КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
На пачатку 80-х гадоў М. Васкоўскі звярнуўся да пошукаў у галіне дробнай пластыкі. Яго творы, досыць складаныя і насычаныя па формах і дэкоры, не вызначаліся ні асаблівай арыгінальнасцю, ні творчым падыходам да традыцый народнай глінянай цацкі. Але майстар у хуткім часе здолеў выпрацаваць належны стыль. Вырабы сталі болып простыя і абагульненыя, кампактныя і выразныя. Акрамя прадпрыемстваў мастацкай прамысловасці, прадаўжалі сваю дзейнасць некаторыя традыцыйныя ганчарныя цэнтры. Праўда, у большасці з іх засталося 1—2 ганчары, якія па-ранейшаму займаліся старажытным рамяством, але гэта былі, як правіла, лепшыя майстры. Прадаўжалася вытворчасць чорнаглянцаванай керамікі ў Пружанах (А. Такарэўскі) і Поразаве Свіслацкага раёна (1. і П. Шопікі), глазураванай — у Бабінавічах Лёзненскага раёна (А. Траяноўскі, М. Арэхаў), Гарадку (У. Татарыс), Гарадной Столін- 232. А. Такарэўскі. Ганчарны посуд. 1970 скага раёна (А. Вячорка, П. Гмыр, 1. Генбіцкі), Дарасіне Любанскага раёна (А. Навумовіч), гартаванай — у Ганевічах Клецкага раёна (Ф. Вашчыла) і інш. Агульная тэндэнцыя, характэрная для ўсіх традыцыйных ганчарных цэнтраў,— звужэнне асартыменту вырабаў і здрабненне формаў. Аднак у тых выпадках, калі ганчарныя вырабы выкарыстоўваліся не столькі для чыста утылітарных патрэб, колькі як мастацкія творы, ганчары дэманстравалі і высокі ўзровень майстэрства, і тонкі мастацкі густ. Гэтымі якасцямі вызначаецца, напрыклад, глазураваны, аздоблены ангобным роспісам посуд А. Траяноўскага, які прымаў удзел у многіх выстаўках народнага мастацтва. Дасканалыя формы і выразны геаметрычны дэкор уласцівы чорнаглянцаванай кераміцы А. Такарэўскага, які часта выконваў заказы Мастацкага фонду БССР, удзельнічаў у рэспубліканскіх, усесаюзных і замежных врістаўках. Аднак у цэлым дзейнасць традыцыйных ганчарных цэнтраў прадаўжала інтэнсіўна скарачацца. У канцы 70-х гадоў перасталі працаваць ганчары ў такіх калісьці буй- ных цэнтрах, як Крычаў, Дуброўна, Бабінавічы Лёзненскага, Благаўка Шклоўскага, Мір Карэліцкага раёнаў і інш. 3 сярэдзіны 80-х гадоў у сувязі з ростам цікавасці да традыцыйнай культуры, прыняццем Закона аб індывідуальнай працоўнай дзейнасці (1986) намецілася прыкметная тэндэнцыя спачатку да стабілізацыі працэсу заняпаду, затым — і адраджэння традыцыйнага рамяства. Ганчарствам пачынаюць займацца маладыя майстры. Ганчарны посуд, дробная пластыка з’явіліся на выстаўках, кірмашах, у магазінах Мастацкага фонду БССР. Як і ў ранейшы перыяд, м а с т а цкая апрацоўка дрэва развіваецца пераважна ў напрамку стварэння рэчаў утылітарна-дэкаратыўнага характару і аб’ёмнай пластыкі. Але суадносіны гэтых двух відаў мастацкай разьбы прыкметна змяніліся: вядучае месца, асабліва ў сістэме мастацкай прамысловасці, пачынаюць займаць вырабы утылітарнадэкаратыўнага характару, выкананыя па матывах традыцыйнага беларускага народнага начыння. У 70-я гады майстры Магілёўскай, Слонімскай, Мінскай, Брэсцкай фабрык прапанавалі розныя драўляныя арнаментаваныя латкі, карцы, начоўкі, бочачкі, кухонныя дошкі. У іх выявілася новае разуменне сучаснымі майстрамі формаў і дэкору, тых задач, якія выконваюць гэтыя рэчы ў сучасным побыце. I хоць у некаторых выпадках назіраецца адыход ад традыцый, нраяўляецца дызайнерская стылістыка, уплыў некаторых формаў і матываў мастацтва суседніх народаў, у цэлым напрамак развіцця дрэваапрацоўкі можна лічыць правільным і перспектыўным. На многіх фабрыках мастацкіх вырабаў майстры выразаюць лыжкі. У параўнанні з традыцыйнымі гэтыя рэчы таксама пэўным чынам мадэрнізуюцца. Чарпакі бываюць круглыя 233. Кухонны набор. 