаць сацыялізму новую якасць, вывесці яго на новую ступень развіцця. Правядзенне рэформы ў жыццё павінна было забяспечыць пераход ад цэнтралізаванай, каманднай сістэмы кіравання да дэмакратычнай, заснаванай пераважна на эканамічных метадах, на аптымальным спалучэнні планавага цэнтралізаванага кіраўніцтва з самакіраваннем нізавых звёнаў і прадпрыемстваў. Аб пераходзе да рынку пакуль нічога не гаварылася. Шукалі нейкі трэці шлях паміж каманднай сістэмай і рыначнай эканомікай.
Гэты прамежкавы шлях партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва Беларусі ўбачыла для сябе ў пераводзе галін народнай гаспадаркі, прадпрыемстваў і аб’яднанняў на поўны гаспадарчы разлік і самафінагісаванне, што азначала аслабленне дыктату цэнтра і павышэнне эканамічнай самастойнасці прадпрыемстваў.
У ліку першых ужо ў 1987 г. на гасразлік і самафінансаванне перайшлі прадпрыемствы і арганізацыі Мінбыту, Мінгандлю, Мінлеспрама рэспублікі, Беларуская чыгунка, каля 30 прадпрыемстваў саюзнага падпарадкавання і інш. Амаль усе яны палепшылі вытворчыя паказчыкі, аднак рашаючых зрухаў не адбылося. Хоць дыктат міністэрстваў з дапамогаю плана, які прадпісваўся зверху, адмяняўся, яго месца заняў дзяржзаказ, які па-ранейшаму ахопліваў ад 80 да 100 % выпускаемай прадукцыі.
У новых умовах гаспадарання ўзаемныя пастаўкі паміж прадпрыемствамі, мінаючы цэнтр, сталі афармляцца дагаворнымі абавязацельствамі. Гэтая раздзяржаўленая форма вытворчых узаемаадносін паміж прадпрыемствамі таксама аказалася няўстойлівай, паколькі многія прадпрыемствы не выконвалі сваіх абавязацельстваў і адказнасці за гэта не неслі.
Вялікія надзеі ў пашырэнні і паглыбленні эканамічнай рэформы звязваліся з уводам у дзеянне Закона аб дзяржаўным прадпрыемстве. Ен вызначыў эканамічныя і прававыя асновы гаспадарчай дзейнасці прадпрыемстваў і аб’яднанняў, пашырыў правы працоўных калектываў у кіраўніцтве вытворчасцю, выкарыстанні поўнага гасразліку і самафінансавання. Разам з тым Закон не ліквідаваў залежнасці прадпрыемстваў ад дыктату ведамстваў. Карыстаючыся адсутнасцю Закона аб уласнасці, міністэрствы і ведамствы па-ранейшаму вялі сябе як уласнікі і сродкаў вытворчасці, і вырабляемай прадукцыі, мала клапоцячыся, аднак, аб стварэнні ўмоў для высокаэфектыўнай работы прадпрыемстваў, іх мадэрнізацыі. Пад выглядам дзяржзаказаў, эканамічных нарматываў, рэгулявання прыбытку, іншых, так званых новых метадаў кіраўніцтва, яны; па сутнасці, захавалі свае камандныя пазіцыі. У сваю чаргу больш шырокая самастойнасць прадпрыемстваў у галіне вытворчасці дазволіла ім замест пошукаў шляхоў павышэння эфектыўнасці шукаць больш выгадную работу і адмаўляцца ад нявыгаднай. Ва ўмовах усеахопнага манапалізму вытворцаў, які панаваў у рэспубліцы, усё гэта з’яўлялася сур’ёзнай перашкодай на шляху ўкаранення сапраўднага гасразліку.
Тым не менш ужо ў 1988 г. на Беларусі ва ўмовах гаспадарчага разліку і самафінансавання працавалі ўся прамысловасць, аграпрамысловы комплекс, транспарт, гандаль, большасць будаўнічых арганізацый. Распрацавана была новая генеральная лінія кіраўніцтва народнай гаспадаркай, якая павінна была забяспечыць выхад на агульнарэспубліканскі гасразлік. Створана была таксама рэспубліканская комплексная прагра.ма «Інтэнсіфікацыя».
Галоўная мэта праграмы — нацэліць творчую актыўнасць працоўных калектываў на рашучае паскарэнне навукова-тэхнічнага прагрэсу ва ўсіх галінах народнай гаспадаркі як важнейшую ўмову пераходу эканомікі на інтэнсіўны шлях развіцця. Побач з перахо-
дам на праграмна-мэтавы метад планавання ў кіраўніцтве навукова-тэхнічным прагрэсам у механізме фінансавання навукі ўведзена была канкурэнтнасць, ажыццёўлены перавод навуковых арганізацый на гаспадарчы разлік.
Наяўнасць такой праграмы ў спалучэнні з новымі магчымасцямі, якія з’явіліся ў прадпрыемстваў з пераходам на самафінансаванне і гасразлік, дазволіла калектывам многіх прадпрыемстваў узмацніць работу па мадэрнізацыі вытворчасці, замене тэхнікі, якая састарэла, новай, больш дасканалай і прадукцыйнай. Пашырылася выкарыстанне станкоў з лікавым праграмным кіраваннем, робатаў і маніпулятараў, аўтаматаў, спецыяльных і агрэгатных станкоў. Найбольшых поспехаў у гэтым дабіліся мінскія трактарабудаўнікі, Маладзечанскі завод сілавых паўправадніковых вентыляў, Мінскі мотавелазавод і інш.