1981. Полацкая фабрыка мастацкіх вырабаў знайсці іншыя плоскасці, ярыдатныя для разьбы. Ёсць удалыя ўзоры арнаментаваных кантэйнераў для хлеба, сальніц, камплектаў для прыпраў і іншых прадметаў кухоннага прызначэння. Дастаткова рознабакова, асабліва ў першай палове 70-х гадоў, развівалася ў сучасных мастацкіх промыслах тачэнне з бярозы-чачоткі. Майстры точаць карандашніцы, попельніцы, гузікі, пудраніцы, вазачкі, шкатулкі і інш. Паверхня пакідаецца натуральнай пасля зняцця кары або дрэва шліфуюць, у выніку чаго выразна выяўляецца своеасаблівая, надзвычай прыгожая тэкстура. Праўда, у апошні час працэнт вырабаў з бярозы-чачоткі моцна знізіўся, майстры займаюцца пошукамі новых формаў вырабаў, новых сфер прымянення гэтага арыгінальнага, здаўна ці прадаўгаватыя, чаранок часам робіцца плоскім, на яго наносіцца нескладаны выпалены ці разьбяны арнамент. Аднак дакладныя, па-мастацку завершаныя вобразы сустракаюцца рэдка. Гэта ж можна сказаць і пра серыю дэкаратыўных кубкаў Аршанскай, Магілёўскай, Жлобінскай і некаторых іншых фабрык. Хоць падобныя формы ў беларускім народным побыце сустракаліся і раней (праўда, іх звычайна не арнаментавалі), аднак традыцыйныя ўзоры карцоў з разьбянымі ручкамі выглядаюць больш эфектна, і якраз яны маглі б быць асновай для творчых пошукаў сучасных майстроў. У другой палове 70-х гадоў многія фабрыкі (Віцебская, Бабруйская, Мінская, Аршанская, Магілёўская, Полацкая і інш.) прапанавалі кухонныя дошкі і кухонныя наборы, арнаментаваныя разьбой, у асноўным трохгранна-выемчатай, геаметрычнага характару. Многія з гэтых дошак прыгожыя па форме і дэкоры з традыцыйных геаметрычных матываў. У апошні час майстры спрабуюць 234. А. Міхеенка. « Несцерка», «Партызан». 1982 235. В. Альшэўскі. Кампазіцыя «Вавёрка і заяц». 1982 пашыранага ў беларускім народным мастацтве матэрыялу. Шмат выпускаецца точаных вырабаў і з іншых парод дрэва: вазачкі, карандашніцы, ступкі, сальнічкі, падстаўкі для яек, наборы для спецый і інш. На іх наносяць звычайныя паяскі, нескладаныя арнаментальныя матывы, аздабляюць выпальваннем, паколькі дрэва тут не мае ярка выяўленага малюнка. Шырокае распаўсюджанне набыла такарная сувенірная цацка, якую галоўным чынам вырабляюць на Брэсцкай фабрыцы сувеніраў. У большасці ўзораў, гумарыстычных па трактоўцы, адчуваецца народная аснова. Яны ствараюцца з дастатковым абагульненнем, без дробязнай дэталізацыі. Роспісы таксама досыць арганічныя і ўмоўныя. Дыяпазон вобразаў сувенірнай такарнай цацкі дастаткова шырокі: ваўкі, зайцы, лісы, спевакі, танцоры, музыкі, спартсмены, нярэдка ствараюцца цэлыя жанравыя сцэнкі. У апошні час найбольшае пашырэнне набылі матрошкі з грушападобным тулавам. Паколькі для беларускага мастацтва гэты вобраз не традыцыйны, мастакі заняты пошукамі ў галіне стылю і матываў роспісу, што дазволіла б пазбягаць літаральнага пераймання. Дэтальнае азнаямленне з традыцыйным народным касцюмам Брэстчыны дало магчымасць «адзяваць» матрошак па мясцовых матывах, што надае ім пэўную своеасаблівасць. Мастацкая апрацоўка металу ў сістэме мастацкай прамысловасці развівалася пераважна ў выглядзе чаканкі, якая ў 70-я гады набыла шырокае распаўсюджанне практычна на ўсіх фабрыках. У асноўным гэта былі дэкаратыўныя насценныя пано для ўпрыгожвання жылога інтэр’ера, на якіх у дэкаратыўным арнаментаваным стылі адлюстроўваліся птушкі, жывёлы, букеты, фігуры людзей, жанравыя сцэнкі. Якой-небудзь прыкметнай сувязі з традыцыямі тут не заўважалася, малюнкі часцей за ўсё ўяўлялі сабой салонныя кампазіцыі. 