Дапамогу прадпрыемствам у ажыццяўленні задач тэхнічнага ўдасканалення вытворчасці аказвалі навукова-вытворчае аб’яднанне машынабудавання і вытворчасцей «Комплекс», навукова-вытворчае аб’яднанне па вытворчасці сродкаў робататэхнікі і комплекснай аўтаматызацыі вытворчасці «Гранат» і інш. Усяго ўдзельнічала звыш 30 навукова-вытворчых аб’яднанняў.
Кардынальнай праблемай эканамічных пераўтварэнняў з’яўлялася забеспячэнне выпуску прадукцыі высокай якасці і надзейнасці, канкурэнтаздольнай на сусветным рынку, своечасовае яе абнаўленне ў адпаведнасці з запатрабаваннямі спажыўцоў. Поўнае ажыццяўленне гэтых патрабаванняў магчыма толькі на аснове рыначных адносін. Ва ўмовах жа каманднай эканомікі нейкія вынікі дасягаліся, але ў асноўным адпаведнымі мерамі. Напрыклад, на многіх прадпрыемствах стварылі групы якасці. Толькі на Мінскім аўтазаводзе дзейнічала больш за 130 такіх груп. Адчувальныя вынікі іх работы былі атрыманы на прадпрыемствах аўтатрактарнага і сельскагаспадарчага машынабудавання, лёгкай і тэкстыльнай, хімічнай і нафтахімічнай прамысловасці. Мэтам павышэння якасці прадукцыі заклікана была служыць уведзеная на многіх прадпрыемствах пазаведамасная кантрольная служба — дзяржпрыёмка.
Перавод прадпрыемстваў на поўны гасразлік і самафінансаванне, якія з’явіліся першым этапам эканаміч330
най рэформы, садзейнічаў росту эканомікі рэспублікі. За 1986—1989 гг. аб’ём прамысловай вытворчасці павялічыўся на 27,3 %. На 26 % павысілася прадукцыйнасць працы.
Дагаворныя абавязацельствы па пастаўках прадукцыі былі выкананы на 99,8 %. He выканалі абавязацельствы 35 прадпрыемстваў і аб’яднанняў.
Аднак увядзенне Закона аб прадпрыемстве мела і разбуральныя вынікі. Атрымаўшы большую самастойнасць у галіне аплаты працы, пры захаванні некранутымі ўсіх структур у эканоміцы, у тым ліку і цэнаўтварэння, прадпрыемствы пачалі хутка павялічваць зарплату пры зусім неадэкватным росце вытворчасці і яе прадукцыйнасці. Фіналам з’явілася поўная разладжанасць спажывецкага рынку, а разам з ім — неўтаймоўная інфляцыя і хуткае зніжэнне вытворчасці.
Так адрэагавала эканоміка на спробы аб’яднання рыначных элементаў у эканоміцы з камандным кіраўніцтвам ёю з адзінага цэнтра. Усе праграмы па паскарэнню і інтэнсіфікацыі, укараненне розных відаў гасразлікаў, самафінансавання, якія занялі ўсю другую палавіну 80-х гг., закончыліся блефам. Старыя формы кіраўніцтва аказаліся парушанымі, а новыя, якія адпавядалі патрабаванням свабоднага развіцця эканомікі, не склаліся. Такі вынік дапамог кіраўніцтву краіны пераканацца ў тым, што іншага напрамку ў правядзенні эканамічнай рэформы, акрамя пераходу да рынку, у краіне не было і не магло быць.
Але асэнсаванне гэтага не прывяло да рашаючага павароту ў адносінах да рыначнай эканомікі. Hi ўрад Беларусі, ні Вярхоўны Савет не спяшаліся. Да канца 1990 г. рэспубліка не мела законаў і заканадаўчых актаў, неабходных для правядзення рыначнай эканамічнай рэформы. У кастрычніку 1990 г. на сесіі Вярхоўнага Савета была заслухана ўрадавая пазіцыя па асноўных напрамках эканамічнай рэформы. У ёй адлюстраваўся намер урада рэспублікі ісці рыначным курсам, але без канкрэтнай праграмы. Патрабаванні аб неабходнасці хутчэйшай распрацоўкі ўрадам комплекснай праграмы пераходу да рынку былі выказаны ў дакладзе старшыні Пастаяннай камісіі Вярхоўнага Савета Беларусі па эканамічнай рэформе, дасягненню эканамічнай самастойнасці і суверэнітэту рэспублікі Л. П. Козікам, іншымі дэпутатамі.
I хаця распрацоўка такой праграмы аказалася спра-
вай цяжкай і доўгачасовай, Вярхоўны Савет прыняў у далейшым шэраг паасобных законаў, якія накіраваны былі на пераўтварэнне эканомікі ў напрамку пераходу да рыначных адносін. У снежні 1990 г. быў прыняты Закон «Аб арэндзе», якая ўяўляе сабой заснаванае на дагаворы часовае за плату валоданне і карыстанне маёмасцю, неабходнай арандатару для самастойнага ажыццяўлення гаспадарчай і іншай дзейнасці. Арэнда дапускаецца ва ўсіх галінах народнай гаспадаркі і можа прымяняцца ў адносінах да маёмасці ўсіх форм і відаў уласнасці. Арандатарамі могуць быць юрыдычныя і фізічныя асобы, сумесныя прадпрыемствы. Арандатары маюць права ўтвараць асацыяцыі, саюзы, кансорцыумы і інш. Такім чынам, увядзенне арэнды прабівала першы пралом у дзяржаўнай вытворчасці, якая панавала да гэтага часу.
КНІГІ ОНЛАЙН