236. М. Васкоўскі. Дэкаратыўны сасуд «Зубр». 1985 У канцы 70-х гадоў, калі рынак аказаўся перанасычаны чаканенымі вырабамі і попыт на іх прыкметна знізіўся, майстры звярнуліся да твораў крыху іншага дэкаратыўнага напрамку. Часцей за ўсё гэта жанравыя кампазіцыі гумарыстычнага плана, якія трактуюць розныя сцэнкі з жыцця, фальклорныя матывы, літаратурныя сюжэты і інш. У малюнку няма ранейшай жорсткасці і схематызму. Хоць ён менш умоўны, болып рэалістычны, аднак прыгожыя прыёмы дэфармацыі дазваляюць пазбягаць натуралізму. Але ў пачатку 80-х гадоў чаканка ўвогуле перастала карыстацца попытам, і яе вытворчасць практычна спынілася. Прыкметнае месца ў сучасным народным мастацтве і мастацкіх промыслах Беларусі займаюць в ы р а б ы з саломы: аплікацыя саломай па плоскай паверхні і аб’ёмная саламяная пластыка. Арганізаваныя яшчэ ў 60-я гады промыслы саломапляцення ў Брэсце і Магілёве хутка набылі шырокую папулярнасць і ўжо ў пачатку 70-х гадоў такія ж промыслы заявілі пра сябе ў Хойніках, Чачэрску, Верхнядзвінску, Мінску, а таксама пры Мастацкім фондзе БССР. Да шырокавядомых майстрых В. Гаўрылюк і К. Арцёменка далучыліся Т. Агафоненка, Л. Главацкая, Т. Паўлоўская, Л. Лось (Мінск), Э. Назаранка (Хойнікі), Л. Чумакова (Слонім), В. Тарасаў (Магілёў), Г. і Я. Саламянкі (Баранавічы) і інш. Аб’ёмная саламяная пластыка 70-х гадоў складае аснову ўсіх выставак народнага мастацтва і мастацкіх промыслаў. Па-ранейшаму вядучае месца ў галіне саломапляцення займала брэсцкая майстрыха В. Гаўрылюк (1904—1985). Яе творчасць апошняга дзесяцігоддзя вызначаецца сталасцю і высокім прафесіяналізмам. Творчыя адносіны да традыцый, здольнасць да імправізацыі дазволілі ёй стварыць шэраг арыгінальных вы- 237. В. Гаўрылюк. Жняя. 1979 рабаў, як унікальных, так і прызначаных для масавай вытворчасці. Ужо ў пачатку 70-х гадоў майстрыха адмовілася ад этнаграфізму і падрабязнай дэталізацыі ў сваіх работах. Яе кампазіцыі вызначаюцца яркай вобразнасцю, багатай фантазіяй, творчым падыходам да традыцый, смелымі кампазіцыйнымі рашэннямі. 3 аднолькавым поспехам В. Гаўрылюк стварала аб’ёмныя кампазіцыі і анімалістычную пластыку, утылітарна-дэкаратыўныя вырабы і насценныя пано-аплікацыі. 3 вялікім майстэрствам вырашала В. Гаўрылюк складаныя сюжэтныя кампазіцыі серыйнага і выставачнага характару: «Быт беларуса», «Вяселле», «Хлеб-соль», «Тройка», «На рынак», «Валы на ворыве» і інш. У работах выяўляецца не толькі дасканалае веданне трыдыцыйнага побыту, тонкая назіральнасць, але і ўменне вырашыць складаныя сюжэты сродкамі аднаго і таго ж матэрыялу. Асабліва часта звярталася майстрыха да кампазіцыі «Хлеб-соль», якая стала найбольш папулярным сувенірам і характэрным экспанатам, які звычайна адкрывае экспазіцыі выставак. Велічная фігура жанчыны ў нацыянальным касцюме з ручніком і хлебам-соллю ў руках стала своеасаблівым сімвалам. Для ўзмацнення дэкору і ўзбагачэння вобраза В. Гаўрылюк далікатна ўводзіла анілінавую падфарбоўку і каляровыя ніткі, традыцыйныя тэхнікі пляцення дапаўняла ручным саламяным ткацтвам.